Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

Эрт цагт дэлхий гэж байсангүй нэлэнхий их ус байв. Шагжамүни, Майдар, эцэг бурхан энэ гурав нийлж дэлхийг бий болгохоор усан дунд явж байсан чинь ангат гэдэг шувуу арван хоёр дэгдээхийгээ дагуулаад хөвж явжээ. Тэр гурван бурхан:
-Чи усны ёроолд шумбаж очоод тэндээс хар, улаан шороо, элс авчирч өгөөч гэж хэлжээ. Ангат шувуу гурван бурхны үгэнд орж усны ёроол уруу шумбаж ороод хар шороо улаан шороо, элс гурвыг зөөж авчирж өгөв. Гурван бурхан нөгөө шороо, элсийг нь усан дээр цацаж газар дэлхий бий болгоод мод, ургамал ургаж дэлгэрүүлж гэнэ. Дараагаар нь хүн бий болгожээ. ... Хүний биеийг улаан шавраар, ясы нь цагаан чулуугаар, цусы нь усаар бүтээв. Ийм янзаар тэр гурван бурхан эр, эм хоёр хүн хийсэн юм байна. Тэгээд энэ хоёр хүнээ яаж амь оруулж амьдруулах, хэн нь харж хандаж явах тухайгаа хэлэлцэж гэнэ. Тэгээд гурван бурхан бие биенийхээ өмнө ваар сав тавиад хэнийх нь саванд гэрэл цацарч байвал тэр нь хүнийг харж хандаж явахаар ярилцаж тогтоод унтаад өгчээ. Маргааш өглөө нь Шагжамүни бурхан хамгийн түрүү сэрээд харсан чинь Майдар бурхны өмнөх саванд гэрэл цацарч, цэцэг дэлгэрсэн байв гэнэ. Тэгэхлээр нь Шигмүни, Майдарын өмнөхийг өөрийнхөө өмнөхтэй сольж тавиад хэвтээд өгчээ. Дараа нь гурвуул сэрээд харсан чинь Шагжамүни бурхны өмнөх саванд цэцэг дэлгэрч, гэрэл цацарч байжээ. Тэгээд Шагжамүни бурхан харж хандаж явах болсон юм байна. Харин Майдар бурхан Шагжамүнийг өөрийнхөө өмнөх гэрэл, цэцгийг мэхлэж авч сольж тавьсныг мэдээд:
-Чи намайг залилж мэхэлсэн учир чиний хүмүүс чинь бие биенээ хуурч мэхэлж, худалч, хулгай хийж явах болно гэж хэлжээ. Тэгээд Майдар бурхан Эцэг бурхан хоёр тэнгэрт гарч, Шагжамүни хийсэн хоёр хүнтэйгээ газарт үлджээ. Бурхан анх хүнийг бүтээхдээ даарч хөрөхгүй байлгах гэж үстэй болгож, харин нохойг нүцгэн хийсэн юм байна. Шагжамүни хоёр хүнээ унтаж байх хооронд нохойгоор сахиулж орхиод өөрөө тэнгэрт гарчээ. Энэ хооронд нь чөтгөр хүрч ирсэнд нохойы хуцаж боргоогоод унтаж байгаа хүн уруу ойртуулахгүй байв. Чөтгөр тэгэхлээр нь:
-Чи намайг бүү боргоо! Би чамд идэх юм өгье бас хүн шиг үстэй болгож өгье. Чи даарахгүй болно шүү дээ гэв. Нохой чөтгөрийн үгэнд ороод хуцаж боорлохоо болив. Тэгээд чөтгөр нохойг хооллож, үс ургуулж өгөв. Тийм учраас нохойн үс бузар гаж хэлэлцдэг юм. Чөтгөр унтаж байгаа хүн уруу ойртож ирээд тал талаас нулимж нулимчхаад яваад өгчээ. Шагжамүни бурхан тэнгэрээс бууж ирээд чөтгөрт хорлуулсан хүмүүс, бас үстэй болсон нохойг хармагц маш их хилэгнэж нохойд:
-Чи хэзээ ямагт өлсгөлөн явах болно! Яс хэмлэж, даарч хөрч, хүний угаадас долоож, түүнд зодуулж жанчуулж яв! Гэж хэлэв. Дараа нь Шагжамүни бурхан хүний бузартсан үсийг авч цэвэрлээд, зөвхөн толгой болон бусад газрын нь цэвэр үсийг үлдээсэн юм санжээ. Хүн унтаж байхдаа гараараа толгойгоо таглаж байсан учир толгойн үс нь чөтгөрийн шүлсэнд бузартаагүй юм байна. Ингэж анхны хүмүүс үсгүй, нүцгэн болсон учиртай юм гэнэ.

Сайн байцгаана уу? Эрхэм уншигч авхай та дэлгэр зуны цагаар дэнж хотойтол наадаж, сайхан амарсан биз ээ. Би алтан намрын улирал айлчлан ирж амьтай бүхэн хатуу ширүүн өвөлдөө бэлдэн завгүй байгаа энэ үеэр эргэн та бүхэнтэй мэндчилж байгаадаа таатай байна. Би та бүхнийг өнөөдрөөс эхлэн монгол ардын аман зохиолын ширгэшгүй их далайн нэгээхэн цүнхээл болсон домог үлгэрүүдтэй танилцуулах болно. Таалан соёрхоно уу.

Эрхэм уншигчид аа,

Зуны амралт эхэлсэн тул 8 дугаар сарын сүүлч хүртэл бичлэг нэмэх боломжгүй болж байгаадаа хүлцэл өчье.

Би тэр жилийн нэгэн намар Тэргэл, Хорголын нуруунд гарч тэх, янгир, тэмээн гөрөөс хүртэл агнаад “Тарвага ичээнд орохоос өмнө бас нэг хэдийг агная” гээд ууланд гарч ирээд өдий төдий тарвага агнаад буцах болж байлаа. Унаж, ачиж явсан морь тэмээндээ олсон ангаа ачаад гэрийн зүг явахаар чөдөртэй морио эрээд гарлаа. Тэгтэл морь маань олдсонгүй.
Би эзгүй хээр хоол унд ч үгүй бүтэн хоног яваад хөл чилж ядарсан учраас цаашаа явах аргагүй болоод байтал гүвээний цаана гүп гап, гүп гап гэх чимээ гарав. “Аз болоход айлын бараа харах нь байна. ... Баян айл эсгийгээ хийхээр ноосоо саваадаж байхад нь буучих нь байна. Очиж аяга цай олж ууя” гээд гүвээгээр давж очтол юуны нь баян айл байхав. Харин олон тарвага ноохойгоо саваадаж байхад нь таарчихав. Тэд нар намайг хармагцаа
“Ээ ашгүй Сэнгээ гуай ирлээ” гээд л баярлацгааж надад уурга шиг урт цагаан саваа бариулаад орхив. Би угаасаа ноос саваадахдаа гарамгай хойно доо хэдхэн цохиод л хөвсийлгөж орхив.
Тарваганууд надад домбо домбо цай, гүзээ гүзээ тос авчирч барив. Би ядарч явсныг хэлэх үү, цай ууж хөлс гоожоод ядаргаа гарахын хамт л хангинатал эвшээгээд нойр хүрч эхлэв. Тэгээд ядарсандаа болоод би тэндээ нам унтчихсан юм байжээ. Тарваганууд намайг ичээндээ оруулаад хучиж орхисон байв. Би ч дулаахан хучлаган дотор унтаад л байлаа, унтаад л байлаа. Нэг мэдэхэд тарваганууд намайг зүг зүгээс чангаан
“Сэнгээ гуай! Сэнгээ гуай, босох боллоо! Босох боллоо!” гээд дуудах шиг болов. “Юу билээ?” гээд босоод гарсан чинь хавар болж ногоо соёолж байхыг харав. “Яагаад энэ билээ?” гээд бодтол би тарваганы ичээнд өвөлжөөд хавар болоход сая босч байснаа мэдэв. Харин ч нэг сайхан унтаж өвөлжсөн билээ” гэхэд Дархан хаан эвшээлгэн “Тарвага та хоёрын унтахыг бодохоос нойр хүрч байна хөө, Далан худалч минь хагасыг нь маргааш ярь” гээд орондоо орж нойрсов. Би ч амар сайхандаа жаргаж хонов.

Бэлэн Сэнгэ нэг харамч баян айлаас том тогоог нь гуйж аваад махаа чанаж дуусаагүй байтал харамч баян тогоогоо авчруулахаар зарцаа явуулжээ.
Бэлэн Сэнгэ “Баяны хонин тогоо манайд ирээд жалавч төрүүлж гаргалаа” гэж хэлээд тогоогий нь өөрийнхөө жалавчтай өгч явуулжээ. Шунаг харамч баян жалавчийг дуугүй л авчээ.
Дараа нь бас нэг өдөр Бэлэн Сэнгэ харамч баянаас том тогоогий нь гуйж аваад эргүүлж өгөлгүй нүүгээд явжээ. Гэтэл харамч баян хойноос нь хөөж ирээд тогоогоо нэхэхэд нь ...
“Танай тогоо манайд ирээд нас барсан” гэж Бэлэн Сэнгэ хэлжээ. Тэгэхлээр нь харамч баян уурлаж “Тогоо нас барна гэдэг юу гэсэн үг вэ?” гэхэд
“Төрсөн тогоо үхэж болно шүү дээ” гэж Бэлэн Сэнгэ хэлээд харамч баяныг хэлэх үгүй болгожээ.

Би урьд нэг намар говь нутагт ан гөрөө хийж явлаа. Тэгээд талд явж байсан чинь олон тарган ооно таарлаа шүү. Хөөрхий би ч яахав дээ! Сэмээрхэн гэгч нь мярайж очоод буудаад л тавьчихлаа. Ооно ч унаж л харагдана. Би ер нь буудчихаад нэг их яарч гүйж энэ тэр гэдэггүй юм л даа. Тэгээд аажуухан алхаад очтол өнөө ооно чинь гэнэт босоод л давхих нь тэр, яахав дэмий нэг шийрдэж аваад л алдлаа. Гайхаад унасан газрыг нь харсан нэг бөөн хар юм хэвтэнэ шүү. “Юу байдаг билээ?” гээд үзтэл өнөөх чинь гэдсээ хаячихаад давхиад явчихсан байхгүй юу, тэгээд л яахав дээ нэг сайхан тарган гэдэстэй болоод гэртээ харилаа. ...
Хойт жил нь өнөөх газраараа бас гөрөөлж явсан хөөрхий олон зээрний дунд нэг зэгзгэр сайхан шаргал ооно явж байна шүү. Баярласан ч гэж яриад яахав, буун харайгаад л бушуухан гээч нь салхий нь дэрлэж очоод буудаад л тавьчихлаа. Ооно ч үсрээд л явчихлаа. Алхаж очоод өнөөхийгөө үзсэн чинь тарган гэдэг нь жигтэйхэн. Тэгээд хэвлийгий нь яраад орхисон чинь гэдэсгүй юм. “Яасан хачин хэрэг билээ?” гээд үзсэн чинь улаан хоолой хошного хоёр нь зөрөөд эдгэсэн байхгүй юу.
“Яагаад энэ билээ?” гээд бодсон чинь өнөө миний ноднингийн буудсан ооно яг мөөн. Тэгж би нэг тарган ооно унагаж пологтох шахаж билээ.
“Гэдэсгүй ооно чинь гэдэстэйгээсээ илүү таргалдаг юм байдаг шүү” гээд ярьж суутал эхнэр нь гаднаас орж иржээ. Тэр хүний эхнэр нөхрөө “Худал хэлдэг” гэж зэмлэх тул эхнэрээсээ эмээдэг байжээ. Тэгээд эхнэрээ ороод ирэхээр цааш худал ярих аргагүй болохдоо хүний араар орчихоод “Сарьсан хамар дээрээ гурван хуруу өөхтэй байсан шүү” гээд мөрөн дээгүүр нь гурван хуруугаа гозойлгож байсан гэнэ.

Би өнгөрсөн намар хонь хариулж явахдаа хонь чоно хоёрыг хоёуланг айхтар сайн хариулдаг байлаа. Намайг угаасаа хашир хоньчин гэдгийг чоно гуай мэдээд “Яасан ч үүний хониноос авч чадахгүй, хоосон горьдсонд орвол Далан худалчаас үнэнээ хэлээд гуйя” гэж шийдсэн бололтой.
Тэр нэг гуриатсан чоно над дээр шулуухан хүрч ирээд ийн өгүүлрүүн:
“Далан худалч гуай минь ээ! Би гэдэг амьтан тун тэсэхээ байлаа. Та над өршөөж нэг хонь хайрлаач ээ!” гэж гуйлаа. ...
Би буугүй явсандаа ширүүлж чадсангүй арга ядахдаа ийн өгүүлэв:
“Хэрэв чи надад зуун удаа ташуурдуулбал нэг хонь өгч болно” гэлээ. Тэгтэл өнөөх чоно маань “Хонь л олдвол зуу ташуурдуулах ч яахав” гэж ам гарав. Тэгэхлээр нь тэр чоныг модноос хүлж байгаад сүүлнээс нь бариад л ташуурдаж гарлаа. Би хорсохдоо түүнийг тоогүй олон ташуурдсан байлгүй яахав, нэг мэдэхэд өнөөх чононы маань нүцгэн бие нь арьснаасаа мулт үсрээд л гаслан гангинасаар жилийж одов.
Би завшаанд нь сайхан арьстай болж үлдлээ. Удсангүй өнөөх арьсгүй чоно маань дахин хүрч ирээд л
“Далан худалч дархан Сэнгээ минь ээ! Өчүүхэн намайг өршөөж хайрла! Би чинь сүйд боллоо, надад арьсыг минь өгч үз” гэж гуйв.
“За тэгвэл чи надад махнаас бүрмөсөн гарна гэж андгайл! Тэгвэл нэг хонь өгье” гэж хэлэхэд өнөөх чоно “Махнаас гарч үхсэнээс арьсгүй явж үхсэн нь дээр гэсэн юм даа” гэхэд Дархан хаан
“Хөөрхий буян болог! Тэр муу чоныг тэгж зовоогоод яахав, арьсыг нь өгчих байж дээ!” гэв.
“Тэгвэл ноёнтон та над хэргэм тушаалаа өгчих л дөө! Танд буян болог!” гэв.
“Юу гэнээ хөө! Тэнгэрийн зарлигаар заяасан төрийн хэргэмийг чамд бас өгөх үү? Задарсан муу нохой даварч байна шүү” гэж зандрав.
“Тэгвэл тэр чоно арьстай ч тэр, арьсгүй ч тэр заяасан юм гээд л хонийг минь идсээр байх болно шүү дээ!” гэхэд Дархан хаан
“Заяа заяагаараа болог, цааш нь ярь” гэв.

Би урьд залуу байхдаа
Хүй мандал, хүрээ босгын хооронд
Өртөө хийж улаа залгуулж
Өглөө үзэш өөд уруугүй давхиж явахдаа
Тээгэн чинээ даага унаж
Тэвхэн чинээ шүдлэн зайдлаж
Гүйхээр нь тавьж
Гүзээгээр нь ороолгож
Харайхаар нь тавьж
Хавиргаар нь давирч
Буухиа даган бүрхийлгэж ...
Элч даган эрэвхийлгэж
Элдвийн юмыг үзэж явлаа.
Нэгэн өдөр манай өртөөнд
Ууртай гэдэг нь могой шиг
Уухилаа гэдэг нь бух шиг
Ширүүн гэдэг нь шуурга шиг
Сүрхий нэг ноёнтон гуай хүрч ирээд
“За би тэнгэр угсаат ноён хүн болохоор
Зааны махнаас өөрийг иддэггүй
Жороо моринооос өөрийг унадаггүй хүн” гэж залж гарлаа.
За тэгээд далан худалч нь заавал ганц морио түүнд унуулах боллоо.
Би ч улаа нэхэж гарлаа
Жороо борыг минь уначихаад ноёнтон гуай
Жолоо хумхилгүй жийж гарлаа
Зуузай холбоод л би ч давирч гарлаа
Тэгтэл ноёнтон гуай маань
Тэс хөндлөн зөрж зогсоод
“Тэнгэр язгуурт, ариун угсаат хүнтэй
Тэнэг муу зарц зэрэгцэж явах ёс байна уу хөө!
Хойноос дагаад яв” гэж хэлээд
Намайг тас хийтэл ороолгоод авлаа.
“Яасан догшин эд вэ энэ чинь
Далан худалч чамаас хариугаа авдаггүй бол
Юуны хүү болох бол доо!” гэж бодоод хойноос нь дагаад явж байтал гэнэт тэнгэр бүрхээд цахилгаан цахилаад сүйд болж эхлэв. Би ч бэлэн болчихоод л ноёны араас дагаад байлаа. Тэгтэл тэнгэр тасхийгээд ойрхон шиг цахилгаан манасхийв. Би ч ноёны далан дээгүүр ташуураар тас хийлээд авлаа.
Ноёнтон гуай ойччихлоо! Би ч бас тэнд нь буулаа. Тэнгэр цэлмэж бороо арилахад ноёнтон гуай сэхээ орж босоод ийн өгүүлрүүн:
“Тэнгэр язгуурт хүн гэсэндээ би золтой л ниргүүлсэнгүй өнгөрлөө. Тэнэг муу харц чи ч үхээ биз?” гэж асуухад нь
“Эзэн ноёнтон минь, энэ тэнгэр чинь эрээн барааныг ялгадаггүй тэнгэр байна даа! Тасхийхэд нь тархин дундуур гал манас хийх шиг болсон шүү” гэхэд
“Хэлээд яахав. Чойжин сахиус минь!” гэв.
“Ташуур ч хүртэл аянга болж мэдэх нь байна, ноёнтон минь” гэхэд
“Ташуур аянганы дэргэд юу ч биш” гэж хэллээ. Ийнхүү ташуураар аянга буулгаад морио амрааж амьсгаа дарснаас хойш омогтой ноёны омог дарагдаж олгойдсон хөлс нь сая нэг хатсан юмаа.

Ноднин зун би хотынхоо цасыг арилгаад зогсож байтал хашааны орой дээр нэг хөхөө ирж суугаад хүнгэнэтэл донгодож эхэлдэг байна шүү хөө! Тэгэхлээр нь өнөөхийг чинь үхрийн хөлдүү баасаар цохиод орхисон чинь хашааны ёроолд ургасан халгай дунд ойччихвоо” гэхэд Дархан хаан “Далан худалч минь ээ! Наадах чинь өвөл зун хоёр нь хутгалдаад өөдөө уруугаа нь мэдэгдэхээ байлаа” гэв. ...
“Дархан хаан ноёнтон минь ээ! Би таныг төрийн түшмэл гэж боддог байсан юм. Гэтэл лам дээл өмсөөд маанийн эрих зүүснийг үзвэл гэвш лам ч баймаар, отго жинсээ зүүсний нь харвал ноёнтон ч баймаар болоод шашин төр хоёр хутгалдаж үнэн худал хоёр холилдсон болохоор өвөл зун хоёр хутгалдах нь энүүхэнд шүү дээ” гэж хэлэхэд
“Уухай хөө! Чи яасан цэцэн юм бэ хөө! Цааш нь ярь” гэж тушаав.

Би тэндээсээ буцаад л явж байтал замын хажуугаас хоёр бор халзан туулай гараад л нэг нь баруун тийшээ, нөгөө нь зүүн тийшээ бүрхийв. Буугаа шүүрэн аваад үзтэл цорын гац сум үлдсэн байлаа. Тэгэхлээр нь гайхахдаа ганц сумаараа тэг дундуур нь буудаад орхисон чинь хоёр туулай хоёулаа дороо нам унав. “Энэ хоёр туулай яагаад хоёулаа ганц суманд оногдов?” гэдгийг очиж шинжлэн үзтэл тэр хоёр туулай суманд оногдсон биш харин миний буун дуунаас айхдаа хоёулаа зүрх нь хагарч үхсэн байлаа” гэхэд Дархан хаан ...
“Гийгүүлж дээ, чиний тэнэг сум л тэг дундуур нь буудахад л хоёр туулай намнана байх даа” гэв.
“Дархан ноёнтон минь ээ! Нэг сумаар хоёрыг буудах зөндөө шүү дээ! Та ч хүртэл тавгийн идээ байгаа дээр нь гээд л далан насныхаа ойг, даллагатайгаа хамтруулаад нэг төхөөргөөр хоёуланг буудсан байхад над шиг анчин хүн нэг сумаар хоёрыг буудах ч зөндөө шүү дээ” гэв.
“За, за! Тийм ч байг , үгүй ч байг, цааш нь ярь” гэв.

Би Шувуутын хийдээс гараад дөмөн цоохор мориороо дөргүүлэн хатируулаад Шумуултын даваагаар даваад Шургатын хөндийд ортол доохон талаас минь долоон зээр босоод давхив. Би хэзээний мэргэн бууч гэж гайхагдсан хүн хойно доо гунан буугаа гучин цэнгийн дариар цэнэглээд овоо хараагаа онилтол оонын хүзүү ч ороод ирлээ, оготор гохыг нь дараад орхив. Хамгийн сүүлд явсан хар сүүлтийн ооно ч унаад орхив. Харин тэгсэн чинь миний сум цаашаа цойлоод л жун пад, жун пад гээд л долоо дахин дуугарав. ...
“Одоо юу болж вэ?” гээд харсан чинь бас л болоогүй бололтой цаашаа жун пад гээд л гүвээн дээгүүр давж одоод гүвээний цаана гүп гээд л буух нь сонсдов. Баярласаар л гүйгээд очсон чинь миний сум долоон зээрний тус бүрийн бөгсөөр нь ороод хоолойгоор нь гарч цөмийг унагаад гүвээний цаана хэвтэж байсан хөвсгөр улаан үнэгний хавиргаар нь хаваад хартиар нь ороод сарьсан борвийг нь сэт цохиод сайран хоншоорыг нь салам цохиод алчихсан байлаа.
“Миний сум яагаад энэ үнэгийг ийм олон газраар нь шархтуулав?” гээд ажиглатал өнөөх үнэг маань хошуугаа цавиндаа хийгээд цагираг болон хэвтэж байсан учир ийм болж гэдгийг мэдээд “Үүнээс хойш хэвтэж байгаа үнэгийг буудах хэрэггүй юм байна” гэж нотлов.
Би нэг сумаар долоон зээр байтугай долоон чоно гурван гур агнаж байсан удаа ч олон болохоор юугий нь гайхах вэ дээ. Намайг ангаа аваад гэртээ ирэхэд манай айлын мангар Цэдэн, хойт айлын хоолой Сүндэв, саахалтын айлын Самбалхүндэв, мээрэн Дондог, Мижид бээс хүртэл хувааж идээд худал үнэнийг нотлож байсан удаатай.

Би нэг сайхан өдөр намар цаст Хэнтийн нуруунд гарч хэрэм, булга агнахаар хэдэн нөхдийн хамт хэрэглэл төхөөрөмж бүрэнтэй, хөсөг тэмээ хангалттай базааж гарлаа. Явах замдаа Хэрлэн голын захад бууж хэд хоног айлчлан айраг ууж зугаацахаар шийдэв. Хээтэй, гуутай Хэрлэн гол хэзээний миний нутгийг хэлэх үү, Хэнтийн нурууны шугуй суунаглаж харагдахыг хэлэх үү, үнэхээр ч сэтгэл булаам сайхан байлаа. ...
Бид морь, тэмээгээ амраан идүүлээд айл хэсч, айраг гүзээлж архи сөгнөж явсаар байтал нэг мэдэхэд хоёр гурван хоног болсон байлаа. “Ингэж хэт наргих аян замд саадтай болдог” гэж ярилцаад удалгүй явахаар боллоо. Би хэл мэддэг хилэн хар морио хэд хоногийн өмнө чөдөрлөөд тавьчихсан юмсан. Тэгээд түүнийгээ эрээд гарсан чинь олсонгүй.
Маргааш нь мөрдөж явсаар байгаад онгон Хэнтийд хүрэв. Бас л олдсонгүй. “Одоо яадаг билээ. Явгарах аюулд орж мэднэ” гэж айхдаа морио улам шуналтай эрж гарлаа. Арайхийж нэг морины мөр олоод мөрдөж явтал бороо ороод дараа нь таг харанхуй будан татаад би мөрөө үзэхээ байж бүр сүүлд нь зүг чигээ аодаж эхлэв. Яах ийхээ мэдэхгүй явж хадан цохио руу хальтарч унаад харанхуй хавцал руу гулгаж эхлэв. Яадаг билээ, үхдэгийн даваан дээр нэг зөөлөн юман дээр уначихав. “Юу билээ?” гээд хартал өндгөө дараад хэвтэж байсан тас шувууны дээр буучихсан байв.
Сая нэг ухаан ороод босох гэтэл өнөөх тас маань намайг аваад дээшээ нисч гарлаа. Миний айсан, сандарсан хоёрыг юу гэж бодно та нар. “Одоо л муу Далан худалч амьдаараа шувууны хоол болж сэг, сэвсгүй алга болох нь” гэж бодохоос ухаан балартав. Тэгтэл хүний хувь заяа их юм болохоор гэнэт сэхээ орж бүсэндээ байсан хазаар ногтоо аваад тасны биетэй өөрийгөө хамт хүлж эхлэв. Тас маань улам л дээшээ хөөрөөд байдаг. Тэр намайг хад руу унагах юм уу, хагалж идэх юм уу, халил дунд шидэх юм уу гэтэл харин тэгэх шинж үгүй бололтой шүү. Тэгэхлээр нь хазаарынхаа жолоогоор тасны толгойг ногтлоод толгойгий нь дуртай зүг рүү чиглүүлдэг болж эхэллээ. Тэгээд сэтгэл уужраад ийш тийшээ хартал тэнгэрийн үүл тэр доор маналзаад түүний цаана газар байгаа эсэх нь бараг мэдэгдэхгүй болж гайхалтай дээр хөөрсөн болохыг би мэдэв.
Дахиад сайн хартал сансрын үүлний дээр диваажингийн орны хаалга харагдаж байхыг үзэв. “Юун төлөө тэнгэрийн оронд хүрч ирлээ дээ, амьд мэнд дээрээ диваажингийн хааныд очиж үзье” гээд тэр зүг тасан хөлгөө чиглүүлэв. Удсангүй хаалган дээр нь очоод “Нохой зуух уу?” гэсэн чинь хаалгач нь хатсан нуухаа арчсаар гарч ирэв. Би шууд явж хааны нь өргөөнд орсон чинь хаантан гуай нь хатгалга тусаад хатан нь болохоор шүд нь өвдөөд зарц нар нь тэнгэрийн хааныхтай хонь хургаа нийлүүлчихээд түүнийхээ хойноос яваад таг чиг болсон учир ус ч үгүй унд ч үгүй байцгаав.
“Өө хөөрхий! Диваажингийн орон гэдэг чинь жаргалын орон гэж ярьдаг маань шал худал юм байна. Харин бүр заваан газар байна даа” гэж хаалгачид нь хэлтэл
“Харин тийм ээ! Манайхан чинь мангасын хаантай мал хөрөнгө, газар нутаг булаацалдаж долоон жил дайн хийгээд хамаг байдгаа дуусгаж хаан, хатан, хаалгач бид гурваас өөр бараг юм үлдсэнгүй. Тэгээд хүний оронд очиж хоол хүнс, эр цэрэг залгуулахаар зуурдын сансрын зургаан жианжин аль хэдийн нь яваад одоо болтол алга байна” гэж хаалгач нь яриад “Чи тус болж манайд нэг ус ойртуулж өгөөд яваач” гэж гуйв.
“Больё доо! Диваажингийн хааныд байтугай ээждээ ус авч өгч үзээгүй” гэж хэлээд “Аягүй бол эд нар зарцаа хийгээд авч мэднэ” гэж бодоод өнөө муу тасаа унаад л явж өгөв.
Огторгуйд гараад доошоо хартал тэр доор нэг баян айл найр хийж байгаа харагдлаа. “Арайхийж нутгийн бараа харах нь” гээд тэр рүү явж очтол газар бүр ч бараа сураг алга. Харин үүлэн ертөнц дээр байдаг лусын хааных тэнгэрийн дагинатай хүүгээ гэрлүүлэх их хурим хийж байхад нь буучихав аа! Намайг орохын хамт л “ Хан гарьдын хөлөгтэй, харь газрын зочин, хаан Сэнгээ та дээшээ морил, дээшээ морил!” гэцгээж дээжтэй цай дээдсийн гүнцэг бариад дараа нь “Хаан хүү, хатан дагина хоёрт минь ерөөл дэвшүүлэн хайрлана уу” гээд л лусын хаан бөхөлзөн нахилзан байж хадаг хундага хоёрыг Далан худалч надад барив.
Тэгэхлээр нь би гэгээн ордноос нь аваад гэрэлт цамхаг хүртэл, гэзэг чимэгнээс нь аваад гүзээ хүртэл нь, гал голомтоос нь аваад гар домбо, галын хайч хүртэл нь ерөөгөөд хар нүдэн хундагы нь нэг мөсөн тогтоож орхиод “Эр бор харцага минуу” гээд л аяыг барьж гарлаа. Тэгээд найр жигдэрч арз гэдгийг ч аяга аягаар, айраг гэдгийг ч хул хулаар нь хөөсрүүлж гарлаа. Найр ч сунжирч эхлэв. Найман түшмэд нь ч найгуулж гарав, найрын даамал ч жингэнүүлж гарлаа. Далайн цаанаас авчирсан дарс гаргаад сөгнөж эхлэв:
Хорин жил хадгалсан хорзны шүүс ч гаргаж ирлээ. Хаан хатан, дээд доодгүй согтож эхэллээ. Тэгтэл гадаа нь хэрэг биш болж тас няс, пид пад болоод л зодоон цохион, хашгираан шуугиан гарч сүйд майд болоод явчихав.
“Юу болов? Юу болов?” гээд гартал тэнгэрийн хааны охиныг хүргэж ирсэн есөн эрдэнэт догшин цагаан лууны нь чандмань эрдэнийн эврийг лусын хааныханы нэг нь хулгай хийж авснаас болоод цагаан луу нь догширч сүйд майд болж эхлэв. Бүр сүүлдээ лусын хааны орд харшийг будаа болтол нурааж гал манан хадуулж гарлаа. “Одоо ч биш болох нь байна. Амьд мэнд байгаа дээрээ явья” гээд үзтэл тас маань сандрахдаа уяагаа тас татаад явчихсан байв.
“Одоо яадаг билээ, очиж очиж лусын хааны гадаа нус ч үгүй нулмис ч үгүй үхэх нь болжээ” гэж цэл хөхөрч мэл гайхаж байснаа “Ямар ч байсан дүүрсэн хэрэг” гээд тэнгэрийн хааны догшин цагаан луун дээр нь мордож орхилоо. Өнөөх маань тонгочиж байгаад лусын хааныхыг зомгол болтол хэмхэлж хаяад л тэнгэр өөдөө гарч өглөө. Арайхийж сэхээ ороод хартал тэнгэрийн хааны дагина төрхөмдөө буцаж очихоор миний хойгуур сундалдан суугаад явж байв.
Миний хойноос лусын хааныхан муна хэдрэг, нум сум юу байдгаа бариад элдэн явах нь харагдав. Тэдний хашгирахыг сонсвол
“Харь газрын Далан худалч ирээд хааны охиныг оргуулж аваад явчихлаа, та минь яваарай, яваарай! Тархий нь бяц цохиод бариад ав!” гэлцэж баахан өхөөгөөд гүйцсэнүй хоцорлоо бололтой.
Би тэндээсээ явж тэнгэрийн хааныд очиж охины нь хүргэж өгөөд ядарсныг ч хэлэх үү, согтсоныг ч хэлэх үү нам унтаж өгчээ. Нэг сэрсэн чинь би Хэрлэн голын захад хилэн харынхаа дэргэд унтаж байлаа. “Юу билээ? Энэ маань зүүд үү?” гэж бодтол зүүдлэсэн хэрэг огт биш байв. Харин лусын хааны охин намайг өөрийнхөө ид шидээр газар буулгаж өгөөд буцахыг завдан байхыг би олж харав.
“Далан худалч гуай, аян замдаа сайн яваарай! Би “үхэвч лусын хааны хүүтэй суухгүй” гэсэн юм. Та надад тус болж тэндээс салгаж өглөө. Санасан бүхэн чинь бүтэх болтугай!” гэж ерөөгөөд тэнгэр өөдөө солонго татуулан гарч явахыг би үзэв. Тэгээд би морио авч унаад Хэрлэн голыг өгсөж явахдаа “Тэнгэрийн хаан, диваажингийн орон, лусын хаа цөмийг үзсэн боловч миний төрсөн нутаг Хэрлэн голын хаана нь ч хүрэхгүй болоод хавьтаж ойртохын хэрэггүй хараалын хар орон юм байна” гэж бат итгэсэн юмаа.

Нэг эр эм хоёр байжээ. Эр нь эхнэрээ төрсөнгүй гэж дандаа зоддог байжээ. Нэгэн өдөр эхнэр нь нэгэн ялман (алаг туу) барьж аваад навтсанд ороогоод гэрийн мухарт тавьчихаад сууж байжээ. Эр нь ажилдаа яваад харьж ирэхэд нь эхнэр нь эрийгээ үзээд хэлжээ. “Би өнөөдөр нэг хүү төрүүллээ” гэсэн гэнэ. Эр нь сонсоод “Хаана байна?” гэж асуухаар эхнэр нь навтсанд боодолтой ялманг заажээ. ... Эр нь очиж аваад тэврээд хэлжээ: “Хонины мах идэх гээд хоёр шүдтэй төрсөн бүү бүүлэй минь! Морио унах гэж ташууртай төрсөн бүү бүүлээ минь! Даарахаасаа айж дахтай төрсөн бүү бүүлэй минь!” гэж хэлээд таалан үнстэл ялман уруулыг нь хазаад авжээ.
Тэр хүн өвдсөндөө ялманг газар гуядаад алчихжээ. Сайхь эхнэр эрдээ “Чи намайг төрсөнгүй гэж зоддог биш үү! Арайхан нэг хүү төрүүлэхээр чи газар гуядаад алчихав” гээд үглэн дуулаад байжээ. Тэгэхээр нь аргаа барсан эр нь “Би үүнээс хойш чамайг төрсөнгүй гэж зодохгүй” гэж гуйж ам өчгөө өгч гэнэ.

Би урьд хорин галын мянган хөсөг хөдөлгөж Зая бандидын ариун сангийн өмнөөс Баруун зуу орж явахдаа
Нандин бараа, нарийн гурил
Нанжин чавга, нар хамба
Хив хадаг, хивс ширдэг
Зааны яс, зандан мод
Бараан даалимбуу, цай хүртэл ачаад
Нутагтаа буцаж явлаа.
Намрын сар өнгөрснийг хэлэх үү?
Нарийн хяруу хаялахыг хэлэх үү?
Хялганы толгой цантахыг хэлэх үү?
Хялмаатай үдшийн жаврыг хэлэх үү? ...

Үдшийн бүрэнхий, үнэгэн харанхуйгаар Ноён гэгээний хийд дээр ирж нойр голтой, нойтон хөлстэй байхад нь тэмээгээ сөглөж тэнгээ мултлаад майхнаа шааж маналзсан галаа түлээд
Манан харыг уудласхийж
Маахуур боовоо хөшиглөсхийж байхад
Гаалийн ноёны түшмэл ирж
“Гэгээн ноёнд бараалхалгүй
Хилийн гааль хураалгалгүй
Хэн хүн хийд дээр буух ёсонгүй байтал
Хэнээс иштэй энд буув?” гэж зандрав.
“Үүгээр явсан жинчин хүн, ноён санд дээж өргөж номон сахиусанд нь өглөг эс өгвөл замын аянд саад орж залуу насанд цөв болдог юм гэнэ билээ.
Сэнгээ минь очиж бараалхвал дээр байхаа” хэмээн манай нөхөд намайг шаардав.
“За тэгвэл маргааш өглөө тэр ховдог ноёнд чинь нохойн бөндөн амсуулаад нохой шиг хуцуулаад өгье” гэж би ам гарав.
“Хэрэв чамайг тэгвэл бид есөн шөнийн нойроор мөрийцье” гэж тэд ам алдав.
Маргааш өглөө нь би
Магнагтай торго, манхагтай эм
Маажинтай чихэр, маюуртай тос
Маахууртай архи, хамрын тамхи
Хатсан чавга хүртэл бэлгийн юм төхөөрөөд нэг хөөргөндөө нохойн хур баас нунтаглаж хийгээд нөгөө хөөргөндөө шар тамхи дүүргээд ноён гэгээнд бараалхахаар явлаа.
Гэгээн ноёныг дээшилж байхад
Гэрэлт нарыг мандаж байхад
Бандид ламын их хөсгийн эзэн
Баян Сэнгээ баралхахаар ирснийг
Бараа бологчид нь айлтгаад
Нөхөр сэлтийн хамтаар
Гэгээн ноёнтой золгов.
Бэлэг дамбаа барьж
Бие насаа даатгаад
Бандид ламын сан
Баян арвиныг нь магтаж нэг үзэв.
Баруун зуугийн бараа ховор живрийг гайхаж нэг үзэв.
Бачит Сэнгээ олбор долбортойг гайхаж нэг үзэв.
Гэгээн ноён атаархаж эхлэв бололтой
“Бандид ламынхаас баян гэдэг юм манайхыг
Баруун зууд байхгүй юм баян санд бий гэдэг юм.
Бачит Сэнгээ гээд юу базаахав чааваас
Банчин пайтанг гүйцэх биш хөөрхий” гэж
Гэгээн лам нь гэдэлзэж
Нярав лам нь нялуурхан
Сойвон лам нь сайрхаж гарлаа.
“За тэгээд бандид ламын их
Баруун зуугаас базаалтай
Сонин юм олов уу даа хөө!”гэж
Гэгээн ноён надаас асуулаа.
“Сонин ч юмгүй дээ гэгээн ноёнтон минь
Бандид ламын санд Баруун зуугийн
Жог хорхой байдаггүй юм
Баруун зууд хичнээн эрэвч бас олдсонгүй. Аз болоход Алшаа газраас авчирсан арван цэнгийн жог хорхойг арайхийж нэг пүүснээс олоод хорин цэнгийн алт хорголжин цагаан Пэлдэн, хонин цагаан үрэл хүртэл өгч байж авсан юмсан. Хэр зэргийн жог хорхой болохыг би мэдэхгүй юм. Ноёнтон та болгоож нэг үзэж өгнө үү?” гээд хөөргөнд хийсэн нохойн нунтаг баасыг ноёнтонд барив.
Гэгээн ноёнтон гуай гэдийж суугаад нэг халбагадав. Гэрэлд харж сэгсэрч байгаад нэг халбагадав. Тас хийтэл найтаагаад тамшаалж бас нэг үзээд ийн хэлрүүн:
“Жог хорхой нь ч жог хорхой л байна. Манаай сангийн жог хорхойг арай гүйцэхгүй юм байна” гэж хэлэв. “Нэг дэх нь минийх боллоо” гэж нөхрийгөө ёвров.
“За тэгээд ердөө л энэ муу жог хорхойноос өөр сонин юмгүй шив дээ, Сэнгээ минь” гэж гэгээн ноён намайг басамжлан асуув.
“Манай нэг танил баян маань “Баруун зуугаас төвд угсааны гарз нохой олж иртүгүэй” гэж захисан юм. Бас л ховор юм байна. Хоёрхон гөлөг дайралдав. Нэг нь “Өв өв!” гэж хуцах юм, нөгөөх нь “Хав хав!” гэж хуцах юм, аль нь сайн байдгийг би огт мэдэхгүй юм. Данжаад нь хэлэхдээ “Өв өв” гэж хуцдаг болоод өөдөө чихтэй нь сайн” гэх юм. Миний бодоход бол “Хав хав!” гэж хуцдаг, хавтгай чихтэй нь сайн болов уу” гэж бодох юм. Аль нь сайн болохыг ноёнтон айлдаж хайрлана уу?” гэхэд
“Хай эцгийн чинь тархи! Түүнийг мэдэхгүй байж жингийн тойн болно гэнээ! Манай сангийн гарз нохойг ёстой цэвэр гарз гэдэг юм. Тэр дандаа “Хав хав! Гэж харанга шиг бүдүүн дуугарч хуцдаг юм. Харин чин нь хаашаа билээ мэдэхгүй юм” гэж хэллээ.
Ингээд хоёр дахь нь минийх боллоо. Тэгээд би тэндээс гарч ирэхдээ “Ноёнтонд нохойн бөндөн амсуулж нохой шиг хуцуулна даа” гэдэг чинь энэ шүү дээ” гэж нөхдөдөө хэлэхэд тэд намайг “Ёстой далан худалчийн хүү мөн юм” гэдгийг нотлож билээ.

Гал могой жилийн хаврын эхэн сард би Галдан хааны цэргээс халагдан нутгийн зүг морины жолоог эргүүлэв. Миний морь бол Галдан хааны түмэн агтын түрүүч, Хөх нуурын усан аргамаг угсааны морь байсан учир би түүнд онцгой хайртай байлаа.
Энэ морийг Галдан хаан надад “Гарамгай сайн байлдсан” гэж шагнасан юм. Би морио унаад галигууж явсаар Алтайн ууланд ирэв. Нэг сайхан өдөр урсгал усны дэргэд бууж морио сойгоод амарсанд ядарсны эрхээр нам унтаж орхижээ. Нэг сэртэл өглөөний нар мандаж байсныг бодоход би лав өдөр, шөнө хоёр унтсан бололтой байв. ... Хөөрхий миний морь ийм удтал сойлгоотой байсандаа тэсч ядан цовхчиж байхыг үзээд түүнийг цадтал идүүлэхээр нэг сайхан ногоотой ар газар чөдөрлөн тавиад тэр хооронд би уулаар зугаалан явж энэ тэрийг үзэхээр явтал миний морь янцгаах сонсогдов.
Хартал нэгэн аварга бүргэд миний морийг эмээл хазаартай нь ишиг шиг шүүрэн авч дээшээ хөөрөн нисэв.
Ээ халаг минь хайрт морь минь! Бүргэдийн саварт автагдан өрөвдмөөр дуугаар янцгаан тонгочих нь харагдав.
Хайран сайхан морио ингэж шувууны хоол болгож өгөөд эзгүй хээр явган хоцрох гэдэг над үхсэнтэй адил санагдав.
Би тэсэхүйеэ бэрх уурлан бачимдсаныг хэлээд яахав. Тэр даруйдаа нумаа авч сумаа онилон тавьтал миний сум аварга бүргэдийн хөлийг тас цохисон учир морь маань шувууны савраас салж доошоо малгай шиг унав. Тэр лав газарт бяц унах нь гарцаагүй болов. Миний нүднээс нулимс асгарч эхлэв. Хөөрхий морио дахиад хартал миний морь жигүүртэй болоод шувуу шиг далавчаа дэвсээр бууж явах нь харагдав.
Миний аз мөн аугаа их юм шүү. Би түүнийг исгэрэн дуудсанд тэр миний дэргэд энх мэнд бууж ирэв. “Яагаад миний морь жигүүртэй болдог билээ?” гээд бодтол тэр маань уг язгуураас сайн морь учраас нууц жигүүртэй байсан бөгөөд эзэндээ баярлахдаа жигүүрээ гаргадаг ид шидтэй байсныг би сая мэдэв. Тэгээд би тэндээсээ үзүүртэй модноос дээхнүүр, үүлтэй тэнгэрээс доохнуур шувуун саарлаа унаад “Галдан хааны цэргийн жанжин” цолтойгоор нутагтаа хүрч ирэхэд манайхан намайг “Их жанжин баатар Сэнгээ” гэж нэрлээд сааль сүү өргөн цацал адис болсоор угтан авч билээ.

Урьд нэг баян худалдаачин эрх танхи хатантай юм байжээ. Тэгээд тэр баян худалдаачин алс хол газар гурван жилийн аянд явах болж гэнэ дээ. Аянд явахдаа сайн сайхныг ерөөж ихийг бүтээхийн дэмбэрэл тавин хатныгаа “Их юм хийж их юм сураад байгаарай” гэж захижээ. Тэгээд гурван жил болоод буцаж ирээд “Намайг аянд явсан энэ гурван жилд хэн хэн юу юу хийсэн бэ?” гэж дуудаж асуухад адуучин нь хэлэхдээ ...
“Би азарга азаргаар адуу өсгөсөн” гэжээ. Хоньчноосоо дуудаж асуухад
“Би хот дүүрэн хотгор бор ирэг нэмсэн” гэж гэнэ. Хамгийн сүүлд хатнаасаа
“Чи юу хийж бүтээв?” гэж асуухад хатан нь “Гунжин үнээний махыг гурван хоног идэж үзлээ. Гуншаа дамшиг нэрийг авав. Дөнжин үнээний махыг дөрвөн хоног идэж үзэв. Дөмөг нэрэлхүү нэрийг авлаа. Дотуур цамцаа долоо хоног оёж үзлээ. Уран цэмцгэр нэрийг авлаа. Гутлаа гурван сар уллаж үзлээ. Гув шув нэрийг авлаа” гэж хэлэв. Тэр баян худалдаачин гэрийнхээ доторх байдлыг хартал тоосонд дарагдаж үзэмжгүй болсныг ажиглаад “Манайх чинь ширдэгтэй байл уу?” гэж асуухад
“Таныг явахад ширээн доогуур ширмэл ширдэг, бурханы доор булган хивс, орны өмнүүр одтой ширдэг осолгүй л байсан” гэжээ.
“За тэгвэл царил зээтүү аваад ир!” гэж тушаагаад баян эзэн царил зээтүүгээр малтаж үзвэл төө зузаан шорооны цаана төгөл цагаан ширдэг байж гэнэ.
“Яагаад энэ вэ?” гэж хатнаас асуухад хатан нь “Харин би хичнээн их цэвэрлэж байсан учраас зөвхөн ширдэг нь дарагдаад бусад нь байгаа нь их хэрэг” гэжээ.

Урьд нэг хүн шөнийн харанхуйд худгаас ус авахаар очлоо. Гэтэл сарны дүрс усанд туссаныг үзээд “Аяа сар худагт ойчсон байна” гэж бодоод олсны үзүүр дэх төмөр дэгээгээр сарыг татаж авахаар оруулсанд дэгээнд нь чулуу тааралдаж хүчлэн татахад олс нь тасармагц гэдрэгээ унаж сарыг хараад “За би хичнээн зүдрэв дээ! Миний зүдрэх ч яахав, сар л гарснаас хойш” гэжээ.

Урьд нэг лам айлд ном уншиж байж гэнэ. Гэтэл нялх хүүхдээ тэвэрсэн айлын хүн орж ирээд тэр ламд хүүхдээ мөргүүлэхээр очтол өнөөх лам “Яасан эрт цав билээ” гээд тосч авахыг завдаж түүнээсээ ихэд ичсэн гэнээ. Дараагаар нь даанч удсангүй цав барих гэтэл өнөөх лам түрүүчийнхээс хаширч мөргөл өгч адис тавих гээд бас ихэд ичсэн гэнэ.

Нэг ноёны зарц бүсгүй тогоон дээрээ адууны гэдэс дотор чанаж байсаар хатны их шинжгүй нарийнаас гэдэс нь өлсч тэсч ядахдаа хатныг буруу харахын хооронд халуун тогоон дээрээс нэг халуун хятай шүүрэн авч ханцуйлжээ. Ингээд гар нь их халж сандарч байхыг ноён олж мэдээд бүсгүй зарцдаа “Гарч тэнгэр ямар байна, үзээд ир!” гэж гаргажээ. Зарц гарч хатны нүднээс далд орж хятайгаа идээд эргэж орж ирээд:
“Цэлмэгхэн ч тэнгэр байна
Цэцэнхэн ч ноён байна
Халтайхан ч хатан байна
Халуухан ч хятай байна” гэж хариулж гэнэ.

Дархан түшээт хааных хаврын жасаа уншуулж даллага авахуулаад долоо хоногийн найр зарлан хутга тавилгүй мах идэж хундага тавилгүй архи ууж байхад нь би тэдний найр дээр буучихлаа.
Дарха түшээт хаан гэгч “Далан насан сүүдэртэй, даамай мэргэн ухаантай” гэж даяар олонд алдаршсан болохоор би настныг хүндэтгэн, найрыг ёслохын тулд даллага дээр нь оров. Цасан буурал толгойтой, цагаан мөнгөн сахалтай Дархан хаан ноёнтны амрыг айлтгахад “за Далан худалч бэлэн Сэнгээ шалан панз, шавар хунз минь, чи манай найр дээр ирсэн чинь их сайн боллоо. Ингэхлээр чи над худал үнэн ярьж хурим найрыг минь хөгжөөж аль” гэлээ.
Тэгээд би Дархан хаантай ам нийлж дарс архиар нь хундага дүүргэж суугаад өөрийнхөө үзсэн харсан сонин явдлуудаа ярьж гарлаа.

Тээр жил тэмээн жилийн хавар ямаан сарын хонин өдөр
Ханш нээх цагаар хадам эхдээ золгохоор
Даа хүрээнд орж ирлээ би
Өвөл нь өнтэй хавар нь хавтай
Бяруу булчинтай, даага далантай сайхан жил боллоо гэж
Хөдөөнийхөн хөөр болж
Хүрээнийнхэн найр болж байтал ...
Гай газар дороос гайхай модон дотроос гэгчээр Богд ламтны нүд нь өвдөж Амбан ноёнтны чих нь хавдаж “Буян хийвэл эдгэнэ, бурхан тахивал сайжирна” гэж мэргэд нь айлдаад мэхч нь төлөгдөөд, мэдээч нь мэл гайхаж гэнээ!
Аль байдгаар нь аргалж ядаад аргаа барахдаа маани уншиж Даа хүрээний дацан сүмүүдэд зул асааж хүж унгатгаад хүн тоотой нь хүдэр духаа цоортол хүйтэн чулуун дээр мөргөж ядаад
Хүрдний нь дуу эргүүлгэндээ чихарч
Хүрээний лам нар гүрмэндээ халуурч
Хүрэн жинстэн нь албандаа мангуурч
Жасын нярвууд нь өргөлдөө дарагдаж
Жандгийн эзэд нь өглөгтөө ядарч
Уй гашуу гудамжий нь дарж
Уйлхай нүдтэнийг нулимс бүрхэж
Учир тойм нь олдохоо байсныг хэлээд яахав.
“Далан худалч ирж гэнээ! Гэж дуулаад “Тачигнатал инээх цаг болж” гэж хүрээний борчуул нь хүрдээ эргүүлэхээ мартаад хүүхэн чавганц нар нь мөргөл эргэлээ орхиод “Далан худалч! Далан худалч! Манайд оч!” гэлцэж айл бүгд урьж амьтан бүгд залж ам нээсэн нь инээж амар эрсэн нь нахилзаж байлаа.
Тэгээд би үлгэр ярьж амьтныг инээлгэхээр хүрээ гандан хөлийн модчин, Сэлбийн гол, илбийн зах хүртэл хорин шөнө, хоёр өдөр нойргүй яваад хойт шөнө арай хийж гэртээ иртэл “амбан ноёнтон, Богд ламтан хоёрыг инээлгэн баясгавал энэ өвчин нь эдгэнэ, илэрсэн гай нь арилна....” гэж мэрэг төлөг буусан учир шавь яаманд дээдчүүд нь цугларч шар оройтод хамба нар хуралдаж шадар түшмэл, шавь хошуугүй хэлэлцээд “Далан худалчийг ирүүлж даамай сайхан худал яриулаад даргитал нь илээлгэе” гэж Да хүрээний ихсүүд нь дам дамдаа шийдэж гэнэ дээ!
Маргааш өглөө нь маш эрт марзан шарыг маажиндаж байхад Маамаа чавганцыг цацалдаж байхад манайд есөн цагаан хөллөсөн Манзшир бурханы сүйх тэрэг хүрч ирэв.
Би ч Богдын ордонд морилон очлоо
Богд лам, бошго зарлаг
Амбан ноён, балбат харц цөм цуглаж
Засаг дөрвөн аймаг, шавь таван хошууны
Ихэс дээдэс, эмс хатад бүгд очиж
Чин Ван толгойтой, чомбо лам дараатай
Эрээн магнаг гошролдуулж
Эс хамба шалхалзуулж
Хэргэм ямбаа хэлхэлзүүлж
Хэрэм булга сагсалзуулж
Хэнхэг суудалдаа дарайлцаад
Чамрын гурил, чанасан будаа
Чавганы архи чанцай хүртэл өрж
Их найр эхлэх үед би орж явчихлаа!
Дэвүүрчингүүд нь “Дээшээ! Дээшээ!” гэлцэв
Наргианыхан нь “Наашаа! Наашаа! Гэлцэв
“За Далан худалч чи
Зард гарсан худалч юм бол
Залуу хөгшингүй инээлгэхээр
Зантай сайхан худал хэлээд аль!” гэж
Дээгүүр суудалтны дундаас
Дэвир амт Даа лам
Дундуур суудалтны дундаас
Дүйнхэр жасын нярав
Адгийн суудалтны дундаас
Амбан ноёны заргач гурав
Ам нийлүүлж хэлэв.
“Ээ гончигсүм, гурван эрдэнэ минь!
Энэ дэлхий өршөөж хайрлах минь яав даа!
Эрхэм дээдсүүд минь ээ!
Эсэн мэнд үлдэхэд хэцүү болжээ
Цаана чинь цагийн муу ирж
Цаглашгүй галав юүлээд
Цаад наадгүй сүйдэж байна
Юу болсныг айлтгавал:
Тэхийн эвэр тэнгэрийг цоо хатгаад
Тэмээн сүүл газар хага хатгаад
Гал ус, газар тэнгэр нийлж
Галав юүлээд гарах орох газаргүй
Гаслан энэлэн болж байхад
Юуны чинь худал хэлэх сэлтэй юм бэ?
Худал гэвэл миний хувцсанд наалдсан
Утаа тортгийг харцгаа!
Тун эс бол тооно өөдөө харцгаа!” гэв.
Тэгтэл тэнэгүүд нь тэнгэр өөд
Мунагууд нь мухар өөд
Мундаг нь над өөд харцгаав.
“Чиний энэ чинь шал худал” гэж
Шавь яамны шалдан Гандан зандрав.
“Хэн ч үнэмшихгүй юм ярив” гэж
Хэнхэг хамба Дамдинд хялавхийв.
“Би гэдэг хүн ихэс дээдэст байтугай
Ижил дооддоо худал хэлж үзээгүй
Хуурч мэхлэж яваагүй болохоор
Үнэн учрыг хэлж, үзсэн харснаа ярья
Эрхэм дээдэс минь соёрхоно уу?
Богд эзэн хаан өөрийгөө
Лууны хүү, лусын эзэн гэж
Зарлиг буулган соёрхсон билээ
Тэгээд тэмээний сүүлээр хийсэн
Ялааны шилбүүрээр шидэт гэгээн
Нүдээ тэс цохисноос болж лагшин
Чилээрхэж лай ланчиг хураасныг зүйрлэвэл
Тэмээн сүүл газар хага хатгасантай
Адил хэрэг биш үү?
Амбан ноёнтон өөрийгөө
Асрын хүү, тэнгэрийн эзэн гэж
Айлдан соёрхсон билээ
Тэгээд тэхийн эврээр хийсэн
Хөөрөгнийхөө халбагаар
Гэгээн сонор чихээ ухаж байгаад
Хулхиа цоо хатгасныг зүйрлэвэл
Тэхийн эврээр тэнгэр цоо хатгасантай
Адил хэрэг биш үү
Үүнээс болж ядуу доодос нь янгинаж
Эрхтэн дархтан нь эмгэнэж
Гамшиг гачаал болсныг зүйрлэвэл
Газар тэнгэр хилэгнэж галав юүлсэнтэй
Адил бишүү” гэж учрыг тайлж
Үгий нь гаргаж хэлсэнд
Бүгдээрээ гайхаж бүлтгэр нүдээ эргэлдүүлэв
Цөмөөрөө гайхаж цөөвөр хошуугаа цорвойлгов
Богд лам нь “Бодолгүй зөв” гэж
Богино хуруугаа гозойлгов
Амбан ноён нь “Аргагаүй зөв” гэж
Атигар хуруугаа гозойлгов
Бүгдээрээ инээлдлээ
Бүр сүүлд нь богд инээлээ
Адаг сүүлд нь амбан нь инээлээ
Орд дүүрэн хөхрөлдлөө
Олбог тойрон инээлдлээ
“Амар сайхан боллоо” гэж
Амсар дүүрэн найрлацгаав
Ингээд намайг
“Энэ ертөнцөд хосгүй үнэнч хүн” гэж
Хойт урдгүй нотлоод “Амбан ноён
Богд лам хоёрыг инээлгэсэн” гэж хүндэтгээд
Хорин аяга хорз
Далан аяга дарс сөгнөж
Дархан ноёнтой мөр зэрэгцэж
Даа ламтай эн чацуурч
Наргиж наадаж байсныг
Наад цаадгүй мэднэ гэлээ.

Далан худалч дархан Сэнгээ гэж намайг дууддагийг та нар мэднэ байхаа. Би энэ дархан цолыг бөхийн барилдаанд түрүүлээд авсан юм биш, харин би худал хэлэх тэмцээнд ороод бүгдийг ялсан учир энэ цолыг авсан юм.
Нэгэн намар долоон хошууны даншиг наадам болж ихэс, дээдэс элдэв бүхэн нь цөт цугларсан байв. Долоон хошууны ноёд цуглараад “Манай хошуудад хамгийн сайн худал хэлдэг хүн ямар хүн байдгийг илрүүлье гэж зарлаад тэгээд далан худалчийг ирвэл барьж авъя. Ийм учраас хэн гарцаагүй худал хэлбэл түүнд нэг лан алт өгнө” гэж мөрийтэй зар тараасан байлаа. ...
Тэгээд долоон хошуунаас янз бүрийн худалч нар ирж янз янзын худал хэлсэн боловч аль нь ч ялгаагүй цөм няцаагдаж буцацгаав. Хамгийн сүүлд нь би хүн харахын аргагүй хөсрий муу гуйлгачин өвгөн болж очоод долоон хошууны даншиг наадмыг толгойлж байсан Түшээ гүн ноёнтонд бараалхан ийн өгүүлрүүн:
“Эрхэм ноёнтоон! Эрт дээр үед намайг идэр залуу байхад та надаас нэг лан алт зээлж авсан билээ. Одоо би өтлөн доройтож үгүйрэн хоосорсон учир урьд зээлсэн нэг лан алтаа авахааар ирлээ” гэвэл:
“Хөсрий муу өвгөн чи худал хэлж байна. Би хэзээ ч гэсэн хүнээс алт зээлж авсан удаагүй. Лан алт бусдаас зээлэх тийм хөрөнгө мөхөс байгаагүй, чи юу хэлж байна?” гэв.
“Ноёнтон минь, гарцаагүй үнэн юмсан. Гэгээн цагаан өдөр, гэрэлт шар нарандаа шижир шар алтаа хэмжээд өгч байхад минь Далай ван ноёнтон, Дархан чин ван ноёнтон цөм харж байсан болохоор амьд гэрчтэй юм шүү” гэхэд дэргэд нь байсан Далай ван ноёнтон, Дархан чин ван ноёнтон хоёр хүртэл сандарч “Энэ муу хөсрий өвгөн чинь яасан муухай худалч новш вэ? Бид хоёр хүртэл энүүний гэрч болох гэнэ шүү! Бушуухан чирээд гарга” гэж зандрав.
“За ноёнтон минь! Би худал хэлсэн болоод нэг лан алтаа та нарт алджээ гэж бодъё. Тэгвэл гарцаагүй худал хэлсэн хүнд өгөх гэсэн нэг лан алтаа мөрий ёсоор надад өг дөө” гэв.
“Аа муу хөсрий чи худал хэлээгүй байж бас алт нэхнээ” гэж Түшээт хаан зандрав.
“Тэгвэл та үнэхээр зээлж авсан нэг лан алтыг минь өг” гэв.
“Худлаа чамаас зээлж аваагүй”
“Тэгвэл худлаа хэлсэн хүнд өгөх алтаа өг дөө” гэж өдөржин нэхсээр байгаад эцэст нь тэд нар аргагүй мөрий зарласан учраас гарцаагүй худал хэлсэн надад нэг лан алт өгөхөөр тохиров. Тэгээд “Чи муу хөсрий өвгөн үнэхээр худалч юм бол гэрээс гартал худал хэлээд орхи” гэв.
“Ноёнтон минь, би худал хэлэх тэмцээнд түрүүлсэн болохоор шагналынхаа нэг лан алтыг авсныхаа дараа худал хэлье” гэхэд “тэг!” гэж хэлээд над нэг лангийн алтан ембүү өгөв.
“Хэрэв чи дахиад худал хэлж эс чадвал алтаа буцааж авна” гэцгээв.
Тэгэхэд нь:
“Би таныг гэрээс гартал худал хэлж чадахгүй, харин гаднаас ортол чинь худал хэлж чадна” гэхэд ноёнтон “За тэгвэл би гадаа гараад зогсож байя, чи худлаа хэлээд орхи” гээд ноён гадаа гараад “Алив түргэлээрэй” гэв.
“Би аль хэдийн таныг урьд хэлсэн ёсоор гэрээс чинь гартал худлаа хэлж амжсан шүү” гэхэд ноён ялагдсандаа уурлан орж ирээд
“Тэгвэл чи намайг босоод суутал худал хэлээр орхи” гэв.
“Би таныг босоод суутал худал хэлж чадахгүй, харин суугаад бостол чинь худал хэлж чадна” гэв.
“За тэгвэл би суугаад орхиё, намайг чи яагаад ч босгож чадахгүй” гэв.
“За таны анх хүссэн ёсоор чинь суутал худал хэлээд энд дууслаа” гэв. Ингээд Түшээ гүн ноёнтон надад гурав дахин ядагдаж сүүлд нь “Энэ лав өнөөх суут Далан худалч байж магадгүй” гэж сэжиг төрөөд:
“Чи Далан худалчийн дүү биш биз?” гэж асуухад нь би “Дүү нь бишээ! Далан худалч бэлэн Сэнгээ, дархан аварга биеэрээ байна” гээд хувцас багаа тайлж үзүүлтэл:
“Хүүе хүүе, та минь, өнөөх гайхал Далан худалч чинь мөн байна” гэлцэн хашгиралдаад санд мэнд болцгоон сур дээс бэлтгээд “Одоо үүнийг суудал дээр нь бариад ав!” гээд ухасхийхэд нь би далдынхаа хар малгайг өмсч амжсан тул тэд нар хоосон газар самардан унацгаав.

Та нар намайг идэр залуу байхад Галдан бошгот хааны цэрэгт явж явж баатар гавьяа байгуулсныг цөм мэдэх байх аа.
Би Галдан хааны тушаалаар Хэрлэн барс хотын орчим явлаа. Тэр үед зуны дэлгэр сайхан улирал байсан учир надад өдөр шөнө, өглөө үдэш ялгаагүй урагшаа довтлох сайхан завшаантай үе байлаа.
Хоёр өдөр , хоёр шөнө довтлон явж тэнд хүрэх ёстой байсан юм. Тэгтэл Манжийн хааны төрийн жанжин, Гуа- мингийн мянган цэрэг Галдан хааны гол хүчийг мөрдөн хөөж миний эсрэг хүч түрэн довтлож байсныг огт мэдсэнгүй учир би гэнэт дайсны цэргийн аманд орлоо. “Одоо яадаг билээ.... Галдан хааны итгэлт цэрэг байтал дайсанд олзлогдож чухал тушаалы нь алдаад сүйрэх нь энэ болж” гэж бодоход магнайны хөлс аяндаа гоожих болов.
Намайг ямар ч арга мэх бодож амжаагүй байтал дайсны хошууч анги намайг бүслэн авч амьдаар нь олзлохоор шийдсэн бололтой жад, сэлэм, нум сум, буу саадаг бүгдийг миний зүг онилж арван зүгээс уухайлан орлоо.
Галдан хааны цэрэг болсон хойно яаж тулалдахгүй байж болох аж. Эхлээд нум сумаа онилон тавьж үзлээ. Хэд хэдийг ч намнаж орхив бололтой. Тэгтэл дайсан этгээд тун ч их заналтайгаар урагшаа бархиралдан гүйсээр намайг тойрон авахад бэлэн болов.
Яг тэр үед би өөрийгөө хамгаалахаар шийдэв. Юуны төлөө Далан худалч билээ, далдын хар малгайгаа өмсч орхив. Дайсны цэрэг тойрон гүйлдэж ирээд миний зогсож байсан газар бие биетэйгээ мөргөлдөн гар гараа хий хоосон сарвалзуулан нэг нэгээ барьж зогсоцгоон гайхаж зарим нь хөл доороо, зарим нь ар талдаа тэмтрэн бэдэрцгээв. Тэд нар муухай хараан шүд зуун үймэлдэж байхад нь би тэднийг нэг нэгээр нь араас нь жадлаж гарлаа.
Үл үзэгдэх жаданд хатгагдан үхэж байгаа цэргүүд сүүлдээ нэг нь нөгөөгөө сэжиглэн хоорондоо хутгалдаж гарлаа.
Тэр далимаар нь би дайсны зуун дөчин цэргийг жадлаж алаад хошууч ангий нь бараг дуусгаад байтал дараах зуут нь хүрч ирэв. Тэгэхлээр нь би далдынхаа хар малгайг хуу татан аваад тэдэнд биеэ үзүүлэн өмнөөс нь хэд хэдэн сум тавьж тэдний анхарлыг биедээ татахын тулд уухайлж эхэлтэл дайснууд миний зүг шүд зуун довтлож ирэхэд нь дахиад далдынхаа хар малгайг өмсөөд дайснуудыг мөн л сэмхэн нэг нэгээр нь жадлаж эхлэв. Ийнхүү Галдан хааны үл үзэгдэх ганц цэрэг дайсны хамаг цэргийг жадлан алсан учир тэд сандран гайхахдаа өөрийн үхдэл цэргээ хаяад ухаан жолоогүй цааш зугтаж одов. Би тэдний хойноос нэхэн хөөх хэрэггүй байсан учир цаашаа оногдсон аяллаа үргэлжлүүлэхээр мордтол манай туршуулын цэрэг надтай дайралдаж миний гайхамшигт тулалдааныг үзээд Галдан хаанд мэдүүлсэн байжээ. Хэрлэн барс хот орж яаралтай тушаалаа хүргэж өгөөд буцаж ирэхэд Галдан хаан намайг цэргийн дунд алдаршуулан хөхүүлж “Ганцаараа мянган цэрэгтэй байлдан ялсан гайхамшгийн хүчит дайчин баатар, далдын шидэт Сэнгээ баатар” гэж цол хайрлан мянганы ноён болгон өргөмжилсөн юм.

Нэгэн бадарчин явж байтал зам дээр нэг үхсэн адууны сэг байхыг үзээд “Хэрэг болж магадгүй” гээд түүний сүүлийг тайран авч үүргэндээ хийгээд цааш явж гэнэ. Гэтэл хэсэг баячууд овоо тахиж байгаа дээр хүрч очвол тэдгээр хүмүүс “Хурмаст тэнгэрийн хулагч гүү” гэж байдаг эсэх тухай маргалдан зарим нь “Огт байхгүй” гэж зүтгэж байна гэнэ. Бадарчин түүнийг гайхсаар цааш явж байтал нэг жороо морь унасан баян хүн гол уруудан айсуйг хараад нөгөө адууныхаа сүүлийг олсоор оосорлон хонгил модны ёроол доогуур оруулан модны үндэснээс бөхлөж уяад, хагасы нь шороогоор булж янзлан сүүлний үзүүрээс угзран чангаах байдал үзүүлэн оролдож байтал нөгөө жороо морьт баян хүн хүрч ирээд “За бадарчин, чи юу хийж байна?” гэж асуусанд бадарчин “Би сая хурмастын хулагч гүүг энэ модны доор унтаж байхаар нь энэ олсоор бугуйлдаад авсан чинь нүх рүүгээ шургаад орчихдог байна шүү, одоо сүүл нь цухуйж байна. Та туслаарай” гэсэнд нөгөө жороо морьтой баян “За тэгнээ тэр! Бид нар сая овоо тахисан учир хурмаст тэнгэр хишгээ хайрлаж байгаа нь энэ дээ!”гээд сүүлнээс нь чангаалцсанд газар бамбалзаж хөдлөж байхыг ажиглаад шунаг сэтгэл төрөхдөө “Бадарчныг явуулчихаад ганцаараа ухаж авбал сайхан морьтой болдог хэрэг” гэж шийдээд “За чи миний морийг унаад яв! Энэ гүвээний цаана манайх бий! Тэндээс олон хүн дуудан авчир! Би ингээд бариад сууж байя” гэж гэнэ. Бадарчин баяны жороо морийг унаад хэнд ч хэлсэнгүй тэр чигтээ цаашаа явж алга болжээ. Өнөөх шунахай баян хэсэг хүлээгээд газрыг ухаж үзвэл олс, хатсан сүүл хоёроос өөр юу ч гарсангүй гэнэ.

Нэг зальтай бадарч явж байтал адуучин эр адуугаа услахаар гол руу багширтал туун явахыг хараад хоёр модон таягаа сугандаа тулан өрөөсөн хөлөө атийлган догонцсоор адууны нь хажуугаар өнгөрөн явахыг тэр адуучин хараад суга таягтай хүнийг өрөвдөн
“Та хаа хүрэх нь вэ?” гэж асуусанд
“Би Баруун зуу орноо” гэж хариулав.
“Та ийнхүү хөл зовуурьтай байж тийм хол газар яаж хүрэх билээ?” гэж адуучин асуусанд бадарчин ...
“Миний хөл эв эрүүл болой. Гагцхүү хол газар явах учир “Хөл юүгээ гамнасугай” хэмээн хоёр хөлөө ээлжлэн ингэж явдаг юм” гэж хэлсэнд тэр адуучин “Ядарсан хүнд тус хүргэе” гэж бодоод
“Би танд буян санаж нэг номхон морь өгье. Та түүнийг унаж хөл амар явагтун!” гэж хэлээд бадарчинд нэг сайн морио барин өгчээ.

Нар жаргаж орой болсон хойно бадарчин нэг айлд хоноглохоор очтол тэр айл хоолоо хийгээд идчихсэн болохоор дахин хоол хийхээс төвөгшөөсөн ч юм уу эсвэл хоолоо харамласан ч юм уу:
“Бадарч гуай ч морь муутай явах шив дээ! Манайх аль эрт хоолоо хийгээд идчихсэн. Одоо ч та хоосон л хонох болж дээ!” гэсэнд бадарчин “Танайх хоолоо хийгээд идчихсэн бол манайх хоолоо хийхээс дээ” гээд гаднаас хавчиг үүргээ оруулж шар хомоол авчран гэрийн нь баруун талд гурван чулуу тулаад гал ноцоож эхэлтэл айлын эхнэр сандран тэвдэж:...
“Бадарч гуай, та манай гэрт битгий голомт нээж үзээч дээ! Би хоол хийж өгье!” гэж гуйсанд бадарчин:
“Намайг орж ирэнгүүт л ингэж хэлсэн бол зөв байсан юм л даа” гэжээ.

Нэгэн бадарчин орой бүрий болсон хойно нэгэн айлд хоноглохоор очсонд тэр айл зөвхөн хоёр биедээ тааруулан хоолоо хийсэн учир бадарчинг аль болохоор гэрээсээ түргэн явуулаад хоолоо гаргаж идэхийг бодон хоолоо гаргасангүй удтал чанаж гэнэ. Бадарчин тэгэхээс тэгэх гэсэн байдалтай хоолы нь хүлээгээд л суугаад байж гэнэ. Гэрийн эзэн арга ядахдаа “Бадарч гуай, замд чинь айл алга уу?” гээд “Манай хойт айл суугаа байх аа!” гэж авгайгаасаа лавлан асуусанд авгай нь ...
“Нохой хуцах нь дуулдаж байна. Суугаа байх аа” гэж хэлсэнд бадарчин
“Ашгүй дээ маргааш тэр айлд чинь хоног таарах юм байна” гэсэнд гэрийн эзэн “Энэ ер явах царайгүй дэгээ яая даа!” гэж бодохдоо дэмий л “Танай нутаг хаа гээчид байна даа?” гэж асуусанд бадарчин “Намайг байхад Үйхэд байсан. Дараа нь Оргиход буусан. Одоо ч Ширгэхэд өвөлжиж байгаа биз дээ!” гээд тогоо руу нь өнгийсөнд айлын авгай арга ядан ичингүйрч ширгэж байгаа тогоотой хоолоо гаргахад яг хоёр мөч байсан тул арга буюу бадарчингийн өмнө тавьж өгчээ. Бадарчин түүнийг нь аваад
“Дулаахан өвөлжихдөө сайхан даа!” гэж хэлээд цөмийг нь идэж орхиод тавгийг нь буцаасанд айлын эзэн таваг руугаа хараад
“Мөн хөглөвөө!” гэсэнд бадарчин
“Зүгээр, зүгээр!” Энэ дүнгийн юмыг аль тэр гэх вэ? Сайхан нойрсоорой!” гэж хэлээд яваад өгч гэнэ.

Өөрийн аавыг өлгийтэй байхад өвгөн аавын тэмээг хариулж явлаа. Нэгэн өдөр хээлтэй ингэ нэгийг шилрүүлэн алдаад баруун тийшээ Бадгар, Шар мөрөн хойшоо Да хүрээ, Дамбадаржаа, зүүн тийшээ Онгон, Таван булаг, Орлой гурван зээрд, Оньт гурван суварга, урагшаа Жинчийн цагаан Утай, Жингийн цагаан суварга хүртэл сураглан яваад Богдын хүрээний богтсон Чойжил гэдгээс бор зүсмийн морь нэгийг аваад Аръяа Жанлав бандидын алаг нүдэн Жамбал гэгчээс адил зүсмийн морь нэгийг авч унав. Ингээд хоёр морьтой болоод цааш ингээ эрж явтал хажуу дээр нэг хар юм навсайж байна. Хүрээд очсон чинь ширээ бөх нь шир болоод ширэн тавхай нь илэг болоод хоёр нүдий нь хон хэрээ ухсан, үхэхдээ хүрээд байж байна. ...

Тэндээс ингээ хөтлөөд дэмий тэнэж явсан нь харин дээр үеийн танил Дэжидмаа хүүхнийдээ хүрээд оччихжээ. Хонох болоод хоёр морио аргамжаад өглөө болсон чинь морий нь хорин хэрээ няравтай чоно тахилчтай зооглож байна. Тэндээс хоёр мод олж бариад ингээ хөтлөөд явтал нэгэн бага шиг хурал дээр хүрээд очлоо. “Гүйдэг сайнаараа донир болох уу? Гүзээ ихтэйгээрээ нярав болох уу?” гэсэнд “Гүйхээ сайтайгаараа унзад болъё” гээд баруун талын эхэнд баргил дуутай цанг бариад бархируулж суутал харин арван тавны сар майдар болж авгай хүүхэд олон шиг цуглажээ. Дээд хүүхэнд дээлийн торго, дэнсэн хавтага, дунд хүүхэнд дурдан алчуур, дугуй еэвэн, адгийн хүүхэнд ам даавуу, атга чихэр өгч байснаа нэг мэдсэн буруут болоод хөөгдөж орхив.
Тэндээс ингээ хөтлөөд гүйж явтал гүвээн дээр нэг юм гэдэн годон гэж байна. Хүрээд очсон чинь гүрвэл авгайн даллага болж лам шувуу ламтаж, шар шувуу шавьтаж хэрээ хэнгэргийг цохиж болжмор шувуу будаа цавыг барьж тогос шувуу томоотойгоороо ном судар зөөж хун шувуу хувин домботой манжийг зөөж тоодог тогооч болж тогоруу тогооны даамал болж алаг нугас шалсай хийж бүдүүн хөлтэй бүргэд бүрээ үлээж харцага гандан үлээж байна. Надад гурван жил сувайрсан хар халзан батганын дал дөрвөн өндрийг өгсөнд идээд барсангүй, цааш явж байтал нэг мэдсэн чинь харин толгойгоо худаг дээр мартаад явсан байхгүй юу. Буцаж ирсэн чинь харин толгой минь намайг хараад наран тал нь наг наг инээж сүүдэр тал нь шазав татав гэж байна. Толгойгоо аваад цааш явж байтал ингэ маань ботголов. Эхийг унаад ботгыг дүүрэх гэтэл даасангүй ботгыг унаад ингийг дүүрсэн чинь харин данхан дэнхэн гээд явж байна. Хадан дээр гарсан хад хагараад даасангүй. Бутан дээр гарсан чинь бут булгарав. Дэрсэн дээр гарсан чинь харин дэмий балай сайхан дааж байна. Тэндээс цааш явсаар гэртээ харьсан чинь мөнөө хоёр морь минь хулгайн морь болоод намайг Да хүрээнээс заллага цагдаа ирж барьж аваачив аа.
“За чи энэ хоёр морийг хэзээ хэн гэгч хүнээс ямар ямар гэрчтэй авсан бэ?” гэж байна. Би өчин:
“Богдын хүрээний богтсон Чойжил, Аръяа Жанлав бандидын алаг нүдэн Жамбал гэгчээс арван хоёр хүний гэрчтэй авсан” гэв.
“Хэн хэн гэрчтэй вэ?” гэнэ.
“Дэхийн Дэмбэрэл, Дэвхийн Шарав, Лхагийн Хатан, Маравын Молом, Доргио Ойдов, Доголон Хайдав, Хар Ойдов, Хамар Балдан, Мангасын Манайхан, Сайн Лэгдэв, Сойнон хатан эдгээр арван хоёр хүн гэрчтэй авсан” гэж хэлээд гарч байлаа.

Би урьд алтай хаанд гарч ав гөрөө хийж явахдаа аргаль угалзнууд яаж мөргөлддөгийг сайн ажигласан юм. Нэг уулын хөтөл дээр гартал улаан нар тусахын хамт л хоёр том угалз мөргөлдөж эхэллээ. Өглөө нь харахад л хоёр эвэр тас няс хийж байв. Үдийн хэрд харахад мухар цээжнүүд лүг хийж байснаа оройхон буцаж ирэхэд л хоёр сүүл нь үлдээд шал шалхийтэл мөргөлдсөн хэвээр л байж билээ. Мөн ч сүрхий мөргөлддөг амьтад шүү ноёнтоон гэхэд Дархан ноёнтон инээж ...
“Далан худалч минь ээ! Наадах чинь аль хэдийнээ хүзүүнийхээ хавьд очоод хэтэрчихлээ” гэв.
“Дархан хаантан гуай та чинь даллаганыхаа бүтэн хонин чонхороо зооглохдоо даргар халзан толгойноос нь эхлээд дал дөрвөн өндрий нь дамнуулаад дараа нь үе сүүлэнд нь хүрч байхдаа чухам хаана нь хэтэрсэн бол доо” гэхэд
“ Хэтэрсэн ч байж болно. Үгүй ч байж болно. Чи яасан бэлэн үгтэй новш вэ хөө! Цааш нь ярь” гэв.

Зуны нэг сайхан өдөр нэгэн бадарчин зуслангийн айлуудаар хэсэн явж байгаад нэг айлд орсонд айлын авгай хүүхдээ хөхүүлж сууснаа бадарчинг хараад:
“Бадарчин гуай! Та энэ хүүхдийг хараад байж байгаарай. Би үнээгээ саагаад ирье!” гээд хувингаа барьсаар гарч гэнэ. Удсангүй бие биенээ танихгүй хоёр амьтан нэг нэгийгээ ширтэн суутал бадарчингийн харцнаас айсан жаал хүү бархирч гарч гэнэ. Гаднаас нөгөө авгай хувингаа барин орж ирээд ...“Та хүүг минь уйлахад юунд эс авав?” гэж хэлсэнд бадарчин “Би чиний хэлснээр өмнөөс нь хараад л байлаа. Гэтэл ашгүй уйлж гарлаа шүү” гэсэнд авгай хүүгээ аргадаж дуугай болгоод “Одоо хүүг уйлбал та авдаг юм шүү, би үнээгээ сааж дуусгая” гээд бас л гарч явж гэнэ. Удсангүй хүү нь бас л уйлж гэнэ.
Тэгэхлээр нь бадарчин хүүгий нь тэврэн гарч үүрэг дээрээ суулган бөхлөөд үүрсээр алсын замд гарч гэнэ. Гэтэл хүүгийн эх ихэд сандран хойноос нь гүйж ирээд “Бадарч гуай, та юу болж байгаа чинь энэ вэ?” гэсэнд “Чи л өөрөө хүү уйлбал та авдгийм шүү гэсэн шүү дээ! Тэгээд ашгүй уйлахаар нь хүүтэй боллоо гэж бодоод аваад явж байна. Эртхэн нэг айлд очиж хүүдээ юм уулгая” гэсэнд тэр авгай бадарчингаас хүүгээ салган авч гэртээ урин цай хоол хийж өгч дайлаад явуулсан гэдэг.

Баадай нэг өдөр эсгийгээ хийж байгаа баян айлд хүрч очсонд баян гуай нэг сайхан ерөөл хэлэхийг хүсчээ. Тэгэхэд Баадай ийн ерөөв гэнэ:
“Зулсан ноос нь зулай цагаан мяндас болж
Зураг болсон эзэн нь зунхав бурхан болж
Зуун насандаа залуу гэгдэж
Зуны цэцэг шиг сайхан гэгдэж
Зургаан хүүхэдтэй эхнэр аваад
Жаран жил жаргаж наян жил наргих болтугай” гэж ерөөсөнд ... баян эзэн нь ихэд баярласан боловч “Чи намайг хэтэрхий товойлгон магтсан болохоор надад таалагдсангүй, ийм учраас их шан өгөхөө байгаад үүнийг чамд өгье!” гэж нэгэн сохор зоос гарган солгой гараараа шидэж өгсөнд Баадай дахин ийн ерөөв:
“Солгой гар нь олгой болж
Сохор зоос нь түм хүрээд
Зулсан ноос нь зум болж
Зуны хөгцөнд нэвт идэгдэж
Явган нүүж нүцгэн жаргаад
Ямаа сааж яс зооглох болтугай!” гэж ерөөсөнд баян эзэн “Чи намайг басамжлан хэт муугаар ерөөв” хэмээн Баадайг эсгий хийж байгаа газраасаа хөөсөнд Баадай
“Баадай бадарч нь ерөөлөө
Баян эзэн нь уурлалаа!
Байгаа нь баярлана байх
Байхгүй нь гомдоно байх
Баларсан ч юм боллоо доо...” гэж дуулсаар явсанд эсгий дээр байсан олон хүн инээлдэн үлдэж гэнэ.

Урьд нэг бадарчин нэг айлд ирээд хонох болжээ. Тэр айл орой бүхэл хоол хийж бадарчинд бухын туранхай хүзүү өгч гэрийн эзэнд хонины тарган дал, дөрвөн өндөр тавьжээ.
Энэ завсар гэрийн эзэн “Лам гуай, таны явсан газраар өвөл өнтэй байна уу?” гэв. Бадарчин “За даа, зарим газар таны өмнүүр шиг, зарим газар миний өмнүүр шиг байна даа” гэсэнд тэр хүн юм хэлсэнгүй. ...
Ингэж хоол идэж дууссаны дараа гэрийн авгай “Хүүе, лам гуайд тос арчих юм” гээд нэг даавуу алчуур авч өгөв. Харин бадарчин тэр алчуурыг авсангүй.
“За даа хэрэггүй шив дээ, бараг агшиж орхилоо” гэж хэлээд хоёр гараа имчин сууж гэнэ. Ингэж тэр авгайг бадарчин ичээсэн гэнэ.

Урьд нэгэн цагт манай нутагт
Нэрд гарч зард тарсан
Гахай жилийн зуд болж
Ганц морьтой нь
Гар хоосон болж
Гаднаа хоньтой нь
Ганзага мэрэх юмгүй үлдэж
Хувин цайлгах сүүгүй
Хусуур дуугаргах хусамгүй
Хусран үнээд цайхгүй
Хурган сүүлэнд нь мөлжүүргүй болтол ...
Хаврын хавсарга үлээж
Хамаг олон нь өлсгөлөн болж
Хал үзэж халуун чулуу долоох үед
Хаан эзнээс өршөөл гуйж
Хайр тэтгэм горьдон залбирч
өргөх бичиг үйлдэн зохиож
Эрдэнэ далай вангийн хошуунаас
Элч зарлагаар намайг илгээж билээ
Далан худалч давиран цогиод
Даагатай гүүгээ даргиулан шогшоод
Даа хүрээнд хүрээд ирлээ
“Далай вангийн хошуунаас
Далан долоон зовлон тоочихоор
Далан худалч ирсэн гэнэ” гэж
Богд лам сонсоод
Бодол болж сууснаа
“Албат нараа цуглуулаад
Арга мэх зохиоё” гэж
Ам нийлж ярилцаад
Алга ташиж тохирч гэнэ.
Далан худалчийг бараалхаж ирэхэд
Нүдээ боож сохор болоод
Нүүрээ будаж эхнэр болоод байцгаая
Далан худалч ирээд
Богд лам нь аль болохыг
Бодож олох хэцүү
Тааж мэдэх бэрх болоод
Танилгүй мухардахад нь
“Богд ламаа болгоосонгүй
Буруу хүнд бараалхав” гэж
Буцааж явуулъя” гэж хэлэлцээд
Олбог тойрон оль сохор
Танхим тойрон таг сохор болоод сууцгааж гэнэ.
Далан худалч түүнд яаж хуурагдах аж даа.
Богдын ордонд ортол
Боодолтой сохор ч нэг хэсэг байлаа
Болохоо байсан сохор ч нэг байлаа
Болно гэж өөрөө дурласан сохор ч нэг байлаа
Богдыг дууриасан бодолгүй сохор ч бас байлаа
“Сохор бүхэн юмны адагт байдаг болохоор
Сохор, сохрын дотроос
Төрөлхийн сохор нь адагт нь байж таарна” гээд
“Арваад сохрын аль сохрыг тэр гэх вэ
Адгийн сохор амар байна уу” гээд
Хадгаа гаргаж бичиг өргөдлөө барив
Оль сохруудын дундаас
Оногдсон сохор нь Богд өөрөө байлаа
Боодолтой сохрууд нь босоод явахад
Богд сохор нь үлдээд хоцорлоо
Тэгэхлээр нь би ийн хэлрүүн:
“Хувь заяа минь дутаж
Хошуу нутаг минь хоосроход
Хутагт лам маань бас
Сохор байдаг байна шүү
Одоо яана даа!” гээд
Орь дуу тавьж гарлаа
Тэгтэл Богд лам ичсэндээ болоод
Энэрэл өршөөлийн зарлиг буулгаж
Энэ хошууг ёсөн жил дараалан
Албан гувчуур, авлага зэтгэрээс
Тайлсан тухай тамгатай бичиг өгч
Намайг адислан гаргалаа
Ингээд би нутаг хошуундаа
Баяртай, бараатай хүрч ирээд
Богд ламын боодолтой нүдийг далимдуулж
Бошгын албанаас чөлөөлөгдсөнөө ярихад
“Боллоо Далан худалч минь
Богдыг үүнээс илүү яаж чадах вэ” гэсэн юм.

Урьд нэг бадарчин их л өлсөж ядарч явсаар айлд ирж хоолыг нь хүлээж ядан суув гэнэ. Гэтэл ашгүй тэр айл ч хоолоо хийж эхэлж. Гэрийн дотор галаас өөр гэрэл байсангүй, ажиглавал будаатай хоол хийж байгаа бололтой.
Намрын сэрүүн салхи сэвэлзэж мөн айлын авгай хүүхэн хоёр үнээгээ саах гэж гарч орсоор байв. Эх нь орж ирээд нэг атга давс шиг юм хоолондоо хийчихээд гарав.
Удсангүй хүүхэн нь орж ирээд нөгөөдөхөөс нь хоёр гурван атгыг хоолонд хийгээд гарсанд бадарчин урам нь хугарч “За даа энэ хоолыг ч хүн амьтан амсахын аргагүй юм боллоо. Би энэ шөнө лав л хоосон хонох болов” гэж санааширсаар суув. ...
Тэгтэл эх, хүүхэн хоёр үнээгээ сааж гүйцээд орж ирмэгц хоолоо гаргаад “Алив лам гуай аягаа. Хоол хийж өгье” гэж хэлэв.
Бадарчин аягаа дурамжхан өгч “За дундуур хийгээрэй” гэлээ.
“Давсыг яана даа” гэж бодсон бадарчин уг хоолонд хошуугаа хүргэж ядан амстал их чихэр хийсэн тун амттайхан сүүтэй цагаан будаа байв гэнэ.
“Үүнийг би хэрэггүй дундуур гэж хэлэв. Ахиад идэх юмсан”гээд бадарчин дэмий л аягаа долоох дүр үзүүлж байтал ашгүй “Алив лам гуай аягаа” гэж нөгөө авгай хэлэв.
Бадарчин “Дундуур дундуур” гэж бас хэлжээ. Бадарчин ингэж “дундуур дундуур” гэсээр долоон дундуур идсэн гэнэ.

Баадай нэг хийдийн цорж ламынд гэр зуурын ажил хийж өгөхөөр очсонд тэр лам Баадайгаар “Нэхий элдүүлээд хөлсөнд нь боов өгнө” гэж амлаж гэнээ. Баадай тэр нэхийгий нь хэд хоног чармайн сууж элдээд ламд тушаасанд лам Баадайн элдсэн нэхийг гадаа гарган дэлгээд дээрээс нь гадас шааж үзэж гэнэ. Тэгэхлээр нь Баадай “Энэ чинь яаж байгаа хэрэг вэ?” гэсэнд тэр лам “Манай энд нэхийний элдүүрийг ингэж шалгадаг юм” гэж гэнэ.
Гэвч Баадайн элдсэн нэхийн элдүүр ханасан тул гадсанд цоорсонгүй учир лам нэхийгээ аваад Баадайд боовоо өгөх болж авдраа уудлан уудласаар ганц ширхэг боов гаргаж ирээд ...
“За ганц ширхэг зөөлөн боов байсан юм, түүнийгээ чамдд өгье дөө!”гээд шүдлэн нохой даахын аргагүй хатуу боов нэгийг өгч гэнэ. Тэгэхлээр нь Баадай өнөөх боовоор нь ламын толгой дундуур байлгаад автал боов нь хуга үсэрч гэнээ. Тэр лам “Яаж байгаа чинь энэ вэ? Ёо! Ёо! Гэсэнд Баадай:
“Манай тэнд боовны зөөлөн хатууг ингэж шалгадаг юм. Харин миний нэхий тийм зөөлөн байсан бол чиний боов ийм хатуу юм байна” гэж хэлсэн гэнээ.

Эрт үед аагтай амбан улаагаар явав гэнэ. “Ай таминь амиа л мэдээрэй” гэлцэх шуугиан дэгдлээ. Ээлж таарсан улаач хүү аагтай амбантай тааралджээ.
Амбан зам дувт давхиад байхаар нь хүү түүнд хоёр атга самар өгчээ. Гэтэл амбан түүнийг цөмөөд огт явдаггүй харин ч морины баруун урд хөл бүдрэхэд хойт зүүн гуяыг бүдүүн ташуураар олонтаа гуяджээ. Хүү морио өрөвдөөд амбанаас асуусан нь
“Амбан гуай! Өвөг эцгийн хийсэн хэргийг ач гучид нь тохоож болох уу?” гэхэд амбан муухай хараад ...
“Уул нь болохгүй. Гэвч хэргийн байдал мэднэ” гэлээ. Улаач хүү
“Тийм байх аа, баруун хөл бүдрэхэд морины зүүн гуяыг тэнзэн ташуураар гуядсантай төстэй биз?” гэхэд аагтай амбан хүүг гурав ташуурдав.
Тэгээд цааш явж байтал гэнэт дуутай шуутай бороо орлоо. Хүү бодож явсан аргаа хэрэглэхээр шийдэж амбанд ойрхон явлаа. Тэнгэр ч тасхийж шар гэгээ татав. Хүү ч бүдүүн яргай ташуураар аагтай амбаны толгойд буулгаад өөрөө газарт унан ухаангүй мэт хэвтэв. Амбан ч газар сунан хэвтсэнээ босоод толгойгоо барилан хэд занхалзсанаа улаач хүүгийн дэргэд ирж хүүг харж харж
“Хай чи босов оо. Чи яасан амархан унав аа? Чамайг тэнгэр ганцхан ниргэхэд би зүгээр л байна” гээд улаач хүүг татан босгосон гэдэг.

Урьд эртний нэг хүү хааныхаа хашааны мөнгөн хонхыг хулгайлан авч худалдан баяжихаар гэнэт шийдээд тэр шөнөдөө гэтэн мөлхөж иржээ. Хааны хаалганы сахиул цэргүүд унтаж байжээ: Хүү хаалга өөд авиран хонхонд ойртлоо. Сахиул цэргүүд огт мэдсэнгүй. Улам ахиад авах гэтэл хонх дуугарав. Хүү бодол болон мэх гаргаад овжин ухаан олсондоо хөөрөөд өмсөж явсан цамцаа уран хоёр чих рүүгээ сайн чихээд “Одоо энэ хонх дуугарсан ч дуулдана гэж байшгүй дээ” гээд хонхыг мултлан аваад буутал хааны цэргүүд бариад авчээ. Тэнэг хулгайч амьтны доог болж гэнээ.

Эрт урьд цагт ингэ ботголуулж байгаа нэг айлынхан бадарчин ирж явахыг хараад “Ингэ ботголж байна. Хөл хориотой” гэж хэлээд ир” гэж хүүхдээ тосон гүйлгэжээ.
Түүнийг нь бадарчин огтхон ч тоосонгүй явсаар ингээ ботголуулж байгаа эхнэрийн нь дэргэд хүрч очоод “Босоорой чи, ботгонд ойртоорой, ирээрэй чи, ингэнд хүрээрэй” гэж загначихаад гэрт нь орох гэтэл гэрийн нь эзэн “Хөл хориотой” гээд гэртээ оруулахгүй байв гэнэ.
Тэгэхээр нь бадарчин “Гайтай хөл нь гадаа, гайгүй цээж нь дотор” гэж хэлчихээд босгон дээгүүр нь ойчоод өгчээ. Ингээд тэр айл арга буюу бадарчинг гэртээ оруулж гэнэ.

Урьд нэг бадарчин дуганд маани хуралцах болж гэнэ. Бадарчин хэнгэрэгний ёроолд суун хэнгэрэг цохиж их л идэвхтэй оролцож байтал боов, цав, манж зэргийг хуврагийн ёсоор хүртэх болсонд хажууд байсан банди нь бадарчингийн боовыг булаагаад идчихэж гэнэ. Тэгэхлээр нь бадарчин тэр бандийн хэнгэргийг хага цохиж орхив. Банди бадарчингаас “Хэнгэрэг хагалагчийн нэр хэн билээ?” гэсэнд бадарчин “Миний нэрийг Би ноднин” гэж хэлээд хурлаа орхин гараад явж гэнэ. Хэнгэрэг дуугарахаа больсныг гэсгүй лам нь мэдээд өнөөх бандиас
“Хэнгэрэг хэн хагалав?” гэж асуусанд өнөөх банди
“Би ноднин хагалсан юм” гэсэнд “Саяхан дуугарч байсан хэнгэргийг хагалж орхиод бас ноднин хагалсан гэнээ хөө!” гээд гэсгүй лам өнөөх бандийг загнаж гэнэ.

Манайх уржнан жил удаан Шандын говьд байхдаа нэг өдөр зусланд гарч буув. Тэр өдөр халуун байсныг яана гээ. Хаяагаа шуугаад гэртээ хэвтэж байтал тэртээ дэнж дээгүүр хэдэн тарган ооно гараад ирж явааг харав. Би хэзээний цуутай анчин хойно доо яаж түүнийг зүгээр өнгөрөөх вэ. Тэр даруй буугаа шүүрч аваад цэнэглэх гэтэл гол төмөр нь цан хүүрэг болоод таг битүү болчихсон байхаар нь арай хийж галд ээж арилгаад хот цэнэгээ аваад үзтэл нэг ч ширхэг тугалган сум байсангүй учир ... сандрахдаа тэмээний хөлдүү хорголоор буугаа цэнэглээд хөл нүцгэлэн ногоон зүлгэн дээгүүр мярааж гарав. Өнөөх оонууд маань гүвээний цаана цасны барааныг дагаад ногоон таанын толгой шүүрээд зогсож байх нь тэр дээ. Надтай ингэж тохиолдсон хойно тэр муу ооно яаж амьд гарах аж даа. Би тэр дор нь л буудаад унагаж орхив. Тэгээд би нэг гаанс тамхи татаад амсхийсний дараа өнөөх ооноо төхөөрөхөөр очсон чинь харин тэс хөлдчихсөн байлаа. Арай чамай арьс мах хоёры нь салгаж аваад ирсэн чинь хаврын өдрийн уртыг хэлэх үү, тарган ооны хуршсан махыг хэлэх үү! Манайхан ч тогоо тогоогоор нь чанаж эхлэв.
Мөн ч сайхан байж билээ” гэхэд Дархан ноёнтон бурхандаа мөргөн залбираад “Далан худалч минь ээ! Ийм анчин байвал ч сүйд болно доо, хөлдүү хорголоор халуун зун ооно ална гэнээ! Чи бид хоёр ч таарч дээ” гэв.
“Ноётон минь ээ! Та юу гэж бодноо, хашир анчин гэдэг чинь зун нь бэлтгээд намар нь агнаад өвөл нь хөлдөөгөөд хавар нь ангийнхаа үүцийг ханзлаж идэхэд хаан гуай ч хүртэл хамар амаа олохгүй иднэ шүү дээ” гэхэд Дархан хаан ийн өгүүлрүүн:
“Ээ дээ Далан худалч минь хэлээд яахав. Ганц тарган оонын мах жамирах сан даа!” гэж амаа бариад “Цааш нь ярь” гэв.

Бэлэн Сэнгэ явж байтал нэг эхнэр дайралдаад Бэлэн Сэнгэд ингэж хэлсэн байна:
“Энэ дээр нэг худагт би толгойн зүүлтээ унагачихлаа. Чи надад түүнийг гаргаад өгнө үү” гэж гуйжээ. Бэлэн Сэнгэ тэр эхнэрийг дагаад худаг дээр очжээ. Тэр эхнэр арга хийж худгийн дээр зүүлтээ бариад усанд гэрэлтүүлжээ. Тэгээд Бэлэн Сэнгэд хэлсэн нь: Чи үзэж байна уу? Зүүлт минь худгийн усан дотор харагдаж байна” гэжээ. Бэлэн Сэнгэ харвал үнэхээр усан дотор харагдаж байжээ. ...Бэлэн Сэнгэ хувцсаа тайчин худгийн аман дээр тавиад худагт оржээ. Орохдоо “Чиний нэр хэн гэдэг вэ?” гэж тэр эхнэрийн нэрийг асуужээ. Тэр эхнэр “Миний нэр Үүний гэдэг” гэжээ. Нэрий нь сонсоод худагт орж зүүлтийг эржээ. Энэ хооронд нь тэр эхнэр Бэлэн Сэнгийн хувцсыг аваад явчихжээ. Бэлэн Сэнгэ усан дотроос зүүлтийг олохыг болиод худгаас гараад ирвэл тэр эхнэр ч байдаггүй гэнэ. Хавь ойр эрээд эрээд олсонгүй, нүцгэн явж хүнээс “Үүнийг үзэв үү?” гэж асуухаар нь хүн бүр “Түүний чинь хэн үзээгүй юм бэ?” гэж Бэлэн Сэнгийг зодоод байжээ. Тэгээд Бэлэн Сэнгэ хүний дэргэд асуух аргагүй, тэр эхнэрийг олох аргагүй болж арга ядаад гэртээ харьжээ.

Тэгээд би тэр өдөртөө ан хийж явсаар орой бүрэнхий болж од түгсэн хойно гэртээ ирээд өлссөнийг хэлэх үү, хотгор бор ирэгнийхээ хоёр далыг өвчүүтэй чанаж идээж унтлаа. Гэтэл шөнө дундын үед манай гэрт пэд пад, пас няс болоод зодоон гарч эхлэв шүү! “Согтуу хүн ирээд агсам тавьж байна уу, юу болов?” гээд босоод харсан чинь миний хоёр гутал зодолдож байв. “Яагаад энэ хоёр зодолддог билээ?” гэж ажиглавал...
“Чи бид хоёр адилхан л өдрийн турш шалбааг шавар гатчин газар алгадсаар явж ирэхэд цаадах чинь чамд яагаад тос түрхээд намайг яагаад тоостой нь орхидог юм бэ? Чи муу бялдууч,” гээд л тас няс бололцон нүдэлдэж байсан юмсанжээ. Нээрээ тэгээд бодтол би нэг гуталдаа гарынхаа тосыг түрхээд нөгөөг нь хоосон орхисон нь үнэн байв.
Тэгэхлээр нь би нөгөө гомдолтойд нь тос түрхээд хойш нь тавьсан чинь сая чимээ аниргүй болоод амар сайхан унтаж билээ” гэхэд Дархан хаан “Ха ха ха! Хачин юм болох нь ээ хөө! Чиний муу хөмөн гутал хөөрцөглөдөг болох нь ээ” гэв.
“Дархан ноёнтон минь ээ! “Яльгүй зусар баяжихад саад” гэдэг үг бий шүү дээ. Та ч хүртэл сая адуучин, хоньчин хоёроо орж ирэхэд адуучиндаа архи хийж өгөөд хоньчноо хоосон гаргасныг харвал миний муу хөмөн гутал тостой тосгүйдээ гомдолцох нь бага хэрэг. Харин тэр гомдсон хоньчин чинь хүний хүү болсон хойно таныг бялдууч гэлгүй дээ” гэхэд
“Уухай хөө! Би бялдууч болж байна уу? За цааш нь ярь” гэлээ.

Эрт урьд нэгэн цагт юмсан
Хулгана жилийн намрын эхэн
Сарын шинийн гурваныг
Хутагт лам ширээнд суусан
Хувьтай сайн өдөр гэж
Хурсан буяны дээж гэж
Хураасан малын хишиг гэж ...
Хүрээний амбанд айлтгал гэж
Есөн цагаан бэлэг хүргэхээр
Дайчин бээсийн хошуунаас
Далан тэмээ ачаатай
Даа хүрээний амбаныд
Далан худалч би хүрч ирсэн юм
Ачаа хөсгөө буулгаж
Амбан ноёнд хишиг хүртээж
Агт морь, атан тэмээ
Ам цагаан хонь, алт мөнгө
Амттан идээ, архи дарс
Аль байдаг есөн цагаанаа бариад
Алба багасгаж элч цөөтгөхийг гуйж
Айлчин гийчний ёсоор бууж билээ
Амбан ноёнд хүн гэгдэж
Албан ёсонд зочин гэгдэж
Архи дарс амттан идээгээр дайлуулж
Аятайхан тав хонолоо
Бид ч явах боллоо
Амбан ч царайгаа хувилгав бололтой
“Бэлгийн хариуг дараа өгнө
Бичиг захиаг хошуу ноёнд чинь хүргэнэ” гэж хэлээд
Биднийг хоосон гаргалаа
“Бэлэг хүргээд хоосон буцах муу ёр” гэж
Манай нөхөд дургүйлхэв
“За тэгвэл есөн цагааныхаа хариуд
Амбан ноёныг нэг алгадвал яана!” гэж
Би тэдэнд хэллээ
“Хэрэв амбан ноёыг алгадвал
Чиний бөндгөр чинь амбан ноёны
Үүдэн дээр үүрд өлгөөстэй байх болно”
Гэж манайхан ам алдав
“За тэгвэл Далан худалч дийлэх нь үү
Даа лам хүрээний амбан дийлэх нь үү
Үзнэ дээ” гэж ам өчиг тавив
Маргааш өглөө нь би маш эрт босч
Амбан ноёны үүдэн дээр сахин
Сууж байтал амбан ч гараад ирлээ
Би ч тасхийлгээд авлаа
Амбан ноён ч газар үхэтхийн унав
Албат нар ч бужигналдаж эхлэв
Элээ яалаа! Халаг хоохой! Энэ тэр болцгоов
Амбан ноён арай хийж өндийлгөөд
“Ай чи яаж байна?” гэж асуув
Тэгэхлээр нь би ийн хэлрүүн:
“Өршөөгөөрэй эзэн тэнгэр минь
Би гэдэг хүн архаг өвчнөөр
Арван жил өвдөөд эм дом
Эмч сувилагч элдэв дээдээр
Аргалаад эдгэсэнгүй болохоор нь
Эрхэм мэргэдээс асуувал
Тэнгэр алгадвал чиний энэ өвчин
Эдгэнэ гэж хэлсэн юмаа
Гэтэл над шиг
Муу заяат, мухар толгойт
Усан нүдэт, цусан зүрхтэд
Тэнгэр яахан олдох билээ
Арга буюу таныг манжийн хаан
Эзэн тэнгэрийн хүү тэнгэрлэг
Язгуур их тэнгэр хэмээн
Алдаршсан болохоор таныг л
Алгадахаас өөр аргагүй боллоо
Уучилж хайрлана уу!” гэхэд
Манжийн амбан ийн хэлрүүн
“Чамдаа ч би тэнгэр нь тэнгэрээ
Өвчин чинь эдгэрэх болтугай
Өш хонзон байхгүй болохоор
Хамаагүй ээ! Явбаа!” гэж хэллээ
“Эзэн тэнгэр минь ингэж намайг
Баярлуулах гэж дээ, одоо та бид
Хоёр өглөг авлага, өш хонзон байхгүй
Болохоор та ч морилж үз
Би ч явъя даа” гээд гарч одлоо
Тэгээд намайг хүрээ амбанд хүргэсэн
Есөн цагаан бэлгийнхээ хариуд
Амбан ноёныг алгадсан тухай манай
Нутгийнхан сонсоод “Чиний алга
Есөн цагаанаас үнэтэй болжээ” гэж үнэлсэн юм.
Ингэж би амбан ноёнд алга буулгаж
Явсан толгой доо! Ха, ха, ха.

Эрт урьд цагт ууртай догшноороо олон түмэнд гайхагдсан нэг ноён байжээ. Тэр ноёнтон гуай гартаа дандаа ташуур барьж ойртсон бүхнийг шавхуурдаж харсан бүхнээ загнадаг учраас түүний өмнөөс нь эгц хардаг хүн нэг ч байдаггүй юм байжээ. Нэг өдөр их ноёнтон ав гөрөөнд явахаар болж буу зэвсэг нум сум, занга саадаг, хавх хөвч бүгдийг төхөөрүүлээд хоёр зарцаа дагуулаад сүртэй гэгч нь гарч өгчээ. Хоёр зарц нь ноёноо жуузанд суулгаад их л хүндлэн авч явахдаа “Ноёнд ямар нэг эвгүй зүйл хийж тархиа хага цохиулчихгүй юмсан” гэж их л айж явж гэнэ. ...
Тэгтэл ноёнтон гуай нь,
- Намайг бушуу газар буулга хөө, ам цангаад хатаж үхэх нь. Би цай ууж амарна гээд л зандарч гэнэ. Хоёр зарц нь сандарсаар ноёноо газар буулгаад гацуур модны ёроолд ширдэг дэвсээд домботой цайгаа гарган аягалж эхэлтэл,
- Би ноён хүн болохоор та нартай адилхан газар сууж үзээгүй юм хөө! Намайг бушуухан өндөр юман дээр суулга! гээд л зандарч гэнэ. Хоёр зарц нь сандрахдаа яах учраа олохгүй гайхаж байтал өнөөх нь,
- Бушуул! Бушуул! Модны ёроолд би халууцаад байна. Дээр сууж сэрүүцье гээд л ташуураа далайж гэнэ. Тэгэхээр нь хоёр зарц нь ийн өгүүлрүүн,
- Эрхэм ноёнтон гуай та энэ гацуур модны орой дээр суувал болохсон болов уу? гэж асуухад,
- Тэг! Тэг! Бушуу! Бушуу! гээд л бас ташуураа далайж гэнэ. Тэгэхлээр нь хоёр зарц нь гацуур модны үзүүрийг олсоор бугуйлдан бөхийлгөж авчраад ноёныхоо хүзүүгээр оосорлон уяад буцааж тавьтал ноён нь тэртээ цаана нь пидхийтэл газар уначихаж гэнэ.
- Ноён маань бас яагаад буугаад ирэв дээ? Бас л нэг юм нь таарсангүй байж дээ гэж бодоод хоёр зарц нь айсаар дэргэд нь очоод,
- Ноёнтон гуай, цайгаа зооглох уу? гэсэн чинь өнөөх нь таг дуугуй байж гэнэ. “Ноёнтон маань яагаад ийм номхон болчихвоо?” гээд царай руу нь харах гэтэл ноёны толгой аль хэдий нь алга болсон байж гэнэ. “Манай ноёны толгой хайчдаг юм бэ?” гээд хоёр зарц нь гайхаж ядаад нэг нь нөгөөгөөсөө,
- Манай ноён ер нь толгойтой байлуу? гэхэд нөгөөх нь,
- Ууц таллаад л умар умар гэж байхад нь би нэг удаа өмнөөс нь харсан юм. Тэгэхэд улаан нүүр малис гэж байсан даг. Чухам ямаршуу толгойтой байсныг нь бүү мэд! гэж гэнэ. Нөгөөх зарц нь болохоор,
- Харин бүү мэдээ! Би бас санахгүй байна. Будаа идээд л бувар бувар гэж байхад буурал сахал нь бавас бавас гэж байхыг нэг удаа харсан юм. Чухам ямар янзын толгойтой байсныг огт мэдэхгүй юм. дархан хиагаас нь асууя гэж шийдээд хиа дээр нь очиж,
- Манай ноёны толгой алга болчихжээ. Эрээд эрээд олдохгүй юм, чухам ямаршуу толгойтой байлаа? гэж асуухад хиа нар нь хэлэхдээ,
- Банздаад бай! Банздаад бай! гээд л бавтнаж байхдаа л барвайсан хар юм нь онгойж байсан шиг санах юм. Урдаас нь эгц харж байгаагүй болохоор бас сайн мэдэхгүй юм. Харин хатнаас нь асуувал мэдэх байх гэж гэнэ. Хатнаас нь очиж асуусанд хатан нь,
- Харин юу билээ дээ, “Үнсье хөө” гээд үстэй хошуу цорвойж байсан шиг санах юм. Чухам ямар шүү толгойтой байсныг мэдэхгүй юм гэж гэнэ.
Тэгээд цөмөөрөө ярилцаад “Ноён маань эрхбиш толгойтой байх ёстой” гэж шийдээд нөгөө хоёр зарц нь тэр газраа очоод ноёныхоо толгойг эртэл хажуудах модны нь ёроолд халиун буурал толгой нь хэвтэж байж гэнэ. Харин тэгээд ноёны толгой алга болсноос хойш айх сандрах юмгүй болж арайхийж нэг ухаан орцгоосон гэнэ билээ.

Баадай нэгэнт нутгаасаа оргон гарч яваа болохоор хошуу ноён нь замд тохиолдвол тун базаахгүй хэрэг болох нь илт байв. Гэтэл Баадайн явах замын өмнөөс хошууны ноён заларч айсуй гэнэ. Тэгэхэд нь Баадай эрүүндээ ямаан сахал хийж, уутан малгай өмсөн зүсээ буруулсаар:
“Олныг хэсч олгой дүүргэдэг
Түмнийг хэсч түнхэлзгээ дүүргэдэг
Баруун зуугийн бадарчин
Барга цахрын тэнүүлчин байна би!...
Толгойн чинээ тос ч яахав
Малгайн чинээ мах ч яахав
Алд дэлэм хос ч яахав
Ам байр даавуу ч яахав
Буянтан минь юм хайрлаарай!” хэмээн бархирсаар замын хажуугаар гарч явтал түүнийг ноён нь хараад таньсангүй. Харин “Хөөрхий энэ муу гуйлгачинд юм өгч тус болъё” гэж бодоод ноёнтон нь өврөө уудлан
“За чи намайг явсан газар бүхэндээ сайн хэлж яваарай!” гээд таван лангийн ембүү гарган өгч гэнэ. Тэгэхэд нь Баадай ийн хэлэв.
“Ноёныхоо нэрийг ном болтол уншаад
Нохойн толгойг ноос болтол саваад
Саарийн замыг тоос гартал жирийлгээд
Сармай дээлийг самбай болтол хэснэ дээ!” гэсэнд ноёнтон ихэд сайшаан талархах сэтгэл төрөн “Уухай хөө сайн байна. Миний нэрийг ном болтол уншаад газрын мухар хүртэл яваарай” гэсэнд Баадай ембүүг авч адислан мөргөөд цааш замаар орон явахдаа
“Ембүү өгсөн ноёнтон минь
Тампуу болтол таргалаг
Мөнгө өгсөн ноёнтон минь
Мөгөөрс болтлоо наслаг” гэж ерөөвөөс хошууны ноён нь “Энэ бадарчин намайг сайхнаар магтаж байна” хэмээн баярлаж цааш явж гэнэ.

Нэгэн бадарчин оройхон болсон хойно нэг айлд хүрч ирвэл тэр айл жасаагаа уншуулаад даллага авч их найр хийж байна гэнэ.
Бадарчин түүнийг үзээд “За даа! Хөгжилтэй сайхан найран дээр орж явчихдаг хэрэг” гээд үүргээ гадаа нь тавиад орох гэтэл:
“Замын муу бадарч байтугай залагдсанд нь зай алгаа” гэсэнд бадарчийн урам нь хугаран гэрийн хаяанд сууж “Найранд нь яаж орох вэ?” хэмээн бодож байтал нэг ямаа эврээрээ арагны оосор тээглүүлээд түүнээсээ болж туйлсанд тэр айлын хонь үргэн, зочдын морьд хулжин пижигнэсэнд бадарч сая аргыг нь олж гэрийн гаднаас:...
“Хүүе! Чоно! Чоно!” гэж хашгирсанд гэрийн дотор найрлаж байсан хүмүүс цөм сандран гарч хонь мал морь тэмээнийхээ хойноос гүйлдэж гэнэ.
Бадарч тэр хойгуур нь гэрт нь ороод хоймор нь сууж амжаад ламд тавьсан ууцы нь өмнөө тавиад идэж суутал хүмүүс орж ирээд “Бадарч гуай та хэзээ ирэв ээ? Гэсэнд:
“Чоно чөлөөнөөр, бадарч дүйвээнээр хоолоо олж иддэг хойно доо! Залагдсанд нь олддоггүй ууцыг замын бадарч хөндөж сууна” гэж гэнэ.

Урьд нэг данжаад хүний сайн морийг өрөндөө булааж аваад явж байжээ. Тэгтэл нутгийн нэг сайн эр уул морийг буцаан авахаар шийдэж гэнэ. Тэгээд тэр хүн данжаадын хөтлөж яваа морины хазаарыг сэм мултлаж өөрөө хазаарыг толгойдоо углачихаад байж.
Нэлээд явсны дараа хазаарын цулбуураас чангаахад үүрэглэж явсан данжаад сэрээд эргэж харвал хөтлөж явсан морины нь оронд нүцгэн хүн явж байсанд учиргүй айн ум хумгүй зугтжээ. Тэгээд эргэж харахад нь нөгөө хүн морь мэт ялаархан толгой хаялж зогссоныг ихэд гайхан “Хааяа сайн морь буг болно” гэсэн гэдэг.

Урьд хөдөөгийн нэг баян хүн хотод ирээд улаан лууван худалдан авч их л амтархан идэж гэнэ.
Тэр хүн дараагийн жил бас хотод аялан ирээд яаран, нэг дэлгүүрт ормогц улаан лааг хуруугаар зааж худалдан аваад идэв.
Тэгэхлээр нь дэргэдэх нөхөд нь “Таны энэ чинь лууван биш улаан лаа байна шүү дээ” гэлээ.
Тэгэхэд тэр баян хүн их уурлаж “Баян хүн мөнгөөрөө луувангаа ч авч ид лаагаа ч авч ид, та нарт юуны хамаа байсан юм бэ?” гэж нөгөө лаагаа үмхлэж гарав гэнэ.

Урьд цагт нэг нь дэрсэн хөлтэй, нэг нь хялгасан хоолойтой, нэг нь өндгөн толгойтой ийм гурван хүн байж гэнэ. Нэг хар хоньтой юм гэнэ. Гэтэл нэг хар хонио нэг нэг өшиглөөд алчихаж гэнэ. Тэгээд дэрсэн хөлт нь хар хониныхоо сэвсийг асгах гэж яваад дэрсэн хөлөө хугалаад үхэв. Хялгасан хоолойт нь нэг бөөн мах үмхээд хахаад үхэв. Өндгөн толгойт нь “Хар хониныхоо махыг ганцаараа иддэг” гэж баярлаад бурхандаа мөргөсөн чинь өндгөн толгойгоо хага мөргөөд үхэв гэнэ.

Урьд нэг бадарчин том үүргэндээ түүртэж ядраад, амарч суутал намрын сайхан үс гүйцсэн хазгар туулай дэргэдүүр нь гарав.
Бадарчин ухасхийн түүнийг хөөж хариу ч үгүй гүйцэн алдаж явлаа. Тийнхүү ухаан жолоогүй туулайг хөөж явсаар, хэд хэдэн гүвээ давж халууцахдаа дээлээ тайлж хаяад хөөсөн чинь туулайн сүүлний үс гарт өртөн алдаж явав гэнэ. ...
Ингэхэд нь бадарчин урамшиж хоёр гутлаа тайлж хаяад хөөсөн чинь бараг сүүлнээс нь шүүрэн алдаж шүүрэн алдаж явахлаар нь бас цамцаа тайлж хаячихаад хөөсөн чинь туулайн сүүлнээс барьж алдаж барьж алдаж явав гэнэ. Гэвч бадарчин маш их ядарсан тул цааш явж чадахаа байжээ. Тэгээд буцаад явах гэтэл хаашаа хэдэн даваа гүвээ өнгөрч аль жалга гуугаар орсноо бадарчин гуай ч санахаа байсан байна гэнэ.
Нэг мэдэхэд аль хэдийн харанхуй болж, баруун хойноос жихүүн салхи сэвэлзэж, бүдүүн ширхэгтэй цас хаялж цасан шамарга оров.
Туулайд шунасан бадарчин гэнэт мэдээ орж дээл гутлын зүг явах гэтэл нүүр нүдгүй шавж байгаа цасан шамарганд төөрч хөөрхий бадарчин хөлдөж үхэв гэнэ. Харин хэдэн хоногийн дараа туулай бадарчингийн өвийг цуглуулж аваад сууж байтал нэг хэрээ ирээд “Туулай хүүгээр сонин юу байна? Чи яасан их юмтай болчихов?” гэв.
Туулай “За яахав дээ! Нэг бадарчингийн өв дээр сууж л байна. Чам шиг амьтан харганан дээр суугаад маани тоолж суухад энэ л дээр байх” гээд бадарчингийн шар модон эрихийг авч өгсөнд хэрээ баярлан хүзүүндээ зүүгээд нисэв. Хэрээний дараа чоно ирж мөн туулайгаас юм гуйлаа. Туулай “Чам шиг амьтанд энэ л дээр байх, үүнийг өмсөөд айлын хотонд ороход ер чимээ анир гаргахгүй сайн юм байх ёстой” гээд оймс гутлыг авч өгсөнд чоно баясан аваад явжээ. Дараа нь нэг бар ирж туулайнаас бас юм гуйсанд туулай “За танд энэ л дээр байх даа. Хүүхдээ төрөхөөр үүгээр саатуулж байгаарай” гэж бадарчингийн хэнгэрэг цанг өгч гэнэ.
Туулайн өгсөн бэлэг нь тэр гурван амьтанд тус бүрд нь гай болж, хэрээ модон дээр сууж байгаад нисэх гээд эрихээр модонд өлгөгдөж үхэв. Чоно гутлыг өмсөж айлын хотонд ороод цохиулчихав гэнэ.
Барын зулзага дөжирч мангууртлаа хэнгэрэг цан цохиж байгаад анчинд мэдэгдэж алуулчихав гэнээ.

Нэлээд хөрөнгөжиж байгаа нэгэн айлд хоёр бадарчин иржээ. Айрагны үнэр гэр дүүрэн сэнгэнэээд алжааж яваа хоёрын хорхой баахан хүрч суужээ. Гэтэл гэрийнхэн айрагнаасаа өгөх шинж ер үгүй бололтой, хорссон хоёр бадарчин хол гарч арга зохион, хөлийн чимээ тасарч хүн амьтан унтсан хойно ирж хөхүүртэй айргийг нь аван хөдөө гарч сайн ууж авахаар тохирчээ. ...
Ингээд харанхуй шөнө хамаг амьтан нойрон дунд нэг нь хөл нүцгэн хөхүүртэй айрганд нь гэтсээр орж нөгөө нь тосч авахаар гадаа нь үлджээ. Айлын хүүхэн нөхөртөө их эрх гэдэг нь яах аргагүй, шөнө шээхэд нь нөхөр нь тэвэрч гаргадаг юмсанжээ. Гэтэл яг энэ үеэр тэр нь таарч үүдээ онгойлгоод эхнэрээ тэвэрсээр гартал гадна нь байсан бадарчин “Утгууры нь авсан уу?” гээд тостол нөхөр нь цочсондоо болж эхнэрээ босгон дээрээ ууцаар нь унагаж гэмтээсэн гэдэг.

Өвгөн эмгэн хоёр амьдран суудаг байжээ. Өвгөн нэг өдөр:
-Эмгээн өнхрүүш боов хийгээч гэхэд эмгэн нь:
-Гурил байхгүй юугаар хийх билээ дээ.
-Ээ эмгэн минь авдрын ёроол шавхавал атга гурил гарна. Савны ёроол шавхвал шанага гурил гарна.
Эмгэн авдрынхаа ёроолоос атга гурил, савныхаа ёроолоос шанага гурил олоод өрөмтэй сүүгээр зуурч өнхрүүлж элдэж хийгээд өтгөн тосонд хайрч өнхрүүш боов хийгээд хөргөөх гээд цонхон дээрээ тавьжээ... Гэтэл өнхрүүш боов гэнэтхэн хөдлөөд цонхноос тавцан дээр, тавцангаас шалан дээр буугаад хаалгаар гаран хашаагаар дамжин зугтжээ. Түүнийг замаар өнхөрч явтал туулай тааралдаад:
-Ямар сайхан боов бэ. Одоо чамайг иднэ дээ.
-Дэлдэн туулай минь намайг бүү идээч. Би чамд дуу дуулж өгье.
Авдрын ёроолоос авсан
атга гурилаар хийсэн,
савны ёроолоос авсан
шанага гурилаар хийсэн,
өрөмтэй сүүгээр зуурсан,
өтгөн тосонд чанасан,
өвгөн эмгэн хоёроос
өөрийн чадлаар зугтаасан,
дэлдэн туулай чамаас
дэгдэн зайлж чадна гээд өнхрөн явтал чонотой тааралджээ.

-Өнхрүүш боов чамайг одоо би иднэ дээ.
-Чоно гуай чоно гуай намайг бүү идээч би танд дуу дуулж өгье.

Авдрын ёроолоос авсан
атга гурилаар хийсэн,
савны ёроолоос авсан
шанага гурилаар хийсэн,
өрөмтэй сүүгээр зуурсан,
өтгөн тосонд чанасан,
өвгөн эмгэн хоёроос
өөрийн чадлаар зугтаасан,
дэлдэн туулайг тааралдахад
дэгдэн зайлж чадсан
өлөн чоно чамаас
өнхрөн зугтаж чадна гээд өнхрөн явтал баавгай тааралджээ.
Ямар сайхан боов бэ? Яг одоо иднэ дээ.

-Баавгай ахаа та намайг бүү идээч. Би танд дуу дуулж өгье.

Авдрын ёроолоос авсан
атга гурилаар хийсэн,
савны ёроолоос авсан
шанага гурилаар хийсэн,
өрөмтэй сүүгээр зуурсан,
өтгөн тосонд чанасан,
өвгөн эмгэн хоёроос
өөрийн чадлаар зугтаасан,
дэлдэн туулайг тааралдахад
дэгдэн зайлж чадсан
өлөн чоно чамаас
өнхрөн зугтаж чадсан
майга маахай чамаас
магад зугтаж чадна гээд өнхрөн одоход баавгай барааг нь хараад хоцорчээ.
Түүнийг цаашаа явж байтал зальт шар үнэг тааралдав.
-Амттай сайхан боов байна. Алив одоо идье.
-Үнэг эгч минь намайг идээд яах вэ. Үнэхээр сайхан дуу дуулж өгье.
Авдрын ёроолоос авсан,
Атга гурилаар хийсэн,
Савны ёроолоос авсан
Шанага гурилаар хийсэн,
өрөмтэй сүүгээр зуурсан,
өтгөн тосонд чанасан,
өвгөн эмгэн хоёроос
өөрийн чадлаар зугтаасан,
дэлдэн туулайг тааралдахад
дэгдэн зугтаж чадсан,
өлөн чонотой учирсан ч
өнхрөн зайлж амжсан,
майга баавгай тааралдахад
мадаггүй зугтаж чадсан,
зальт үнэг чамаас
зайлж бас чадна гээд өнхрөн одох гэтэл зальт шар үнэг:
-Ямар сайхан дуу вэ? Даанч эгч нь нас хөгшрөөд чих хатуутай болсон тул сайн сонсож чадсангүй. Алив чи хоншоор дээр минь гараад ахиад нэг дуулаад өгөөч гэхэд өнхрүүш хоншоор дээр нь үсрэн гараад нөгөө дуугаа дуулж дуустал үнэг түүнийг ганцхан хм гээд идчихжээ.

Өвгөн нэг удаа манжин тарьжээ. Томоос том манжин ургажээ. Өвгөн манжингаа сугалах гэж татаад татаад дийлсэнгүй.
Өвгөн эмгэнээ дуудав. Эмгэн ирж өвгөнийхөө араас бариад хоёулаа нийлж татаад татаад бас л сугалж чадсангүй гэнэ. Эмгэн ач охиноо дуудав. Ач охин эмээгээсээ, эмгэн өвгөнөөсөө өвгөн манжингаасаа барьж татаад татаад дийлсэнгүй. Ач охин нь нохойгоо дууджээ. ...Нохой ач охины хормойноос зууж, ач охин эмээгээсээ, эмгэн өвгөнөөсөө, өвгөн манжингаасаа барьж татаад татаад манжингаа сугалж чадсангүй. Нохой нь муураа дууджээ. Муур нь нохойныхоо сүүлнээс, нохой ач охины хормойноос зууж, ач охин эмээгийнхээ араас тэвэрч, эмгэн өвгөнийхөө араас барьж, харин өвгөн манжингаасаа татсан боловч бас л дийлсэнгүй.
Муур нь хулганаа дууджээ. Хулгана гүйж ирээд муурынхаа араас, муур нохойноос, нохой ач охиноос, ач охин эмгэнээс эмгэн өвгөнөөсөө, өвгөн манжингаасаа барьж бүгдээрээ хүчээ нийлүүлэн татаад манжингаа газраас суга татан гаргаж чаджээ.

Урьд Нямсүрэн лхаарамба гэгч “Туулж төгссөн нэрт эрдэмтэн” гэж алдаршсаар их хүрээнд орж ирээд нэг өдөр Батцагаан дуганд олон лам нарын хурал хурж байхыг шагайж хараад “Энэ олон үхэр юу гэж мөөрөлдөж байгаа юм бол доо!” гэв.
Гэтэл нэг бага хүүхэд “Ижил буруу үхэр хараад мөөрөлдөж байна шүү дээ” гэсэнд нөгөө лхаарамба цаашаа явлаа.
Удалгүй нэг ном хуйлж барьсан банди лхаарамбатай дайралдав. Лхаарамба гуай тэр бандид “Ном хуйлж болохгүй, хойт насандаа могой болж төрнө шүү” гэжээ.
Нөгөө банди “Аа тийм үү? Тэгвэл дүнчүүр маанийн хүрд бүтээсэн хүн бас л бүдүүн могой болж төрөх байгаа даа” гэв. ...
Лхаарамба юу ч хэлэлгүй цааш явжээ. Мөн лхаарамба хөдөө гарч явсаар нэг айлд ортол эмгэн нэг адсагыг “Ум аа хум” гэж сэгсрээд дэвсч өгсөнд лхаарамба “Таны энэ ум аа хум дээр би сууж чадахгүй” гэв.
Эмгэн “Хамсум хорвоо ум аа хум! Одоо ламтан хаа морилон суух бол” гэсэнд лхаарамба арга барагдан нөгөө адсага дээр суун давагдав гэнэ.

Эрт урьд баруун газраас ирсэн түвд панзач нэг айлд хонох болжээ. Тэр айл томоохон хийсэн банш хоноцдоо чанаж өгсөнд урьд өмнө нь ийм банш идэж үзээгүй панзач нэг баншийг бүхлээр нь үмхсэн чинь ам нь халж гаргаяа гаргаж чадахгүй, залгияа залгиж чадахгүй дэмий л сандран нүднээсээ нулимс асгаруулан байжээ.
Ингэхлээр нь гэрийн эзэн “Хүүе, та яаж байна. Та яаж байна?” гэсэнд панзчин:
“Зүгээр зүгээр, банш идэхлээр баруун газрын нутаг санагдаж нулимс гарах юм даа” гээд санаа алдан нулимсаа хээв нэг арчиж суухад нь “Ээ хөөрхий! Танай нутаг халуун ч байх даа” гэж гэрийн эзний хэлсэнд панзач “Тийм ээ, заримдаа пүү гэмээр халуун ч байна” гээд үлээхэд гэрийн доторхи хүмүүс цөм жиг жуг инээлдэж гэнэ.

Урьд уран Гомбожав нэгэн харамч баян айлд эсгий гэрийн нэг сайхан хаалга хийж өгөх болжээ. Тэр баян айл уран Гомбожавтай хаалга хийлгэхээр хэлэлцэхдээ “Үнэ хайргүй, харин сайхан хийсэн байх ёстой” гэжээ.
Гэтэл тэр баян айл уран Гомбожавт нэг шүдлэн хонь хүргүүлж “Манайх хэдэн хоногоос нүүж бууна. Энэ нүүдлээр хаалгаа барих гэж бодож байгаа тул уг хаалгыг өгч явуулна уу” гэсэн юмсанжээ.
Уран Гомбожав тэр хаалгыг нь хийж гүйцээд байсан боловч “Маргааш ав” гээд өгсөнгүй. Маргааш нь уран Гомбожав хаалгыг урьд бас захиж хийлгэсэн ёсоор хоёр домбын хамт баян айлд явуулжээ. ...
Баян айл шинэ нутаг дээр буухдаа хаалгаа бариад их л баясч байв гэнэ. Гэтэл нөгөө хаалгыг хаах онгойлгох бүр “Уран Гомбожавын хийсэн хаалга үнэ нь арай багадсан юм” гэж дуугараад байв гэнэ.
Цай чанаад хоёр домбонд уудлажээ. Домботой цайнаас аягалахад нь “Боль, боль” гэж дуугараад ер аяга дүүрч өгөхгүй харамчийг илтгэж байв гэнэ.

Урьд нэг айл хүүхдийнхээ даахийг авч найр хийжээ. Тэр нутгийн нэг өвгөн их урт сахалтай хүн байсан юм байжээ. Сахалд нь цагаан будаа наалдчихаад байсан юм байжээ. Түүнийг мэдэлгүй сууж байхад нь нэг залуу ирээд сахлын нь будааг хараад
“Өдөт суманд
Утаа харважээ!” гэж хэлжээ. Өвгөн учрыг мэдээд сахлаа арчжээ.
Тэр найр дээр ноён нь байсан юм байжээ. Ноён “Энэ залуу яасан сүрхий үг хэлэв. Би ч бас хиагийнхаа цэцнийг үзүүлье байз” гэж сэтгэн цагаан будаа сахалдаа наагаад нүдээ ирмэсхийж хиадаа дохио өгсөнд хиа нь:
“Ятууны хошногонд
Чацга наалдчихлаа!” гээд ноёноо олны өмнө түлэх нь тэрээ!

Эрт урьд цагт нэг төө биетэй хоёр төө сахалтай нэг өвгөн байжээ. Тэр хүн хөрөнгө болох бөөсөн бяруутай, хуурсан нохойтой, дэрсэн тэрэгтэй юмсанжээ. Бөөсөн бяруугаа бөн бөн хийлгэж хуурсан нохойгоо хав хав хийлгэн дэрсэн тэргээ хар хар хийлгээд явж байжээ. Өвгөн явж байтал нэг гүвээн дээгүүр гартал нэг могой тохиолдон түүнийг эр хүнд олз гэж аваад дэрсэн тэргэн дээрээ хаячихаад цааш явтал нэг айлын нутаг тааралджээ. ...
Тэнд очсон чинь нэг шивээ, нэг муу тэвнэ, нэг шувууны долоон өндөг, нэг муу төмөр муна байсныг аваад цааш явж байтал мангасын өндөр хар овоохой дайралдаж гэнэ. Мангас нь эзгүй байна гэнэ. Төө өвгөн орж хоол унднаас нь идэж уучихаад мангасыг хорлох гэж тэвнээ орон дээр нь хатгаж, айраг руу нь могойгоо хийж нурман дотор нь өндгөө булж шивээгээ цаваг өөд нь хийж төмөр мунаа тотго дээр нь тавьж орхиод дэрсэн тэргээ нуужээ. Өөрөө бараан дотор нь ороод хэвтэж байжээ. Харанхуй шөнө мангас гэртээ хүрч ирээд цаваг өөдөө ташуураа хийх гэтэл шивээ хатгаж орон дээрээ суух хэмээтэл тэвнэ хатгаж, айрагнаасаа уух хэмээтэл могой хатгажээ. “Галаа ноцоож гэрэл гаргая, ер нь юу болж байна?” хэмээгээд нурмыг хутгатал өндөг хагарч нүдийг нь сохложээ. “Ингэж гэрт үхсэнээс гадаа гарч үхье” гээд ухасхийтэл төмөр муна унаж толгойг нь бяц цохиж алжээ. Түүнийг өнөө өвгөн үзээд “Тийм том мангасыг ийм жижигхэн хүн алчих гэж байх уу?” гэж онгирон хөхөрсөөр байгаад ээрч элэг нь хөшөөд үхчихжээ.

Ууртай догшин ноёны толгой алга болсны дараа хоёр дахь ноён нь ширээнд сууж хамаг олон нь түүнийг “Ухаантай уужим сэтгэлтэй хүн” гэж урьд хожидгүй магтах болж гэнэ. Ингээд ноёноосоо юм бүхнийг асууж шийддэг болж гэнээ. Нэг өдөр ноёны мэргэн түшмэд ноёнд бараалхан ирээд ийн асуужээ:
“Манайх нэг эрх танхи хүүтэй юмсаан. Түүнийгээ ажил хийлгэж сургахаар нэг үхэрчнийг дагалдуулан явуулж ганц бяруугаа хариулгасан юмаа. Нөгөөх маань бяруугаа услахыг мартаад хичнээн ч хоносон юм бэ? Бүү мэд? ...
Бяруугаа услана гэхлээр нь би “Ваартай усаа тавиад өгчих” гэсэн юм. Тэгтэл цангасан бяруу ваартай усыг уухдаа толгойгоо дотор нь хийчихжээ. Тэгээд яаж бяруу ваар хоёроо амьд мэнд салгаж авахыг гайхаж цөхөрлөө ноёнтон минь? Нэгэн мэргэн арга айлдаж хайрлана уу” гэхэд ноёнтон нь ийн айлдруун:
“За тийм бол бяруу ваар хоёрын заагаар бялуу сүхээр цавчвал хоёулаа амьд мэнд гарна” гэж айлдаж гэнэ.
Түшмэл очоод бялуу сүхээр цавчаад орхисон чинь ваарны дотор бярууны толгой тор хийтэл унаад үлдчихэж гэнэ. Тэгэхэд нь бяруу ч нэгэнт өнгөрсөн болохоор одоо ваарнаасаа бярууны толгойг яаж гаргахаа олж ядаад мэргэн ноёноосоо дахин ирж асуусанд ноён нь бас ийм зарлиг буулгав.
“Ваараа балт сүхээрээ балбаж орхивол чинь аль аль нь амьд мэнд сална” гэж гэнэ. Мэргэн түшмэл нь тэр ёсоор ваараа балт сүхээр балбатал ваар нь хагараад дотроос нь бярууны бас бяцарчихсан гарч ирж гэнэ. Ингээд бяруу ч үгүй ваар ч үгүй болоод мэргэн ноёндоо очиж ийн өгүүлрүүн:
“Мэргэн ноёнтоон! Таны зарлигаар би ваар, бяруу хоёроо амьд мэнд салгаж авах ёстой байтал хоёулаа авах танаггүй болоод бяруу ч үгүй, ваар ч үгүй боллоо. Яагаад ингэснийг мэдэхээ байлаа” гэсэнд мэргэн ноён нь
“Би биеэрээ очиж үзье” гэж гэнэ.
Мэргэн ноёнтон морилон очиж үзээд “Та нар бяруу гэж надад хэлсэн, тэгтэл чинь үхэр байсан байна шүү дээ” гэж гэнээ. Тэгэхэд нь нөгөөдүүл нь:
“Аа! Тийм байсан байлгүй. Манай мэргэн ноён буруудах учиргүй” гэж ярилцаад уг хэрэг дуусч гэнэ.

Урьд нэг бадарчинг айлд ороод сууж байтал хот айлынхан “Ноён маань ирлээ” гэж сүйд болцгоож гэнэ. Бадарчны орсон айл олон нялх хүүхэдтэй тул тун зовсон шинжгүй будаатай цай аягалан ууцгааж байлаа.
Ноён шууд ирээд бадарчны орсон айлд оржээ. Ноён оруут амар мэндээ мэдэлцэн хойморт суув. Бадарчин ч хувийнхаа мэндийг ноёны чихэнд дуулгаж. Гэрийн эмэгтэй ноёнд аяга арчиж өгөх гэсэн боловч дандаа эмтэрхий аяга байсанд аргагүй нэг эмтэрхий аяганд цай хийж өгвөл ноён аягатай цайг уулгүй бариад суугаад байв. Бадарчин зэвүү нь хүрч ...
“Ноёнтон гуай, та уу! Үртэй айлын аяга эмтэрхий, үрээтэй ноёны уурга хугархай байдаг юм” гэхэд Ноён
“Тийм ээ тэр үнэн” гээд эмтэрхий аягатай цайг анх удаа уусан гэлцдэг. Бадарчин тэр ноёны хүүхэдгүйг дайруулан ийнхүү чадсан гэдэг.

Нэг бадарчин замын гудас тохиолдсон айлд хоног тааруулан сайтар амарч унтахаар шийдээд нэг айлд очсонд тэр айл бадарчныг “Үлгэр ярьж өгвөл унтуулна, эс ярьвал хөөж явуулна” гэж болзол тогтоосонд бадарчин “Шөнийн турш сайхан үлгэр ярина” гэж амлаад тэр айлд хоол цай хийлгэж тухлан сууж гэнэ. Үдэш болсонд тэр айлын хүмүүс “За бадарчин гуай, та үлгэрээ эхлэхгүй юу” гэсэнд бадарчин “Орондоо ороод эхэлье” гэж гэнэ. Үлгэр сонсохын тулд бадарчинд сайхан ор засаж өгөөд өөрсдөө орондоо орцгоон хэвтэж гэнэ. Тэгээд “За одоо үлгэрээ эхлэгтүн!” гэж гуйсанд бадарчин ийн хэлрүүн:...
“Урьд би цагийн сайхан, зуны дэлгэрт зандан зуугийн замаар занхаг занхаг гээд л алхаж явлаа” гэхэд
“За тэгээд?” гэх сонсогдоход
“Замын хажуугаар зандан ч ургасан байх юм, замбага ч ургасан байх юм. Замбуутив гэдэг мөн ч сайхан даа!” гээд дуугүй болоход нь
“За цааш нь!” гэж шохоорхон асуусанд бадарчин
“Залуу байхад л мөн ч томоогүй байж л ээ! Замаар явахгүй заавал зандан модны төгөл дундуур явдаг байж билээ!” гээд бас л дуугүй болоход
“Тэгээд цааш нь” гэхэд
“Цаашаа яваад л байлаа.... яваад л байлаа” гэхэд нь
“За тэгээд юу болов оо!” гэхэд
“Тэгтэл замын хажууд нэг гозойсон шар юм гараад ирлээ шүү!” гээд таг дуугүй болж гэнэ.
“Тэр чинь тэгээд юу байв аа?” гэхэд Баадай
“За! За! Юу байхав, зурам л байхгүй юу! Тэгээд л нүх рүүгээ ороо л биз. “Зуны шөнө богино” гэдгийг эс мэдэх биш унтацгаа” гэж хэлээд хурхирч гарч гэнээ.

Хоёр бадарчин явж байтал нэг айл тааралдсанд тэднийд орвол тэр айл саяхан хонь төхөөрсөн бололтой шинэхэн мах өлгөөтэй байсны дээр тогоон дээр өвчүү, гургалдай зэрэг амттай сайхан мах чанаж байжээ. Хоёр бадарчин тэднийхийг хоолоо гаргахыг нь хүлээж хичнээн суувч тэр айл хоолоо гаргасангүй, харин эрэгнэг доогуураа тогоотой нь тавиад хар хүн нь хэвтээд хурхираад өгч гэнэ. Тэгэхлээр нь хоёр бадарчин хоорондоо хэрэлдэж гарчээ.
“Нартай ирсэн нармигар тархи!” гэхэд
“Намайг дагасан нурнигар тархи!”гэвэл
“Хоосон хоносон хожгор золиг!”гэвэл...
“Хоёр тийшээ болсон чигъяа тархи!” гэх зэргээр хэрэлдсэнд айлын авгай “Аятайхан шалтаг гарлаа” гэж баярлаад “Хоёр бадарч минь манайхаас гарч хэрэлдээрэй!” гэж хөөсөнд тэр хоёр нь бүр чи би-дээ тулаад нэг нь “Авгай минь нохойгоо хорьж аль! Би явлаа” гээд гарсанд айлын авгай ч гарч гэнэ. Тэгээд гэрийн хаяанд үүргээ бөхлөх дүр үзүүлэн зогсоод гэрт гадаа хоёроос бас л хэрэлдэж гарч гэнэ. Гэр доторхи нь
“Хаа байгаа нь үл олдох тархи” гэсэнд нөгөө нь
“Хар тогооонд халив болсон чигъяа тархи” гэхэд
“Шизав татав чигъяа тархи” гэхэд гаднах бадарчин
“Хүйтэн усанд булхаж баймаар золиг” гэсэнд
“Энгэр газар хэвтсэн ч эс багтсан чигъяа тархи” гэхэд
“Эвдэн бусган хаямаар чигъяа тархи” гэх зэргээр хэрэлдэх энэ хооронд гэр доторхи бадарчин тогоотой хоолы нь янзлан боож өвөртлөж амжаад гэрээс гарч ирэхдээ
“Тархий чинь хага цохиод тарагны чинь савыг бяц дэлсэх сэн” гэсэнд айлын авгай
“Эрхэм хоёр бадарч минь, иймхэн юмнаас ингэж хэрэлдээд яах вэ? Эртхэн явж янзаа олж үз! Бид ч унтлаа” гэж гуйсанд мань хоёр бадарч хэрэлдсээр хоёр тийшээ явж хамрын цаагуур орсонд айлын авгай нохойгоо үүдэн дээрээ уяад гэртээ орж нөхрөө сэрээгээд
“Хоёр бадарч хойт, урд хамраар далд орлоо хөө, хоёулаа хоолоо идье!” гээд тогоотойгоо гаргатал өвчүүний нь оронд нөхрий нь арьсан өмдний гуя, гургалдайны нь оронд гурван төө дээс байсанд сая учрыг олж
“Ээ! Халаг минь! Хаа гэхээс харамлах уу?” гэж амаа барьж гэнэ. Энэ үед мань хоёр бадарчин хээр суугаад өвчүү, гургалдай хоёрыг нь идэж авчээ.

Урьд хоёр бадарчингийн явах замд “Ер нэг ч хүн хонуулдаггүй айл бий” гэж хүмүүс хэлжээ. Гэтэл тэр хоёрын явах зүгт өөр айлгүй, яг хоног таарах болж гэнэ.
Хоёр бадарчин явсаар байтал оройхон хэрд нээрээ хоёр гэр харагдсанд нэг нь “Чи зүүн талыг гэрт оч. Би тэр баруун талын, хүн хонуулдаггүй гэрт оръё. Чи харин өглөө явахдаа намайг гаднаас дуудаарай” гэв.
Нөгөө нь “Чамайг тэр айлд хонуулалгүй хөөвөл яах вэ?” гэж асуусанд “Гайгүй дээ, нэг аргалж болох байх” гэжээ. ...
Тэгээд тэр хоёр бадарчин хэлэлцсэн ёсоор тус тусын гэрт оров гэнэ. Хүн хонуулдаггүй айлд орсон бадарчин таг дүлий болж хувирчээ. Мэнд мэдсэний дараа тэр айл мөн бадарчинд яаран цай чанаж, хоол хийж өгөөд “Лам аа! Эртхэн яв, манайд хүн хонож болдоггүй” гэхэд бадарчин ер ойлгосон шинжгүй байв гэнэ. Тэгэхэд нь тэр айлынхан “Гарч яв” гэсэн янзтай гараар үүд рүү заажээ.
Бадарчин “Аа, за” гээд уриалгахан нь аргагүй гараад үүргээ гаднаас чирч оруулж ирээд баруун хойт авдрын нь өмнө тавилаа. Бас л “Өргөөд аваад яв” гэсэн маягтай гараар дохисонд бадарчин босон хараймагц үүргээ авч авдар дээр нь тавиад “Арга ч үгүй л байх даа, дотроо номтой юмдаг” гэв.
Тэр айлынхан бас л “Гараад яв” гэсэн янзтай гараар зангавал бадарчин “Аваад явчих багачууд үгүй биз ээ. Би хоёр модоо гэрийн хошлонд хавчуулж орхисон” гэх зэргээр үргэлж буруу ярьсаар байгаад хоног өнгөрөөжээ.
Маргааш өглөө нь нөгөө бадарчин нь гаднаас “Явъя” гэж дуудахад нэгэнт хоног өнгөрөөсөн бадарчин даруй сонсоод гарч явах гэхэд айлынхан “Та чинь өчигдөр дүлий байсан, одоо яагаад зүгээр болов оо?” гэв.
Бадарчин “Аа! Өчигдөр баахан хийрхсэн байх аа” гэж хэлчихээд явчихав гэнэ.