Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

ONCE upon a time, and be sure 'twas a long time ago, there lived a poor woodman in a great forest, and every day of his life he went out to fell timber. So one day he started out, and the goodwife filled his wallet and slung his bottle on his back, that he might have meat and drink in the forest. He had marked out a huge old oak, which, thought he, would furnish many and many a good plank. And when he was come to it, he took his axe in his hand and swung it round his head as though he were minded to fell the tree at one stroke. But he hadn't given one blow, when what should he hear but the pitifullest entreating, and there stood before him a fairy who prayed and beseeched him to spare the tree. He was dazed, as you may fancy, with wonderment and affright, and he couldn't open his mouth to utter a word. But he found his tongue at last, and, 'Well,' said he, 'I'll e'en do as thou wishest.'

'You've done better for yourself than you know,' answered the fairy, 'and to show I'm not ungrateful, I'll grant you your next three wishes, be they what they may.' And therewith the fairy was no more to be seen, and the woodman slung his wallet over his shoulder and his bottle at his side, and off he started home.

But the way was long, and the poor man was regularly dazed with the wonderful thing that had befallen him, and when he got home there was nothing in his noddle but the wish to sit down and rest. Maybe, too, 'twas a trick of the fairy's. Who can tell? Anyhow, down he sat by the blazing fire, and as he sat he waxed hungry, though it was a long way off supper-time yet.

'Hasn't thou naught for supper, dame?' said he to his wife.

'Nay, not for a couple of hours yet,' said she.

'Ah!' groaned the woodman, 'I wish I'd a good link of black pudding here before me.'

No sooner had he said the word, when clatter, clatter, rustle, rustle, what should come down the chimney but a link of the finest black pudding the heart of man could wish for.

If the woodman stared, the goodwife stared three times as much. 'What's all this?' says she.

Then all the morning's work came back to the woodman, and he told his tale right out, from beginning to end, and as he told it the goodwife glowered and glowered, and when he had made an end of it she burst out, 'Thou bee'st but a fool, Jan, thou bee'st but a fool; and I wish the pudding were at thy nose, I do indeed.'

And before you could say Jack Robinson, there the Goodman sat and his nose was the longer for a noble link of black pudding.

He gave a pull, but it stuck, and she gave a pull, but it stuck, and they both pulled till they had nigh pulled the nose off, but it stuck and stuck.

'What's to be done now?' said he.

"Tisn't so very unsightly,' said she, looking hard at him.

Then the woodman saw that if he wished, he must need wish in a hurry; and wish he did, that the black pudding might come off his nose. Well! there it lay in a dish on the table, and if the goodman and goodwife didn't ride in a golden coach, or dress in silk and satin, why, they had at least as fine a black pudding for their supper as the heart of man could desire.

Цааш нь...

Было у мельника три сына, и оставил он им, умирая, всего только мельницу, осла и кота. Братья поделили между собой отцовское добро без нотариуса и судьи,
которые бы живо проглотили все их небогатое наследство. Старшему доста-
лась мельница. Среднему - осел. Ну, а уж младшему пришлось взять себе кота. Бедняга долго не мог утешиться, получив такую жалкую долю наследства.
- Братья могут честно заработать себе на хлеб, - говорил он. - А что станется со мной после того, как я съем своего кота и сделаю из его шкурки муфту? Прямо хоть помирай с голоду. Кот услышал эти слова, но виду не подал, а сказал спокойно и рассудительно:
- Не печальтесь, хозяин. Дайте-ка мне мешок, да закажите пару сапог, чтобы легче было бродить по лесу, и вы увидите, что вас не так уж и обделили, как вам это сейчас кажется.
Хозяин кота и сам не знал, верить этому или нет, но он хорошо помнил, на какие хитрости пускался этот плут, когда охотился на крыс и мышей, как ловко он прикидывался мертвым, то повиснув на задних лапках, то зарывшись чуть ли не головой в муку. Кто его знает, а вдруг и в самом деле он чем-нибудь поможет в беде!
Едва кот получил все, что ему было надобно, он живо обулся, молодецки притопнул, перекинул через плечо мешок, придерживая его за шнурки передними лапами, зашагал в Заповедный лес, где водилось много кроликов. А в мешке у него были отруби и заячья капуста.
Растянувшись на траве и притворившись мертвым, он стал поджидать, когда какой-нибудь глупый кролик, еще не успевший испытать на собственной шкуре, как зол и коварен свет, заберется в мешок, чтобы полакомиться припасенным для него угощением.
Долго ждать ему не пришлось: какой-то молоденький доверчивый простачок-кролик сразу же прыгнул в мешок. Недолго думая, кот затянул шнурки и покончил с кроликом безо всякого милосердия. После этого, гордый своей добычей, он отправился прямо во дворец и попросил приема у короля.
Его ввели в королевские покои. Он отвесил его величеству почтительный поклон и сказал:
- Государь, вот кролик из лесов маркиза де Карабаса (такое имя выдумал он для своего хозяина). Мой господин приказал мне преподнести вам этот скромный подарок.
- Поблагодари своего господина, - ответил король, - и скажи ему, что он доставил мне большое удовольствие.
Несколько дней спустя кот пошел на поле и там, спрятавшись среди колосьев, опять открыл свой мешок.
На этот раз к нему в ловушку попались две куропатки. Он живо затянул шнурки на мешке и понес обеих к королю.
Король охотно принял и этот подарок и приказал наградить кота. Так прошло два или три месяца. Кот то и дело приносил королю дичь, будто бы убитую на охоте его хозяином, маркизом де Карабасом.
И вот как-то раз кот узнал, что король вместе со своей дочкой, самой прекрасной принцессой на свете, собирается совершить прогулку в карете по берегу реки.
- Согласны вы послушаться моего совета? - спросил он своего хозяина.
- В таком случае счастье у вас в руках. Все, что от вас требуется, - это
пойти купаться на реку, туда, куда я вам укажу. Остальное предоставьте
мне.
Маркиз де Карабас послушно исполнил все, что посоветовал ему кот, хоть он вовсе и не догадывался, для чего это нужно. В то время как он купался, королевская карета выехала на берег реки.
Кот со всех ног бросился к ней и закричал что было мочи:
- Сюда, сюда! Помогите! Маркиз де Карабас тонет!
Король услыхал этот крик, приоткрыл дверцу кареты и, узнав кота, который столько раз приносил ему в подарок дичь, сейчас же послал своюстражу выручать маркиза де Карабаса.
Пока бедного маркиза вытаскивали из воды, кот успел рассказать королю, что у его господина во время купанья воры украли все до нитки. (А на самом деле хитрец собственными лапами припрятал хозяйское платье под большим камнем.)
Король немедленно приказал своим придворным принести для маркиза де Карабаса один из лучших нарядов королевского гардероба.
Наряд оказался и впору, и к лицу, а так как маркиз и без того был хоть куда - красивый и статный, - то, приодевшись, он, конечно, стал еще лучше, и королевская дочка, поглядев на него, нашла, что он как раз в ее вкусе.
Когда же маркиз де Карабас бросил в ее сторону два-три взгляда, очень почтительных и в то же время нежных, она влюбилась в него без памяти.
Отцу ее молодой маркиз тоже пришелся по сердцу. Король был с ним очень ласков и даже пригласил сесть в карету и принять участие в прогулке.
Кот был в восторге оттого, что все идет как по маслу, и весело побежал перед каретой.
По пути он увидел крестьян, косивших на лугу сено.
- Эй, люди добрые, - крикнул он на бегу, - если вы не скажете королю, что этот луг принадлежит маркизу де Карабасу, вас всех изрубят на куски, словно начинку для пирога! Так и знайте!
Тут как раз подъехала королевская карета, и король спросил, выглянув из окна:
- Чей это луг вы косите?
- Маркиза де Карабаса! - в один голос отвечали косцы, потому что кот до смерти напугал их своими угрозами.
- Однако, маркиз, у вас тут славное именье! - сказал король.
- Да, государь, этот луг каждый год дает отличное сено, - скромно ответил маркиз.
А между тем кот бежал все вперед и вперед, пока не увидел по дороге жнецов, работающих в поле.
- Эй, добрые люди, - крикнул он, - если вы не скажете королю, что все
эти хлеба принадлежат маркизу де Карабасу, так и знайте: вас всех изрубят в куски, словно начинку для пирога!
Через минуту к жнецам подъехал король и захотел узнать, чьи поля они жнут.
- Поля маркиза де Карабаса, - ответили жнецы.
И король опять порадовался за господина маркиза. А кот все бежал и бежал впереди кареты и всем, кто попадался ему навстречу, приказывал говорить одно и то же: "Это дом маркиза де Карабаса", "это мельница маркиза де Карабаса", "это сад маркиза де Карабаса".
Король не мог надивиться богатству молодого маркиза. И вот, наконец, кот прибежал к воротам прекрасного замка. Тут жил один очень богатый великан-людоед. Никто на свете никогда не видел великана богаче этого. Все земли, по которым проехала королевская карета, были в его владении.
Кот заранее разузнал, что это был за великан, в чем его сила, и попросил допустить к хозяину. Он, дескать, не может и не хочет пройти мимо, не засвидетельствовав своего почтения.
Людоед принял его со всей учтивостью, на какую способен людоед, и предложил отдохнуть.
- Меня уверяли, - сказал кот, - что вы умеете превращаться в любого зверя. Ну, например, вы будто бы можете превратиться в льва или слона...
- Могу! - рявкнул великан. - И, чтобы доказать это, сейчас же сделаюсь львом. Смотри!
Кот до того испугался, увидев перед собой льва, что в одно мгновенье взобрался по водосточной трубе на крышу, хоть это было трудно и даже опасно, потому что в сапогах не такто просто ходить по черепице. Только когда великан опять принял свой прежний облик, кот спустился скрыши и признался хозяину, что едва не умер со страху.
- А еще меня уверяли, - сказал он, - но уж этому-то я никак не могу поверить, что вы будто бы умеете превращаться даже в самых мелких животных. Ну, например, сделаться крысой или мышкой. Должен сказать по правде, что считаю это совершенно невозможным.
- Ах вот как! Невозможным? - переспросил великан. - А ну-ка, погляди!
И в то же мгновенье великан превратился в мышь. Мышка проворно забегала по полу, но кот погнался за ней и разом проглотил. Тем временем король, проезжая мимо, заметил по пути прекрасный замок и пожелал войти туда.
Кот услыхал, как гремят на подъемном мосту колеса королевской кареты и, выбежав навстречу, сказал королю:
- Добро пожаловать в замок маркиза де Карабаса, ваше величество! Ми-
лости просим!
- Как, господин маркиз?! - воскликнул король. - Этот замок тоже ваш? Нельзя себе представить ничего красивее, чем этот двор и постройки вокруг. Да это прямо дворец! Давайте же посмотрим, каков он внутри, если вы не возражаете.
Маркиз подал руку прекрасной принцессе и повел ее вслед за королем, который, как полагается, шел впереди.
Все втроем они вошли в большой зал, где был приготовлен великолепный ужин.
Как раз в этот день людоед пригласил к себе приятелей, но они не посмели явиться, узнав, что в замке гостит король. Король был очарован достоинствами господина де Караба - почти так же, как его дочка, которая была от маркиза просо без ума.
Кроме того, его величество не мог, конечно, не оценить прекрасных владений маркиза и, осушив пять-шесть кубков, сказал:
- Если хотите стать моим зятем, господин маркиз, это зависит только от вас. А я - согласен.
Маркиз почтительным поклоном поблагодарил короля за честь, оказанную ему, и в тот же день женился на принцессе. А кот стал знатным вельможей и с тех пор охотился на мышей только изредка - для собственного удовольствия.

Цааш нь...

Жил-был вдовец, у которого была прелестная добрая дочка. Однажды он
решил жениться вновь и взял в жены злую, эгоистичную женщину. У нее были
две дочери, которые по характеру были как две капли воды похожи на свою
мать.
После свадьбы мачеха сразу же показала свой злой нрав. Она прекрасно
понимала, что рядом с красивой добросердечной падчерицей ее родные дочки
выглядят еще грязнее и уродливее. Поэтому она возненавидела падчерицу и
заставляла ее делать всю самую грязную работу по дому.
Бедная девочка готовила и стирала, убирала комнаты сестер и мыла
лестницы. Сама же она жила в маленькой тесной каморке на чердаке. Она
переживала за своего тихого отца, которого страшно третировала новая же-
на.
По вечерам она часто сидела на теплой золе у самого очага, поэтому ее
прозвали Золушкой. Но, несмотря на свое имя, она была в своих лохмотьях
в сто раз милее, чем ее сестры в дорогих платьях, расшитых золотом.
Однажды королевский сын давал бал в свою честь и разослал приглашения
всем подданным своего королевства. Сестры Золушки были в восторге от
этого и целыми днями примеряли вороха новых платьев, специально накуп-
ленных по этому случаю.
- Я надену красное бархатное платье, - говорила старшая, - с отделкой
из ручных кружев.
- А я надену вот это гладкое бальное платье, - говорила вторая сест-
ра, - но поверх него я надену свои бриллианты и шляпу с золотыми цвета-
ми.
Они советовались с самым лучшим парикмахером насчет модных причесок.
У Золушки был отличный вкус, поэтому у нее тоже спрашивали совета.
- Я сделаю вам самые модные прически во всем королевстве, - сказала
Золушка.
Сестры милостиво согласились. Пока она причесывала их, они выпытывали
у нее:
- Тебе бы хотелось пойти на бал, Золушка?
- Я боюсь, что меня не пустят на бал, - отвечала Золушка.
- Ты права. Только представишь тебя на балу и сразу можно умереть со
смеху!
Любая другая девочка отомстила бы за такие насмешки и сделала бы их
прически похожими на копны сена. Но она как можно лучше причесала сес-
тер. Они были довольны. Они постоянно крутились и вертелись перед зерка-
лами и даже совсем забыли про еду. Чтобы сделать свои талии потоньше,
они истратили кучу лент, замотавшись в них, как в коконы. Наконец они
были готовы ехать на бал. Золушка проводила их до порога и немножко
всплакнула от одиночества. Золушкина крестная мать, волшебница, пришла
посмотреть, почему она плачет.
- Как я мечтаю попасть на бал! - всхлипывала Золушка.
- Делай все, как я скажу, а там посмотрим, - сказала волшебница. -
Принеси мне из сада большую тыкву.
Золушка побежала в сад и принесла самую большую тыкву, какую только
могла принести. Волшебница выдолбила тыкву, а затем коснулась ее волшеб-
ной палочкой. Она мгновенно превратилась в прелестную золотую карету.
Потом она заметила в мышеловке шесть маленьких мышей. Она выпустила
их и, прикоснувшись к ним волшебной палочкой, превратила их в шесть кра-
сивых быстроногих коней.
Теперь не хватало кучера.
- Крыса подойдет? - спросила Золушка.
- Конечно, - ответила крестная.
Золушка принесла крысоловку. Волшебница выбрала крысу с самыми длин-
ными усами и превратила ее в толстого важного кучера.
Затем она сказала:
- У ворот сада сидят шесть ящериц. Принеси их мне.
Золушка быстро исполнила приказание. Волшебница превратила их в лов-
ких слуг, стоящих на запятках кареты.
- Ну а теперь, ты можешь ехать на бал, - сказала она. - Ты довольна?
- Конечно, - ответила сияющая от счастья Золушка.
- Но удобно ли мне будет появиться там в этих лохмотьях?
Волшебница взмахнула своей палочкой и золушкины лохмотья превратились
в роскошный, затканный золотом и серебром наряд. Ее стоптанные башмаки
превратились в хрустальные туфельки, словно предназначенные именно для
бальных танцев. Золушка была ослепительно красива в своем наряде.
Золушка уселась в карету, и волшебница сказала ей:
- Желаю тебе весело провести время. Но запомни одну вещь. Ты должна
покинуть бал ровно в полночь. Если ты не сделаешь этого, твоя карета
превратится в тыкву, лошади! опять станут мышами, слуги - ящерицами, а
твое роскошное бальное платье - грязными лохмотьями.
Золушка пообещала крестной покинуть бал ровно в полночь и умчалась.
Слуги доложили принцу, что на бал приехала прекрасная богатая незна-
комка. Он поспешил встретить ее и проводить во дворец. Легкий шепот
изумления и восторга пробежал по залу. Все взгляды были прикованы к кра-
савице. Старый король шепнул королеве, что он уже много лет не видел та-
кого чуда. Дамы внимательно рассматривали ее наряд, стараясь не упустить
ни одной мелочи, чтобы завтра же заказать себе такой же, если им только
это удастся.
Принц пригласил ее на танец. Одно удовольствие было смотреть, как она
танцует. Подали ужин, но принц совсем забыл про еду, его глаза не отры-
вались от глаз прекрасной незнакомки. Она села рядом со своими сводными
сестрами и угостила их экзотическими фруктами из корзинки, которую пре-
поднес ей принц. Они зарделись от удовольствия, удостоившись такой чес-
ти, но не узнали Золушку.
В самый разгар бала часы пробили три четверти двенадцатого. Золушка
попрощалась со всеми и поспешила уйти. Вернувшись домой, она сердечно
поблагодарила волшебницу и попросила у нее разрешения назавтра опять
отправиться на бал, поскольку принц очень просил ее приехать. Волшебница
обещала ей помочь опять.
Вскоре явились сестры с мачехой. Золушка, притворившись, что она спа-
ла, зевая, открыла дверь.
Сестры были в страшном возбуждении от появления на балу красави-
цы-незнакомки.
- Она была красивей всех на свете, - без умолку тараторила старшая
сестра. - Она даже угостила нас фруктами.
Золушка улыбнулась и спросила:
- А как ее звали?
- Никто не знает. Принц отдал бы что угодно, лишь бы узнать, кто она
такая?
- Как я хочу увидеть ее. Не смогли бы вы одолжить мне какое-нибудь
ненужное вам платье, чтобы я тоже смогла пойти на бал? - спросила Золуш-
ка.
- Что? Ты собираешься напялить на себя наши платья? Никогда! - заши-
кали на нее сестры.
Золушка была уверена, что так и случится. Если бы они разрешили ей,
что бы она делала? На следующий вечер сестры опять отправились на бал.
Золушка тоже поехала вскоре после них, одетая еще более богато, чем в
прошлый раз. Принц не покидал ее ни на минуту. Он был так любезен и мил,
что Золушка совсем забыла про наказ волшебницы. Вдруг она услышала, как
часы пробили полночь. Выскочив из зала, она помчалась к выходу, как
быстроногая лань. Принц попытался поймать ее. Вдруг с ее ноги сос-
кользнула и упала хрустальная туфелька, и принц еле успел подхватить ее.
Едва достигнув ворот дворца, Золушка превратилась в грязную замарашку в
лохмотьях, а карета, кучер и слуги в тыкву, крысу и ящериц. Ничего
больше не напоминало о волшебстве, кроме хрустальной туфельки, оставшей-
ся у нее.
Она прибежала домой чуть раньше сестер. Они опять рассказали ей о
том, что прекрасная незнакомка появлялась вновь. Она была еще лучше, чем
прежде. Но она исчезла так внезапно, что потеряла хрустальную туфельку.
Принц нашел ее и спрятал у сердца. Все уверены, что он безумно влюблен в
незнакомку.
Они были правы. На следующий день принц объявил, что женится на той
девушке, которой хрустальная туфелька окажется впору. Принцессы, герцо-
гини и придворные дамы - все примеряли туфельку, но безуспешно. Придвор-
ные принесли туфельку и к золушкиным сестрам. Они изо всех сил старались
надеть туфельку, но безуспешно. Тогда Золушка спросила:
- Можно мне попробовать тоже?
Ее сестры рассмеялись. Но королевский слуга сказал:
- Мне дан приказ примерять туфельку всем девушкам королевства без
исключения.
Туфелька свободно наделась на золушкину ножку, как будто была сделана
по ней. Тут же Золушка достала из кармана вторую туфельку, и все вокруг
застыли в изумлении.
Появившаяся тут же волшебница, коснулась Золушки волшебной палочкой,
и она превратилась в богато одетую красавицу-незнакомку.
Вот тут-то сестры и узнали ее. Они упали перед ней на колени и покая-
лись во всех своих дурных делах. Золушка простила их и предложила им
стать друзьями.
С почетным эскортом Золушку проводили во дворец, где с нетерпением
ожидал ее молодой красавец-принц. Через несколько дней они поженились и
справили пышную свадьбу.
Золушка была так же добра, как и красива. Она взяла сестер жить во
дворец и вскоре выдала их замуж за знатных вельмож.

Цааш нь...

Нэг бадарчин хөдөө хээрийн замаар явсаар нэгэн айл тааралдсанд орж гэнэ. Гэтэл тэр айлд нэг залуухан бүсгүй байсанд бадарчин түүнийг сэм сэмхэн ширтэж суутал гэрийн эзэн түүнийг нь мэдэж ийн асуужээ: “Та чинь Баруун зуу ороод ирсэн болохоор сахил санваар хүртсэн хүн байгаа биз дээ” гэсэнд бадарчин “Намайг сахил санваар хүртсэн гэлэн хүн гэж хэлбэл энэ айл лав хүндлэн зочилж хэд хонуулах биз” гэж бодоод

“Яриа юу байхав. Баруун зүгийн гэлэн хүн байхгүй юу” гэсэнд гэрийн эзэн “За тэгнээ тэр! Одоо чинь хүн бүхэн гэлэн санваартан болчихоод хэцүү ч юм аа даа! Манайг нэг охин дүү байдаг юмсан. Тэгээд олон газар явж юм үзсэн томоотой түшигтэй хүнтэй суулгах гэсэн юм л даа. Түүний аз дутахад та гэлэн болчихсон юм байжээ....” гэсэнд бадарчин сая гэнэдсэнээ мэдэнгүүт “Тийм ээ, тийм! Манай ах гэлэн болчихсон юм л даа. Би ч хэзээний хар хүн байхгүй юу” гэж гэнэ.

Цааш нь...

Урьд даян дэлхий хэсэж доль цохисон, дотоод хормой нь долоон нөхөөс болсон нэгэн айхавтар бадарчин явж байжээ. Тэрээр нэг айлд орж энэ тэрийг ярилцан байтал саахалт айлд нь их гүрэмч ирснийг сонсоод тэднийд очих зам зуураа үхсэн хүний хувхай толгой олж уутныхаа цоорхойд түүнийгээ тааруулж хийж аваад тэр айлд очжээ.
Бадарчин үг өдөх зорилгоор гүрэмч ламын хажууд зэрэгцэн суужээ. Тэгээд бадарчин
“Чи наад дүрэмтэй чанга дуугаа татаач” гэжээ. Лам
“Юу яриад байгаа муу бадарчин бэ?” гэхэд бадарчин
“Маанинаас өөр номгүй, махнаас өөр хоолгүй муу ламыг бариад ав” гэж хэлээд хүүдийтэй юм руугаа заахад лам хүүдийний цоорхойгоор хүний хувхай толгой цухуйж байхыг хараад ухаан зүггүй гарч зугтаажээ. Ингэж бадарчин санасандаа хүрч ламыг чадсан гэдэг.

Цааш нь...

Зуны халуун цаг байсан тул Баадай халууцан ядарсан ажээ. Гэтэл түүний замд нэгэн жижиг мөргөлийн дацан байсанд мөргөх далимаар орж сэрүүцэхээр шийдээд Баадай тэр дуганд орвол тахилч лам нь түр гадагш гарсан учир эзгүй байж гэнэ. Тэгэхэд нь Баадай “Намайг хулгайч орж ирэв хэмээн эндүүрэх магадгүй” гэж болгоомжлон буцаад гарах гэтэл гаднаас тахилч лам ирж яваа бололтой хөлийн чимээ гарсанд Баадай сандрахдаа том бурханы нь араар орж нуугдав гэнэ. Тахилч лам бурхандаа зул өргөж эхлэх энэ үед Баадай найтаах аюул тохиолдсонд арга буюу найтаасанд тахилч лам “Бурхан минь амь оров” хэмээн эндүүрч
“Бурхан минь өршөө!” гэж залбиран хашгирсанд Баадай
“Будаатай цай” гэж дуугарав. Тахилч лам гүйн гарч будаатай цай авчран ширээн дээр тавиад
“Амилсан бурхан минь юу зооглохсон бол” гэсэнд Баадай “Мах” гэж дуугарав. Тахилч лам гонир лам хоёр нь уралдан харайсаар хонины ууц авчран бурханы өмнө тавьж бас хөнөг дүүрэн айраг өргөн бариад “Амилсан бурхан минь өршөө” хэмээн мөргөхөд нь Баадай “За боллоо явцгаа!” гэж гэнэ. Өнөө хоёр нь залбирсаар гарч явсан хойгуур Баадай дацангийн үүдийг дотроос нь түгжээд цай, мах, айраг зэргийг цадтал идээд тэндээ тавтай унтаж амрав гэнэ. Маргааш өглөө нь эрт дацангаас гарч явахдаа мань Баадай гутлаа мартаад явчихжээ.
Удсангүй гонир, тахилч лам хоёр нь ирээд “Амилсан бурхан минь гутлаа орхиод явжээ” гэж үзээд Баадайн гутлыг шүтээний голд тавин хүндэт шүтээн болгов гэнээ.

Цааш нь...

Урьд нэг бадарчин хийд дээр очоод хуралд хурж суутал гадаа нэг хэрээ “Гуаг гуаг” гээд нисч өнгөрөх чимээ гарахад бадарчин тэр хэрээг дуурайж хурлын дотроо “Гуаг гуаг” гэв.
Гэсгүй үүнийг сонсоод “Саяын гуаг гуаг гэдэг хэн бэ? гэж босч ирэхэд бадарчин “Түрүүчийнх нь хэрээ, дараагийнх нь би, саяных нь та байна” гэсэнд гэсгүй юу ч хэлсэнгүй буцаж сууж гэнэ.

Цааш нь...

Нэгэн бадарчин явсаар харуй бүрий болох үед нэг айлд иржээ. Гэрийн эзэн өвгөн яхир үгтэй, мухар хуруутай хүн байж гэнэ. Бадарчинг тоох ч янзгүй байхаар нь нэг сайн чадах ая эв харж сууж гэнэ.
Тэгтэл ч өвгөн “Чи хө! Олон газраар явж нүд тайлсан хүн байна, миний энэ барьж байгаа эрхи базаргүр эрхи мөн үү, хэлээд орхи” гэжээ. Бадарчин:
“Орой болоод ч тэр үү, оготор хуруунд өлгөсөн болоод ч тэр үү мөн шиг л байна” гэжээ.
Ийнхүү яхир үгт тэр өвгөнийг сайхь бадарчин мухар хуруугаар нь гайгүй сайн дайрсан юм гэдэг.

Цааш нь...

Тэмээчний хурал гэдэг байсан Далайн хуралд нэгэн бадарчин ирж морины хазаар, ташуураа дуганан дээр нь тавиад орж очиход нь “Яах гэж дуганан дэээр ингэж хазаар ташуур тавив?” гэж барих гэж Далайн хурлынхан ноцолджээ. Чингэхэд бадарчин
“Та нар
Шалбааг дагаж
Шар торомны гүрэм хийдэг мөртлөө
Хүрээ дууриаж
Хүн зодно гэнээ
Үхсэн торомоо төлөхийг бодож
Үгүй торомоо олохыг бодож
Суувал дээр байлгүй” гэж тэднийг давсан юм гэнэ ээ.

Цааш нь...

Урьд нэг бадарчин цөл газар явж, айл амьтан ч дайралдахгүй их л өлсөж гэнэ. Ингээд гайхаш тасран гэлдэрч явтал тээр тэнд ганц гэр харагджээ.
Бадарчин мацалхийлэн явсаар хүрч очоод гэрт ортол нэг хижээлхэн өндөр авгай байхад нь түүнтэй мэнд мэдэлцжээ. Том гэрийн дотор байгаа хогшлыг харвал баян айл бололтой байна гэнэ.
“Малаа хужирлахаар явуулсан айл шиг байна” гэж бадарчин шинжиж суухдаа авч өгсөн зэлгээн цайг залгилж “Цааш нь идэх юу өгөх бол?” гэж горьдоно. Гэтэл цамц эмжиж суугаа өндөр авгай юм өгөхийн шинжгүй суужээ.
Бадарчин дэмий л ийш тийшээ ажиж суужээ. Тэгтэл авдрын араар тарган хонины бөгс өлгөсөн нь цухуйж байв. Бадарчин үүнийг харж хорхойтовч авгай цамцаа эмжээд чөлөө завгүй.
Бадарчинг “Бушуухан юм идэж аваад яв” гэх шиг намрын салхи сэр сэр хийнэ. Бадарчин зүүн чих өөд гилжийж “За юу гэнээ? Яаж болох юм бэ?” гэж ямар нэг хий юмтай ярьж эхлэв.
Нөгөө авгай гэнэт цочиж гайхан чагнаж хоёр нүдээ орой дээрээ гаргах шахна. Бадарчин ажиг ч үгүйгээр “Яаж болох вэ? Дэмий юм битгий яриад бай” гэж уцаарлана.
Авгай “Лам аа! Та чинь юутайгаа яриад байгаа юм бэ?” гэв.
Бадарчин “Зүгээр, авгай минь! Надтай хамт нэг хий юм явдаг юм аа. Энэ гайхал тийрэн “Танай авдрын ард хонины тарган бөгс байна. Авъя гэж байхгүй юу! Би тэгээд хорьж байгаа нь энэ ээ” гэжээ.
Тэгтэл авгай босон харайж бушуухан нөгөө махаа бүгдийг авч өгөөд “Лам минь! Та тэр хий юмаа хамт дагуулаад явж хайрла! Гэвээ. Бадарчин ч “За тэгье. Та нэгэнт шунасан зүйлий нь өгсөн хойно энэ маань сэтгэл хоргодохгүй надтайгаа хамт явна” гэж хонины бөгсийг харамч авгайгаас сүжиг бишрэлээр нь далимдуулан залилж аваад явж гэнээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт ганцхан шавьтай нэг багш лам байж гэнэ. Багш нь шавьдаа ном заахаас гадна элдэвт сургаж, зарцлахыг их боддог байсан юмсанжээ. Үүн дээрээс болж багш шавь хоёрын хооронд өөг төөг яриа бишгүй л гардаг болсон юм гэнэ.
Багш нь нэг өглөөгүүр хуралд явахдаа гавжийн нэг бүтэн дугуй авч өгөөд “Чи үүнийг гадаа байшинд хийж орхи, харин битгий идчихээрэй” гээд гарчээ. Багш хуралд хурж ядраад оройхон хэрд харьж ирэв. Гэтэл ашгүй багшийн манж халуун байхад нь баясч “За хүү минь нөгөө дугуйгаа аваад ир” гэжээ. Хүү удалгүй тал дугуй барьсаар орж ирэв гэнэ.
Багш “Хүүе тал нь яав аа?” “Багш аа? Тал нь энэ байнаа” гэж шавь хүү уриалгахан хэлээд, барьж байв.
Багш “Үгүй ээ? Нөгөө хагас нь хаана байна вэ?” гэв.
Шавь улам сайхан эелдгээр “Багш минь ээ? Нөгөө л хагас нь энэ л байна даа!” гээд барьж байсан дугуйг эргүүлэн бариад зогсч байлаа.
Багш “Хөөе гэм! Хагас нь хаана байнааа?” гэсэнд шавь “Аяа багш минь ээ! Толилон соёрхож хайрлана уу? Хагас нь энэ л байж байна даа. Осолгүй хагас нь энэ мөөн.
Мөнөөр барахгүй мөн чанарын мөөн” гэжээ.
Багш ихэд бухимдаж “Үгүй ээ, ердөө нөгөө хагас нь яасан бэ гэж би асууж байна шүү! гэв.
Шавь “Ээ багш минь! Та яагаад болгоож хардаггүй юм бэ? Яахын аргагүй л нөгөө хагас нь энэ мөн дөө” гээд эргүүлж бариад зогстол багш босон харайж “Чи яасан юм ойлгодоггүй тархи вэ?” гээд шавь хүүг гэр тойруулан хөөсөөр явав.
Тэгтэл шавь хүү зугтааж явах зуураа хэлсэн нь: “Багш минь ээ! Хүн харвал аягүй юм биш үү? Бид хоёрын хэн нь хэнийгээ хөөж явааг хэн олж мэдэх билээ! Нэг харахад багш нь шавиа, нэг харахад шавь нь багшаа хөөж яваа юм шиг үзэгдэх юм аа” гэж хэлээд л инээж явж гэнэ.
Багш нь энэ үгийг сонсоод “Еэ дээ, чи зовлонтой шавь юм даа” гэж инээд алдаад больжээ. Багш “За чи битгий ингэж бай! Ихийн шийр барьж явсан нь дээр шүү дээ! Үүнээс хойш томоотой байгаарай, мэдэв үү! Баахан ихийн шийр барьж бай!” гэв.
Маргааш нь багш хуралдаа явж шавь гэртээ үлдэв. Багш гэртээ орой иртэл гэр нь хав харанхуй байсанд гайхаж “Хүүе, чи хаана байна аа?” гэж хашгиртал “Багш аа! Би энд л байна даа” гэж шавь хүү гэр дотроо дуугарав. Багш шалавхан гэрэл асаагаад хартал шавь хүү гэрийн хойморт хоёр гартаа тэмээний шийр бариад маш томоотой янзтай сууж байв.
Багш “Чи чинь яаж суугаа нь энэ вэ?” гэхэд шавь хүү “Би багшийн зарлиг ёсоор ихийн шийр барих гэсэн чинь тэмээний шийрээс томхон юм надад олдсонгүй” гэлээ.
Багш “Еэ дээ чи дээ! Чамайг үхсэн хойно би чиний толгой дээр ерөөл уншиж өгнө гэж бүү сана даа” гэв. Хойтон зун нь багшийн хөдөөлөх цаг болсон тул морь тэмээн хөсөгтэй хөдөөгийн нэг хүн иржээ.
Багш шавь хоёр баясч хөдөө гарах боллоо. Ачаатай хоёр тэмээг хөдөөнөөс ирсэн хүн хөтлөж багш шавь хоёр тус тусдаа морьтой дагаж гарлаа. Тэд хийдээс нэгэнт холож хөдөөгийн дардан замыг дагаж алхуулахад нөгөө шавь ачааны өмнө хойно гарч давхих зэргээр энэ тэрийг сонирхон явна.
Багш лам ачаа дагаж уншлагаа базаана. Ингэж баахан явсаар нэг хамар дээгүүр гараад очтол замын хажууд нэг хүнийг тун саяхан нутаглуулсан бололтой нүүр нь хадгаар бүтээлгээтэй хэвтэж байх дайралдав гэнэ.
Багш мориноос бууж үхсэн хүний толгойн дэргэд суугаад ерөөл уншин ламын ёсыг гүйцэтгэжээ. Тэгээд босч мориндоо мордоод явах гэтэл морь нь үргэв. Нөгөө үхсэн хүн нь босоод “За багшаараа амьддаа ерөөл уншуулж авлаа” гээд шавь нь инээж байхыг багш лам хараад зэвүүцсэн сэтгэл нь онгойж юу ч хэлсэнгүй цаашаа гэлдэрч явтал удалгүй шавь гүйцэж ирсэн гэнээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт Сонсгоодой эмгэн гэгч байжээ. Сохор саарал ухнатай, шатууланхан нум сумтай. Хорхой сааж хорин гүзээ тос авдаг, аалз сааж арван гүзээ тос авдаг юмсанжээ. Тарвага сааж тавин гүзээ тос авдаг, зурам сааж зуун гүзээ тос авдаг юмсанжээ.
Хааны адууны хүн ирж, тосноосоо өгч гэнэ. Идэх гээд эрхийгээ тас хазаж, долоох гээд долоовороо тас хазжээ. “Эмгэний тосноос аваад ир” гэж хаан зарлиг болжээ. Эмгэн тосноосоо өгч, “Бас аваад ир” гэж , бас л өгч, хаан “Бүгдийг аваад ир” гэж. Эмгэн “Өгөхгүй ээ” гэж. “Эс өгвөл, маргааш улаан нарнаар Болзоотын бор толгой дээр оч” гэв. Сонсгоодой эмгэн сохор саарал ухнаа унаад, шатуулан нум сумаа агсаад, Болзоотын бор толгой дээр очиж гэнэ. Хаан түмэн цэргээ дагуулаад хүрээд ирж, Сонсгоодой эмгэн хэлжээ:
“Халдаж байгаагаараа та харвах уу,
Хахигдаж байгаагаараа би харвах уу?”
“За, чи харва” гэж эмгэнийг хэлжээ.
“Түмэн цэргийн түрүү тас харваад,
Түнтгэр уулын ёроолыг ховх харваад,
Тоодог ноёны толгойг тас харваад,
Тотгор буурын туурай сэт харвах уу?” гэж асууж.
“Тоодог ноёны толгой юунд харвах вэ,
Тотгор буурын туурай юунд харвах вэ,
Түмэн цэргийн түрүү юунд харвах вэ,
Түнтгэр уулын хормойг л харва даа” гэж.
Сонсгоодой эмгэн өглөөний улаан нарнаар чиглүүлээд, үдшийн улаан нарнаар Тоодог ноёны толгойг тас харваад тотгор буурын туурай сэт харваад түмэн цэргийн түрүү тас харвааад, түнтгэр уулын ёроолыг ховх харвачихжээ.
Сонсгоодой эмгэн ингэж хааныхныг дийлчихээд харьж явахдаа “Би эртэй эмгэн чухам мөн юм даа” гэж бодоод ухнаа ороолгоод давхиж явжээ. Тэгтэл зам дээр нэг гишүү байна гэнэ. “Энэний чинь аваачиж түлээд хорхойн сүүгээрээ өрөм байлгаж иддэг хэрэг” гээд дүүрээд давхиж явжээ. Сохор саарал ухна нь таварцаглаад ойчжээ. Сонсгоодой эмгэний цавиар нь гишүү хатгаад алчихжээ. Ингээд амар сайхан жаргажээ.

Цааш нь...

Баадай бадарч нутгаасаа гарч харь хошууны нутагт ороод явж байтал морь нь эцэж ихэд ядарч гэнээ. Аз болоход зам нэг айл харагдсанд цай уухаар чиглэв. Гэтэл тэр айл “Бадарч ирж явна” гэж мэдээд үүдэндээ нохойгоо уяад гэртээ орчихож гэнэ.
Баадай гадаа нь очоод
“Нохойгоо хорь оо! Гэсэнд бадарчийг орж ирэхээс өмнө байгаа цайгаа ууж дуусгахаар зэрэг зэрэг оочиж байсан болохоор тун завгүй байж гэнэ. Үүдэн дээр нь том халтар нохой архиран хэвтэх нь Баадайд зэвүүн санагдсанд
“Нохой зуух уу?” гэж хашгирсанд
“Манай нохой зуудаг нохой шүү! Та тэгээд яана өөрөө мэд!” гэж гэр дотроос нэг хүн хэлж гэнэ. Баадай шуудхан гэрийн нь ард очоод өрхний нь оосрыг тайчин туурганы нь зөрүүлгийг ярж эхэлсэн гэрийн доторхи хүмүүс сандран “Хүүе, та яаж байна!” гэсэнд “Өө би нохойгүй талаас нь орох гэж байна” гэж Баадай хариулжээ. Тэгтэл гэрийнхэн гарч ирээд “Танд нохойгоо хорьж өгье” гэж зэрэг зэрэг гуйжээ. Та манай хаалгаар морилон орогтун!” гэж бас гуйсанд Баадай ийн хэлжээ.
“Танайх цайгаа ууж дууссан бол би орсон болох уу даа!” гэсэнд тэр айлынхан ихэд ичиж
“Та хаашаа явж байгаа бадарч вэ?” гэж гэрийн эзэн асуусанд Баадай хэлсэн нь:
“Би хаяанаас хаалга хүртэл яваа бадарч аа! Халтар нохойноос болоод хана руу тэмтэрсэн бадарч аа! Халуун цайнаас болоод хар хөлс минь цувсан бадарч аа!”гэсэнд тэр айлынхан их л санаа зовцгоож Баадайд дахин цай чанаж зочилсон гэнэ.

Цааш нь...

Урьд нэг бадарчин нэг айлд хавар очжээ. Гэтэл тэр айлын авгай гал дээрээ тогоо тавиад түүн дотроо нэлээд их сүүг жаалхан устай хольж, ганцхан тагш будаа хийчихээд гарав.
Бадарчин их өлсөж явсан болохоороо түүнийг нь чамлаад “Энэ ер нь бүтэхгүй хэрэг болов” гэж бодмогц босон харайж нөгөө хүүдийтэй будаанаас хоёр тагш овоолон хутгаж мөнөө сүүнд нэмж хийчихээд жишим ч үгүй галд нь ганц хоёр аргал хаялсаар суув гэнэ.
Авгай оройн малаа янзалж гүйцээд орж иртэл, гэрийн бусад хүмүүс ч ирцгээжээ. Ингэж байтал будааг ч гаргах цаг болов гэнэ.
Будаа аягалах үеэр бадарчин өөрийнхөө том аягаа өгч дүүргэсэнд нь баярлан аваад инээмсэглэн хэлсэн нь “Авгай аа! Та ялихгүй будаа хийх шиг болсон, гэтэл ийм их өсчээ. Та ер нь яасан их арвин сайхан гартай юм бэ?” гэсэнд нөгөө авгай их л тааламжтай маасганан инээж “Ер нь миний гарыг болдоггүй гэдэг юм. Би гараа татах хэрээрээ л татдаг юм. Гэтэл тун болдоггүй ихдэж орхиод байдаг юм” гээд давгүй суухад нь бадарчин “Уа хөөрхий! Зарим нэг ийм арвин сайхан гартай буянтай авгай байх юм даа” гэж егөөдөөд цадталаа идэж авч гэнэ.

Цааш нь...

Төөхөн хүү төө халзан шартай байжээ. Төө халзан шараа алж идэж. Богино хавиргыг нь босон суун барахгүй, өндөр хавиргыг нь өндийж хонож эс баржээ. Төөхөн хүү гүйж явтал нэг хэрээ тааралдаж. “Хэрээ гуай, хэрээ гуай, төө халзан шарны махнаас идэлцэж өгөөч!᠌" гэхэд “Хэрээ идэхгүй” гэж. Цааш гүйгээд явж. Нэг мангас эмгэнийд очиж. “Төө халзан шараа алсан нь, босон суун богино хавиргыг нь барсангүй, өндийн суун өндөр хавиргыг нь барсангүй” гэхэд Мангас эмгэн “Идье дээ!" гэж. Мангас төө халзан шарынх нь махыг төөхөн хүүг өөрийг нь идэх гэж. Тоононоос дүүжилчихэж. Мангас юманд явчихаж. Мангас долоон шар хүүхэдтэй юмсанж. Төөхөн хүү мангасын долоон шар хүүг алчихаж, махы нь татаад эхэд нь тавьчихаж. Төөхөн хүү дээвэр цаваг хоёрын завсарт орчихож. Мангас хүрээд ирж. “Долоон шар хүүхэд минь Төөхөн хүүгийн махыг татаад тавьж” гэж хэлж. Тэгээд махы нь идэж. “Долоон шар хүүхэд минь яасан их унтаа вэ?” гээд дээлийг нь татаж. Долоон шар толгой нь өнхрөөд ойчиж. “Төөхөн хүү, чи хаана байна?” гэж. “Гэрт байна” гэж дуугарч. Гэртээ ороод “Төөхөн хүү хаа байна” гэж. “Гадаа байна” гэж. Төөхөн хүүг эрээд гэрээ буулгаж. Төөхөн хүү хүүхдийнх нь цусыг олгойд нь хийгээд авч зугтжээ. Мангасаас зугтааж, мангас гүйцэж ойртож. Мөсөн дээгүүр гүйж яваад цусы нь асгажээ. “Төөхөн хүүгийн цус гоожжээ” гэж мангас долоожээ, хэл нь мөсөнд наалдаж. Мангас “Төөхөн хүү, төөхөн хүү!”гэж дуудаж “Төөхөн хүү, хэл мөс хоёрын завсраар цавцаад аль!гэж. Төөхөн хүү: “Толгой хүзүү хоёрын завсраар цавцаад аль гэж хэлэв үү?” гээд толгой хүзүү хоёрын нь завсраар цавчаад алчихжээ. Ингээд амар сайхан жаргажээ.

Цааш нь...

Нэгэн өдөр ойн эрээн тагтаа зөрөг замаар зугаалан явж байтал өөвгөр ууль том боодол юм үүрсэн явж тааралдав.

- За хаачих нь вэ эгчээ? гэж тагтаа асуусанд Ууль:
- Би нутаг сэлгэхээр шийдлээ. Би баруунтайд тун том, сайхан хонгилд байсан. Тэнд хулгана, мэлхий хичнээн л иднэ, дураараа байлаа. Харин тэр дорно зүг ойн захад ямар байдгийг би мэдэхгүй юм. Муу байх вий гэж айж байна гэв.



- Тэгвэл юунд нутаг сэлгэх гээ вэ? гэхэд:
- Яая гэхэв дээ, миний дуу хоолой хүмүүсийн уур хүргээд байх юмаа. Дуугий минь сонсмогц тэд дахиад л чарлаж, хяхтнаж гарлаа. Ямар зэвүүн муухай дуу вэ,чихээ таглахаас горьгүй нь гээд дор бүрдээ хараах юм.Хүүхдүүдийг нь яана, нэг удаа золтой л хөлийг минь бяц цохичоогүй шүү! Тэгээд л өтөлсөн хойноо өссөн төрсөн нутгаа хаяж, дуулж сурсан дуу хоолойгоосоо салахгүйн тулд ингэж яваа нь энэ шүү дээ гэж ууль их л гомдонгуй үглэнэ.

- Эгч гуай үнэхээр таны дуу хоолой тийм зэвүүн юм гэж үү? гэж тагтаа асуухад:
- Яалаа гэж дээ миний хоолой бол сайхан, эрмэг хоолой юм шүү гэж Ууль хэлээд, чи сонс л доо гэнгүүт амаа том ангайн дөжиртөл У-гу- у, Ух-у-ух хэмээн бахирав. Тагтаа цочиж огло үсрэв.

- Аяа, таны дууч нээрээ сүртэй чанга юм байна. Харин эгч минь таньд л гэж зөвлөхөд, дэмий нутаг сэлгэх гэж явна. Таны дуу хоолой чинь баруунтайгаас зүүнтээ очоод илүү таашаагдахгүй. Тэгэхээр өөр янзаар дуулж сурвал дээр биз дээ гэж тагтааг хэлэхэд Ууль бодож бодож хэлсэн нь:

- Чиний хэлдэг үнэн байх дуугаа л өөрчлөхийг хичээе гээд Ууль хуучин нутагтаа очиж хонгилдоо оржээ. Түүнд дуу хоолойгоо өөрчлөх нь үнэхээр хэцүү ажээ. Ууль дуугаа чанга сул, урт богино, нарийн бүдүүн янз янзаар өөрчлөн оролдож дуулавч тэр бүгд нь нэг л хэвтэй байв. Түүний дуу хоолой өөртөө л таалагдаж, бусдад ер таалагдсангүй гэнэ. Тэгээд Ууль хамаг амьтан шөнө дуг нойрондоо байхад нь дуугардаг болсон гэдэг! Үүнээс өөр арга алга даа.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт нар сар хоёр садан төрөл учир саахалт холбоо аж төрөн амьдардаг байж гэнэ. Сар нэг өдөр Нарандаа хэлсэн:

- Хоёулаа хүүхдүүдээ дэлхийд буулгая. Газар үзэж нүд тайлаг гэж хэлжээ. Нар түүнийг зөвшөөрч гэнэ. Сар хүүхдээ нуучихаад уут дүүрэн чулуу түүж аваад болзсон өдөртөө Наранд очжээ. Сарны санаа муутайг Нар мэдсэнгүй. Нар хүүхдүүдээ хүүдийд хийж дэлхий рүү хаяхад бэлтгэв. Эхлээд сар ууттай чулуугаа дэлхийн нэг том мөрөн рүү хаяж, араас нь Нар хүүдийтэй хүүхдүүдээ шиджээ. Ингээд Нар Сар хоёр гэр гэртээ харихаар явцгаажээ.

Өдөр өнгөрч орой болмогч Нар амрахаар хэвтэх гэж байтал Сар хүүхдүүдээ дагуулаад тэнгэрт гараад ирэхийг нар харжээ. Нарны уур хүрч, Сарыг барьж аваад яагаад хууран мэхэлж хүүхдүүдийг минь дэлхийд хаяуулсаныг асуужээ. Сар хариуд нь:

- Чи бол хэн бүхнээс хэтрүү их чадалтай байна. Хэрэв хүүхдүүд чинь өсөж том болоходп хүч чадал чинь бүр ч гаарна. Тэгэхлээр чиний хүүхдүүд дэлхийн усанд очиж загас болог, хүмүүс загас барьж хооллож байг гэж хэлсэн гэнэ.

Түүнээс хойш сар нар хоёр садагнахаа больж саахалт хоршоо амьдрахаа зогсоод, хол хол замаар хувь хувьдаа аж төрөх болсон агаад Нар бол үнэнч шудрага байдагтаа өөрийн элч эрдэм чадал хэвээр үлдэж, бусдыг хар буруу санаагаар хууран мэхэлж залилсан Сар эрдэм чадал мөхөс дутуу болсон гэнэ.

Цааш нь...

Нэгэн том байшинд нэг муур амьдардаг байв. Энэ байшинд олон хулгана байдаг. Муур тэдгээр хулганаас барьж идэж ихэд цатгалан амьдарна. Цаг үе өнгөрч муур ихэд хөгшрөн хулгана барьж идэх чадал тэнхээгүй болжээ. Хэрхэн яаж хоол олж идэх тухай болдож бодож эцэст нь хулгануудыг дуудаж хэлсэн нь:

- Хөөрхөн хулгануудаа та нарыг дуудсан учир бол, би та нарын өмнө их нүгэл хийсэн их буруутан гэдгээ хүлээх гэсэн юм. Энэ тухай хэлэхэд үнэхээр ичмээр боловч яая гэхэв. Үүнээс хойш та нарт ямар ч гэм хийхгүй ээ. Та нар надаас айлгүй дураараа зугаалж байгтун. Харин та нараас гуйх нэг зүйл байна. Юу гэвэл хөөрхөн хулгана та нарыг би өдөр бүр харж байхгүй бол надад нэн уйтгартай байдаг юм. Тиймээс хулганууд та нар өдөр бүр миний дэргэдүүр цувран өнгөрч намайг саатуулж байвал би их баярлахсан. Надаас ер айх явдалгүй гэжээ.

Муурын энэ үгийг сонсоод хулганууд, муур гуай ямар нэг аюул учруулахгүй боллоо. Үүнээс хойш энх сайхан амьдрах болно гэж баярлан муурын саналыг зөвшөөрчээ. Муур байшингийн нэг буланд сууж хулганууд дэргэдүүр нь цувран өнгөрөхдөө Муур гуайн амрыг айлтгая! Хэмээн бөхийн ёсолж цувран одно. Тэгэхэд нь муу санаат муур хамгийн сүүлийн хулганыг барьж иддэг байж. Ийнхүү хэдэн өдөр хоолтой байж гэнэ. Анхны үед муурын энэ залийг хулганууд ер мэдэхгүй байв. Гэтэл энэ хулгануудын дотор Амбе, Рамбе гэдэг нэртэй найз хоёр хулгана бидний тоо яагаад цөөрөөд байна вэ? гэж гайхан хоорондоо зөвлөлдөж үүний учрыг олохоор арга зохиож муурын дэргэдүүр явахдаа хамгийн түрүүнд Рамбе хамгийн сүүлд Амбе явахаар шийдэж бие биеэсээ дуудаж байхаар болжээ. Рамбе муурын дэргэд ирж амар мэндийг нь эрж цааш явахдаа АмбеД

- Найзаа чи хаана явна? гэж дуудахад, Рамбе:
- Найзаа би энд байна шүү хэмээн хамгийн сүүлээс хашгиран Рамбе Амбег хүлээж зогсон хамт цааш явав. Муур Амбег барьж идэж чадсангүйдээ хорсож ихэд уурлан өлөн хоосон хонов.

Маргааш энэ мэтээр Рамбе, Амбе хоёр түрүү сүүл хоёрт явав. Муур бас л хулгана барьж чадсангүй хонов. Ингээд хэдэн өдөр өл хоолгүй өлсгөлөн муур тэссэнгүй нэг өдөр хамгийн сүүлийн хулгана Амбе руу ухасхийхэд урьдаас болгоомжтой явсан Амбе болон бусад хулганууд тал бүрт зугатан нүх сүв рүү орж явчихав. Зальт муурын хууран мэхлэх санааг мэдсэн хулганууд дахин гарч ирсэнгүй. Муу санаат муур ч идэх хоолгүй өлсөж өлбөн турж үхжээ. Түүнийг үхсэнээс хойш тэр байшинд хулганууд амар жимэр аж төрөх болсон ажээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт бүргэд ихэд номхон шувуу байв. Тэр үед бүргэдийн өд сөд нь хатуу бөгөөд өтгөн шигүү, харин толгой нь ширхэг ч үсгүй халзан байжээ. Бүргэд нэг өдөр нуурын тунгалаг усанд өөрийнхөө дүрсийг хараад ихэд уурлан хилэгнэж өдөр бүр бурханд очиж намайг яагаад халзан болгочихсон юм бэ гэж гомдол мэдүүлдэг болжээ.

Бүргэд гомдсон тэр уурандаа идэж уухаа больж цаг мөч бүр улам турсаар байв. Энэ үед бусад бүх шувууд бүргэдийг хайрлаж шувууд өөрийнхөө өднөөс нэг нэгийг бүргэдэд бэлэглэжээ. Тэр янз бүрийн өдийг бүргэд аваад толгой, хөл бүх биеэрээ алаглуулж шувуудын дотроос хамгийн сайхан шувуу болсон гэнэ. Тэгээд нэгэн өдөр бүргэд нөгөө тунгалаг уст нуурандаа очиж дүрсээ хараад ихэд баярлан бардам дээрэнгүй болов.

Бүргэд нэг ойгоос нөгөөд уул ус дамжин нисэж өөрийгөө хамгийн гоё сайхан шувуу гэх сайрхан бардамнаж бусад шувуудыг “чи ямар муухай юм бэ?” “чамд ямар цөөхөн өд байдаг юм бэ?” “чамайг харахад эрэмдэг юм шиг бузар муухай харагдаж байна” гэх мэтээр доромжилдог болжээ. Бүргэд өдөр ирэх тутам эрхэмсэг бардам омог дээрэнгүй болсоор байв. Сүүлдээ бүргэд өөрийгөө жигүүртний хаан гэж нэгэн өглөө зарлаад:
- Энэ мөчөөс эхлэн бүх шувууд надад захирагдаж, миний юу хүссэнийг үг дуугүй биелүүлж байх болно! гэж гэнэ. Бүх жигүүртнүүд бүргэдийн үгийг сонсоод зэвүүрхэн хилэгнэж ухасхийн дайраад өөрсдийн урьд бэлэглэсэн өднүүдээ буцааж авав. Далимд нь бүргэдийн өд ч олон олноороо сугаран хаягджээ. Тэгсэн чинь бүргэд урьдхаасаа бүр муухай, нэвсгэр юм болсон ажээ. Тэгээд зөвхөн бүргэдийн толгойд нь төдийгүй хүзүүнд нь ч үс үлдсэнгүй аж.

Тэр цагаас хойш бүргэд халзан болсон гэдэг. Бүргэдийн нүдэнд ямар нэгэн шувуу л харагдвал өшөө авахын тулд түүн рүү довтолдог болсон гэнэ. Бусдын тусыг усаар хариулж ихэмсэг дээрэнгүй болно гэдэг мөн ч хортойяа.

Цааш нь...

Урьд нэгэн хүн холын аянд гараад явж байтал нар жаргаж харуй бүрий болов. Цааш явтал замын ойролцоо нэг бяцхан сууцнаас галын гэрэл гарч байхаар нь очиж танайд хоноод явъя гэжээ. Гэрийн эзэд зөвшөөрсөн төдийгүй, хоол цай өгч зочилжээ. Гэтэл оройн хоол идмэгцээ тэднийх гэр бүлээрээ ямар нэгэн юманд явахаар яарч сандран бэлдэв гэнэ. Ирсэн зочин:
- Таминь, энэ орой болсон хойно хаачихна вэ? гэсэнд тэд хариулсан нь:
- Бид маргааш өдрийг олохоор явна гэв. Юу хэлж байгаагын учрыг эс олсон зочин ихэд гайхан, гэрийн эзэн рүү ширтэнэ. Гэрийнхэн явахад бэлэн болмогцоо дор бүрдээ хоосон шуудай авцгааж гэрээс гарч явахдаа хамгийн түрүүнд аав нь дараа нь ээж нь, хойноос нь хүүхдүүд нь түүний араас өвөг эцэг, эмэг ээж нь цувран явжээ. Ийнхүү агшин зуур тэдний гэр хов хоосон болмогц нөгөө зочин бодож суусанаа тэдний араас гарч одов.
Тэд явсаар.... хав харанхуй шөнө болов. Ингэж явтал үүр цаймагц тэд гэрэл гэгээг хоосон шуудайдаа хийж амыг нь боогоод буцацгаажээ. Тэднийг гэртээ эргэж ирэхэд бүр өдөр болсон байв. Зочин ч тэдэнтэй хамт гэрт нь ирж бүх учрыг мэдэж аян замдаа гарав. Тэгээд хэд хоногийн хойно аянаас буцах замдаа тэднийд ирэхдээ нэг азарган тахиа бэлэглээд хэлсэн нь:
- Та нарыг дандаа маргаашийг эрж олохоор явж байхгүйн тулд би тахиа авчирлаа. Энэ тахиа бол танайд маргаашийг ирүүлж байх болно. Тахиагаа шөнө өндөр газар байрлуулж байгаарай. Тахиа үүр шөнөөр анх дуугарах нь өдөр болох болоогүй гэсэн дохио, хоёр дахь дуугаралт нь өдөр болж буйн дохио, гурав дахь дуугаралт нь бүр өдөр болчихсоны дохио юм шүү гэв.
Тэр гэрийнхэн тахиаг сонирхон ажиглацгаана. Тахиа үе үе Го-го-го гэж дуугарахад нь тэд бишүүрхэн айж дөлсхийнэ. Харин гэрийн эзэн ийм том бэлэг авсандаа сэтгэл хангалуун эхнэртээ хэлсэн нь:
Эхнэрээ бид одоо маргаашийгаа шуудайд хийж ирэх гэж тэр хол тэнэж явах хэрэггүй боллоо гэв.
Ирсэн зочин ч гэрийхэнтэй салах ёс гүйцэтгээд ирсэн замаараа буцжээ. Зочныг яваад нилээд удсан хойно тэр айлын авгай нөхрөө дуудан:
Хүүе, бид нэг юм мартжээ. Энэ тахиа юу идэж уудгийг асуусангүй байна шүү? Гэхэд нөхөр нь тэр даруй нөгөө зочны хойноос хурдлав. Арайхийж гүйцэж очоод: Зогсоорой зогсоорой найзаа тэр тахиа юу идэж уудаг амьтан бэ? хэлээд өгөөч гэхэд нөгөө зочин:
Тэр чинь юм бүхнийг иддэг юм гэхээс өөр юу ч дугарсангүй цааш яаран одов. Гэрийн эзэн үүнийг сонсоод дотрооо залбирч эргэж гэртээ хурдан ирээд гайхсан, айсан сандруу дуугаар:
Ээ авгай минь бидэнд ямар гай тохиолдох нь энэ вэ? Бурхан биднийг өршөөг энэ тахиа юм бүхнийг идчихдэг юм гэнэ. Тэгэхлээр одоо яах вэ? Бид бүгдийг идэх нь! Гэхэд эхнэр нь бүр цөхрөнгөө баран айж:
- За нөхөр минь амьд мэнд дээрээ бушуухан цааш нь харуулая гэв. Тэгээд гэр бүлийн бүх хүмүүс гарт дайралдсан бүхнээр хөөрхий муу тахиаг зодож нүдэн хөөв.
Тэр цагаас хойш замын хажуугийн тэр гэрийнхэн шөнө болмогц маргаашийгаа олж ирэхээр шуудай барин урьдын адил явцгаадаг болжээ.
Харин тахиа алс холын нэгэн тосгонд очиж, тэр газартаа маргаашийг дуудан ирүүлж амар сайхан жаргах болсон гэдэг.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт илжиг эрэмгий баргил хоолоотой сайн дуучин гэж бүх ан амьтанд гайхагдаж байжээ. Нэг удаа ертөнцийн ан амьтан хуран цугларч, арслан хаан даргалан хуралдуулжээ.
Арслан асуусан нь:
- Та нарын хэн нь гоё ганган бэ?
Илжиг тэндээс яаран босож би байна гэж орилжээ.
- Илжиг чи хамгийн гоё ганган нь юм биз дээ. Сайн байна. За тэгвэл та нарын хэн нь хамгийн хүчтэй вэ? гэж арслан асуусанд, бусад ан араатныг амаа ч ангайхын завдалгүй илжиг тэндээс:
- Би байна гэж бахирчээ. Арслан
- За тийм байж та нарын хэн нь хамгийн тэнэг бэ? гэж асууж дуусаагүй шахам байтал, илжиг санд мэнд яаран босож:
- Би байна гэж бахирсанд бүх амьтад элгээ хөштөл инээж илжигийг шоолжээ. Илжиг сая учрыг ухаарч ичсэндээ баргил бүдүүн хоолой нь өнгө алдан сөөнгтөж би ий-ий гэхээс цааш дуугарч чадсангүй.
Тэр цагаас хойш илжиг сайн дуучин гэгдэхээ болиод царгиа муухай дуугаар би... ий.... ий....би....ий....ий гэж орилох болсон гэнэ.

Цааш нь...

Нэгэн хаанд гурван боол байжээ. Тэр гурав тус бүр хүү төрүүлж Үл мэдэгч, Хурц хараат, Цэцэн ухаант гэсэн нэр өгчээ. Тэдр өсөж том болоод хаанд зарцлагдах болов. Нэгэн өдөр хаан Үл мэдэгч, Хурц хараат хоёрт тарих будаа өгч, Цэцэн ухаантанд сүрэл өгөөд зарлиг буулгасан нь:
Та нар дараа жил надад тус бүр 300 боодол тариа авч ир гэжээ. Хойтон жил нь ургац хурааж Үл мэдэгч, Хурц хараат хоёр тус бүр гурван зуун боодол тариа авч ирэв. Харин Цэцэн ухаант сагс дүүрэн хивэг авчирчээ. Тэд хаанд бараалхаж Үл мэдэгч, Хурц хараат хоёр нь:
- Бид хоёр тус тус гурван зуун боодол тариа авч ирлээ гэв.
Цэцэн ухаант:
- Энэ миний ургац гэж хэлсэнд хаан:
- Яагаад чи надад гурван зуун боодол будаа авчирсангүй вэ? гэсэнд
- Та надад өгсөн сүрэлийг би суулгасан. Тэгээд ургасаныг нь авчирлаа гэжээ.
Хаан хоёр үнээ, нэг бух авч ирүүлээд хойтон жил тус бүр хоёр тугал авчирч өг гээд Үл мэдэгч, Хурц хараат хоёрт хоёр үнээ өгч, цэцэн ухаантанд бух өгчээ.
Дараа жил хаанд Үл мэдэгч хоёр тугал, Хурц хараат мөн хоёр тугал авч ирэв. Цэцэн ухаант том сүх мөрлөж ирээд хааны ордны дэргэдэх өндөр модыг цавчиж эхлэв.
Хаан хэлсэн нь:
- Үл мэдэгч, Хурц хараат тус бүр хоёр тугал авчирлаа. Цэцэн ухаант яав? Гэсэнд зарц нар нь:
- Тэр чинь таны өргөөний дэргэдэх модыг цавчиж байна гэв. Хаан:
- Хүүе чи мод тайраад яаж байгаа чинь энэ вэ? гэсэнд Цэцэн ухаант хариуд нь:
- Аав маань төрөөд, түүнд түлээ бэлдэж байна гэв.
- Чи юу яариад байна даа эрэгтэй хүн хүүхэд төрүүллээ гэж үү гэж хаан гайхсанд Цэцэн ухаант:
- Та эрэгэй хүн хүүхэд төрүүлдэггүйг мэддэг юм байна. Гэтэл надад бух өгөөд түүнээс хоёр тугал ав гэсэн билээ гэжээ. Хаан ихэд уурлан:
- Энэ хар хүүг яая даа гэж асуусанд ордны зөвлөгч нар нь:
- Түүнийг ал. Түүнд тансаг сайхан хувцас хатгамалтай алчуур өмсүүлээд сайн морь өг. Өөрийнхөө хүүд хуучин муу хувцас, алчуур өмсгөөд доголон морь унуул. Тэгээд тэднийг ойд зугаалуулахаар явуулаад, баян тансаг хувцастайг нь алуулахаар дээрэмчдийг тийш нь гаргатугай. Энэ бол Цэцэн ухаантыг устгах ганц мэргэн арга биш үү гэж зөвлөжээ. Хаан зөвшөөрч энэ ёсоор хийв. Цэцэн ухаант арваад лонх дарс, арваад лонх ус авахуулаад урьдчилан ой руу хүн явуулж араас нь хааны хүүтэй хамт гарчээ. Тэгээд түрүүн гаргасан хүнээ гүйцэж очоод:
- За амны цангаа гаргацгаая гээд хаан хүү дарснаас Цэцэн ухаант уснаас ууж мордов. Хэсэг зуур явсан аа дахин дарс, уснаас урьдын адил ууцгааж хаан хүү талимааран согтож тэнхээ чадалгүй болжээ. Цэцэн хүү хэлсэн нь:
- Ээ хаан хүү, чиний бие чинь муу байна. Чамайг би ийм муухай байдалтай байлгаж зүрхэлэхгүй байна. Энэ миний өмссөн гоё сайхан хувцас, хатгамалтай алчуур, морийг ав. Надад өөрийнхөө муу хувцас доголон морийг өгөхтүн гэжээ. Тэд хувцас морио сольж цааш явав. Тэгтэл дээрэмчин гэнэт дайрч хаан хүү алагджээ. Цэцэн хүү ордон руу давхиж ирээд, хаанын амар мэндийг асуун хэлсэн нь:
- Надтай зүйрлэх хэн байна гэхэд
- Би байна гэж хаан хариулав. Дараа нь хаан бүх учрыг мэдэж цэцэн хүүг барьж авахаар ухас хийтэл тэр мэлхий болж хувирав. Хаан могой болчихоод мэлхийг залгих гэтэл цэцэн хүү хулгана болчихов. Хаан муур болж хувираад хулганыг идэх гэтэл хулгана шувуу болж хувираад нисээд явчихжээ тэгэхлээр нь хаан харцага болоод шувууг шүүрч идэхээр элджээ. Харцагат хөөгдсөн шувуу нэгэн настай эмэгтэйн нүдэнд орж нүдний цөцгий болж шингэжээ. Харцага нь хөмсөг нь болж тогтсон ажээ.
Тэр цагаас хойш цөцгий нүднээс гардаггүй, яагаад гэвэл хөмсөг түүний гарч ирэхийг хүлээн харуулдаж байдаг. Хүмүүс Цэцэн хүүг хаанаас цэцэн гэж нэрлэдэг болсон гэдэг.

Цааш нь...

Араатны хаан Бар айхавтар өвдөж нүхэндээ ёолохыг нь хөвч тайгын захад хэвтсэн хөөрхөн бор туулай сонсож тэсэж ядаад дэлдэн хоёр чихээ дэлгэн, дэгдэн дэгдэн түгшүүр заралжээ. Бар хааныгаа балагт өвчинөөс салгах гэж бусад ар араатан дор дороо эм эрсэн боловч олсонгүй.
Өвчин улам улам даамжиран өдөр цагаа хүлээсэн мэт дорджээ. Нэгэнт ингэж туйлдсан учир эзэн хаантайгаа эцсийн салах ёс гүйцэтгэхийг Бар хааны нэгдүгээр орлогч чоно гуай ой тайга, уул талын хамаг ан араатанд хандаж зарлиг буулгажээ. Өдөржин шөнөжин Бар хааны ордонд багтаж ядан чихэлдэж салах ёс хийн түүнд түргэн эдгэрэх бэлэг дэмбэрэлт ёрөөл үлдээнэ. Гэтэл улбар шар үнэг л ирсэнгүй. Чоно үнэгэнд урьдын хадгалсан өш хонзонтой юм байж. Зальт үнэг чоныг олон удаа мэхэлж "Орог саарал орлогч сайд гуай олиггүй муу нохойтой адилхан чи" гэж доромжилсоноос хойш зальт муу үнэгийг заавал би нэг чадна даа гэж боддог болжээ. Тэгтэл энэ удаа завшаан бол Бар хаанд хэлсэн нь:
- Хүчирхэг их эзэн минь таны лагшин чилээрхүү байгааг бүх ан араатан цөм мэдэж хүрэлцэн ирцгээж танд аз жаргал, түргэн эдгэрэх ёрөөл тавиад буцлаа. Гэтэл гагцхүү үнэг л ирсэнгүй. Энэ бол хүчит их эзэн таныг хүндлэхгүй, доромжилж ихэрхсэн өөдгүй амьтан гэж ховложээ.
Бар сонсоод ихэд уурлан "зальт үнэгийг дууд" гэжээ. Чоно:
- Шударга журамт эзэн минь зальт үнэгийг зарлигаар цаазлах нь зүйтэй шүү гэсэнд Бар:
- Одоохон дууд! Хэдэр муу үнэгийг хэдэн хэсэг тасдаад хаячихъя гэж занажээ.
Чоно баярлан, үнэгийг олж ирэхээр ойд оджээ. Харин Бар хааны өргөөны дэргэд бут сондуул дотор үнэг хэвтэж чонын яриаг чагнадаг байсан учир саяхан тэдний ярилцсаныг бас л сонсож байжээ. Чоно яаран сандран балар их ой тайга руу бараагүй одсон хойно үнэг босож, бар хааны ордонд орж ирээд амар мэндийг нь асуун ам хамрыг нь долоох шахам долигножээ.
- Өдий хүртэл миний мэнд амрыг асууж сайн сайхан ерөөл тавихгүй яасан их зантай үнэг вэ чи? Хэн чамайг авчирсан бэ гэж зандран асууж гэнэ.
- Гэгээн их хаантан минь өршөө! Бүх ан араатан танд хүрэлцэн ирсэн боловч өвчний тань эдгээх өчүүхэн ч эм авчирсан нь үгүй билээ. Таны дуулгавартай зарц би эзэн хаан таныгаа аюулт өвчнөөс салгахсан гэж хорвоо дэлхийг хэрэн тэнэж хоног сарыг элээсээр яваад ингэж удлаа гэв.
Үнэгний ярьсныг Бар сонсоод үнэхээр баярлан:
- За яахав хэзээ эдгэрэх нь вэ? хэлээд аль хэрэв чи хэлснээрээ эмчлээд эдгэрвэл би чамайг нэгдүгээр орлогчоо болгоно гэж хэлжээ.
- Эзэнтэн минь, би энэ дэлхийн олон олон эмч нартай уулзлаа. Энэтхэг газрын нэр цуутай нэгэн эмч надад хэлсэнээр бол саяхан алсан чоны арьсыг дэвсэж арван шөнө унтахад л аюулт өвчин арилаад аварга хүчит эзэн та энх мэнд болох юм байна гэжээ. Ингэж хэлээд зальт үнэг нялганан нахилзаж Барын өрөөнөөс гарчээ. Бар зарлиг буулгаж бачит чоныг алаад арьсыг дэвсэж арав байтугай хоносон боловч эдгэрсэнгүй. Энэ завсар үнэг ой тайгаас нүүж өөр газар очсон гэнэ.
Араатны хаан Бар аргат шар үнэгэнд залилуулснаа мэдэж, занаж зүхсэн боловч нэгэнт хожимджээ. Ингээд бачит саарал чоно баларсан түүхтэй гэнэ. Түүнээс хойш хэн бусдыг гүтгэн хилсдүүлбэл өөрөө арьсаа хуулуулдаг болсон гэдэг.

Цааш нь...

Урьд нэгэн их далайн хойд талд нэг хааных байжээ. Тэр хааных арван таван настай гүнжтэй юмсанжээ. Тэр гүнж нь нар салхи үздэггүй, шилэн байшинд эрх дураараа суудаг юм байжээ. Мөн далайн урд талд өөр нэг хааных байдаг юм байжээ. Энэ хааных арван таван настай хүүтэй юм байжээ. Тэр хүү нь далайн арлын цэцэрлэг дунд байшинтай, тэндээ ном үзэж эрдэм сурч байдаг юм байжээ.
Нэг өдөр хойд талын хаан гурван жилийн албанд явжээ. Явахдаа хатандаа “За, миний охиныг сайн авч байгаарай! Би гурван жил болоод ирнэ” гэжээ.
Тэр хатан хааны охины хойт ээж юм байжээ. Тэгээд тэр гүнжид нь их дургүй, үргэлж хорлохыг бодож байдаг юм санж. Тэгсэн чинь нэг өдөр хааных будаагаа хурааж байсанд будаан дотроос нэг том оготно гарчээ. Тэр оготныг авчирч хатанд үзүүлсэнд түүнийг алуулж үүдэн шүдий нь хуга цохиж аваад хадгалжээ. Тэгээд байж байтал гурван жилийн хугацаа дүүрч хаан албанаас ирж “За миний охин сайн уу?” гэж хатнаасаа асуусанд хатан нь “Сайн л юм байх даа! Чиний охиноос ийм шүдтэй юм гарсан шүү дээ!” гэж өнөөх оготны шүдийг гаргаж хаанд үзүүлжээ. Хаан түүний нь үзээд их уурлаж, охиноо дуудуулж ирүүлээд үхэр тэргэнд ачаад хоёр хүнээр хөтлүүлээд явуулжээ.
Хаан өөрөө сэлмээ билүүдэж аваад хойноос нь далайн зах дээр очоод, охиноо тэрэгнээс буулгаж алах гэжээ. Тэгэхээр нь охин уйлж ааваасаа “Амь авар” гэж гуйжээ. Аав нь алахаа байгаад хоёр гары нь тас цавчаад орхижээ.
Гүнж хоёр гаргүй болсноосоо гутраад “Далайн усанд орж үхье” гэж өнхрөөд ус руу орсонд харин живсэнгүй, далай дээгүүр хөвөөд урсаж явжээ. Тэр хүнийг уснаас татаж гаргаадахсанд хоёр гар нь мөрөөрөө байхгүй ийм хүүхэн байжээ. “Чи юун хүн бэ?” гэж асуусанд “Манай эцэг намайг алах гэв. Миний амь гуйхад зөвхөн хоёр гарыг минь тас цавчаад орхисон юмаа. Тэгээд би усанд орж үхнэ гэсэн чинь үхсэнгүй, харин хөвөөд урсаж явна” гэжээ. Тэр хааны хүү, хүүхнийг байшиндаа оруулж гарынх нь шархыг эмчлүүлж эдгээгээд тэр хүүхэнтэй суужээ.
Тэгсэн, нэг өдөр зар ирж: “Эзэн хааны баруун гарынх нь түшмэд нас барсан, тийм учраас хүүтэй хаан бүхний хүүхдийг цуглууж шалгалт хийнэ” гэжээ. Тэгээд хааны хүү эзэн хааны шалгалтад явж шалгуулаад тэнцэж эзэн хааны баруун гарын түшмэлээр суужээ. Тэр хүүгийн явахад гаргүй хүүхэн гэдсэндээ хүүхэдтэй байжээ. Тэгээд хүүхдийг нь гарснаас хойш гуван жил болсон хойно хааны хүү хэдэн сарын хугацаагаар гэртээ харих болжээ. Тэгээд “Би тэр сарын төдний өдөр гэртээ харилаа” гэж буухиа бичиг явуулжээ. Тэр бичиг авч яваа хүн замдаа нэг айлд буужээ. Тэр айлд нэг хятад, нэг хүүхэн хоёр байжээ. Хоёулаа эвлээд өнөөх хүнд архи өгч унагаагаад бичгий нь авч үзсэн нь эзэн хааны баруун гарын түшмэдээс хоёр гаргүй эхнэртээ бичсэн бичиг байв. Тэгсэн өнөө хятадын эхнэр нь хоёр гаргүй хүүхний хойт эх байсан хүн байжээ. Тэгээд боджээ: “Үгүй, хоёр гаргүй хүүхэн гэх чинь вэ? Энэ өнөө хүүхэн байж магадгүй шүү! Үүнийг солиод биччихье!” гээд “Гаргүй хүүхнийг намайг очихоос урд цөл!” гэж бичээд бичгийг хуучин янзаар нь тавьж орхижээ. Бичиг авч явсан хүн босч яваад хааныд хүрээд бичгий нь өгчээ. Хаан уншаад их уурлаж
“Ямартаа уснаас аваад ямартаа цөл гэдэг юм! За, юу ч гэсэн эхнэрий нь хүүхэдтэй нь цуг Заятайн ганц сүмд аваачиж орхиё.Хүүг ирэхээр арга хэмжээ авъя” гэж бодоод гаргүй хүүхнийг хүүхэдтэй нь Заятайн ганц сүмд аваачаад буцжээ. Хүүхэн үлдээд боджээ.
“Намайг хуурч энд орхиод л хойноос минь ирж алах байх!” гээд хүүхдээ үүрээд явж орхижээ. Тэгсэн нэг өдөр хүү гэртээ ирж хаан аав нь уурлаж хүүгээ алах гэсэнд хүү үнэн учраа хэлжээ. “Тэгвэл буухиа бичиг хүргэсэн хүнийг дуудуулж асуух хэрэгтэй” гээд тэр хүнийг ирүүлээд буухианы хүн хэлж “Тийм айл дайрсан” гэжээ. Тэгэхээр хятад, хүүхэн хоёрыг барьж авчраад асуусанд тэр хоёр аргагүй бичиг сольсноо хэлжээ. Тэгэхээр нь хүүхний толгойг аваад хятады нь таяг мод тулуулж усгүй говьд цөлжээ. Тэгээд Заятайн ганц сүмд эхнэрээ авах гэж очсонд эхнэр нь алга болчихсон байжээ.
“За одоо нэгэнт алга болчихсон хойно яах вэ дээ! Харин нэг хоёр сар үгүй хоосонд өглөг өгье!” гэж бодоод хотол хошуугаараа зар тараажээ.
Түүнийг гаргүй хүүхэн дуулаад “Тэр өглөгт очих юм бол сайн л юмсан даа. Ганц намайг тэр даруй таньж орхино биз дээ!” гэж бодоод хүүхдээ үүрээд далайн захаар явжээ. Тэгсэн нэг өдөр ам нь их цангаж ус уух гэсэнд намхан эрэгтэй газар ер нь дайралдахгүй байв. Тэгээд ядахдаа “Дүүрсэн хэрэг” гэж, хүүхдээ нэг газар суулгаад өөрөө эргэн дээрээс ус руу тонгойжээ. Тэгсэн яах ийхийн чөлөөгүй ус руу уначихжээ. Тэгсэн унасан талын гар ургаад ирэх шиг болжээ. Хүүхэн босоод үзтэл өрөөсөн гар нь бий болчихсон байв. Тэгэхээр нь хүүхэн баярлаж дахиад тонгойж, нөгөө талаараа унаад орхисонд тэр талы нь гар ургажээ. Хүүхэн хоёр гартай болж баярлаад “За, одоо намайг яасан ч тахихгүй” гэж хүүгээ үүрээд өглөг өгч байгаа газар очжээ. Хаан аавындаа иртэл ээж нь хашааныхаа хаалган дээр тэрэгтэй алт мөнгийг ядуу хоосон улсад түгээж өгч байжээ. Тэгээд хүүхэн хүүтэйгээ хатны дэргэд очтол хүүхэд нь хатны хормойгоос зуурч
“Ээж ээ, ээж ээ” гэж орилжээ. Хатан гайхаж хүүхэд хүүхэн хоёрыг хартал гаргүй хүүхэнтэй тун адил, тэгээд хүүхэн хоёр гартай. Тэгэхээр нь хатан цаашаагаа хаан, хүү хоёроо дуудуулж тэр хоёр нь гарч ирээд хүүхнийг үзээд таньж гэртээ авч орж баяр найр хийжээ. Тэгээд хүү эхнэр, хүүхэд хоёртойгоо эзэн хааныхаа албанд очиж суугаад амар сайхан жаргажээ.

Цааш нь...

Урьд нэг айлд омог бардам ухна байжээ. Ухна гуай өөрийн сүргийн төлөө ер санаа үл тавин, ганцхан биеийн жаргалыг эрхэмлэдэг байжээ. Нэгэн өвлийн янгинам хүйтэн шөнө тэнгэр зузаан үүлсээр бүрхэгдэж сүрхий хүчтэй цасан шуурга болоход өнөө эвэр ихт ухна бусад хонь ямааг айлган хурц үзүүртэй эврээр мөргөлөн хөөж босгосоор хамгийн аятай дулаан байх гэсэн газраа эрж явлаа.
Тэгж явсаар хуц гуайн дэргэд очиж гэнэ. “Ухна миний ихэмсэг зангаас хуц айж аятай тухтай байраа найр тавин өгч өөр газар очих биз” гэж боджээ.
Гэтэл харин өнөө хуц гуай ер ажиглан анхаарсан шинжгүй тухлаг аятай хэвтэртээ таатай хивж зүүрмэглэн байхаар нь ямаан сүргийн тэргүүн ухна гуайн омог уур ихэд хүрч дээш цоройн сүрийг бадруулан “Хуцыг мөргөе” гээд цоройх гэтэл хашаатай олон хонь ямаа тал талаас шахаж байгаа учир үл айгч хуцыг мөргөж чадсангүй. Хий л уур омог нь хүрч цухалдан “Хуцанд дараа нэг чадал хүчээ үзүүлье” гэж бодсоор өөр аятай байр олохоор хавь ойрын бусад хонь ямааг айлгаж тав тухы нь алдуулан хашаан дотуур цааш явжээ.
Тэр хашааны нэгэн буланд хонин сүргийн дунд хамгийн их настай хөгшин ирэг хэвтэж байжээ. Ухна гуай уурандаа хөгшин иргийг босгон хөөж айлгаад дулаан айхан бууцан дээр тавтайхан унтаж цасан шуургын аюулыг мэдсэнгүй. Гэтэл шөнийн тэр их шуурганаар хоол эрж явсан өлөн чоно хотонд сэмхэн орж ирээд хашааны завсраар нэгэн ямааны сүвээнээс үмх мах тасдан авсан нь дээрэнгүй зант ухна тохиолдож золтой л амь алдсангүй гэнээ.
Маргааш өглөө бэлчээрт гарахад ухнын шарх ихэд өвдөж хэвтэн босон, байж ядан зовуурлан шаналахад ижил олон сүргээс нэг нь ч хөөрхий зовлонд учирсан ухныг өрөвдөн хайрлахгүйгээр үл барам анхааран хандах ч үгүй харин өнөө хуцаа бараадан өвсний шимтэйг амтлан идэж тааламжтай аятай байгааг харахаас ухнын уур омог хүрч цухалдан “Энэ муу хуцтай тулалдаж олон сүргийн өмнө хүч чадлаа үзүүлээд өгье!” гэж сэлэм мэт сүрлэг эврээ сэрийлгэн бүдүүн чанга дуугаар майлан шууд хуцыг чиглэн очжээ.
Харин тавтай идээшилж явсан хуц сүр бадруулан ирж яваа ухнаас айж сүрдсэн шинжгүй, амтат өвсөө хивсээр ажиггүй харж зогсов. Ухна гуайн уур омог ихэд хөдлөн өндөр гэгч цоройн буухын хооронд гэдэс нь хачин өвдөж тэртээ уул онхолдон нурах шиг болоод явчихжээ.
Гэнэт ухаан ортол газар хэвтэж байна. Ухасхийж бостол толгой нь их л хөнгөн болчихсон байна гэнэ. Өнөө хуц гуай харин юу ч болоогүй мэт хээв нэг идээшлэн ажиггүй явж байв. Ухна гуай хуцын араас ухасхийн давхих гэтэл хөлд нь нэг юм тээглэхэд харвал харин өөрийнх нь сүр жавхаа болж явсан эвэр нь хугарчихсан хэвтэж байжээ. Түүнээс хойш мухар болсон ухнаас нэг ч хонь ямаа айхаа больсон гэнээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт нар сая мандаж навч сая дэлгэрч төр сая тогтож түмэн сая хурж байхад Бэтгэлжин бор шувуу гэж байж гэнэ. Тэр шувуу өвлийн хүйтэнд өлсөнө гэж, хаврын хатууд харшина гэж хайртай бэтгэ гүеэндээ чимх будаа чихэж атга будаа агуулсан юм байжээ. Тэгээд нэг өдөр тэнгэрт нисч ядраад харгана сондуул дээр суутал хайртай бэтгийг нь хагалчих гээд хатгаад байж гэнэ. Тэгэхлээр нь “Чамайг тэгвэл ямаагаар идүүлнэ дээ” гэж харганыг занаад ямаанд очиж “Ямаа гуай ямаа гуай, харгана сүндуул хайртай бэтгийг минь хагалчих гээд байна. Харганыг та идээд өгөөч!” гэж гуйж гэнэ.
Гэтэл ямаа “Чиний хатсан харганыг идэх байтугай шимтэй ногоогоо идэж барахгүй яая гэж байна” гээд тоосонгүй гэнэ. Тэгэхлээр нь Бэтгэлжин бор шувуу “Чамайг тэгвэл чоноор идүүлнэ дээ” гэж ямааг занаад чононд очиж “Чоно гуай, чоно гуай! Харгана сондуул хайртай бэтгийг минь хагалчих гээд байна. Харганыг хар ямаа идэж өгөхгүй байна. Хар ямааг та идээд өгөөч!” гэж гуйжээ.
Тэгтэл чоно “Чиний туранхай ямааг идэх нь байтугай тураг гөрөөсөө яаж идэх билээ гэж явна” гээд тоосонгүй гэнэ. Тэгэхлээр нь Бэтгэлжин бор шувуу “Чамайг тэгвэл анчнаар алуулна даа” гэж чоныг занаад анчин хар хүнд очиж “Анчин гуай, анчин гуай! Харгана хайртай бэтгийг минь хагалчих гээд байна. Харганыг хар ямаа идэж өгөхгүй байна. Хар ямааг хөх чоно идэж өгөхгүй байна. Хөх чоныг та хөөгөөд намнаад өгөөч!” гэж гуйжээ.
Тэгтэл анчин “Гуриатсан чоно хөөцөлдөх нь байтугай гуу жалгын гөрөөсөө намнаж чадахгүй явна” гээд бас тоосонгүй гэнэ. Тэгэхлээр нь Бэтгэлжин бор шувуу “Хулганаар чиний хувцсыг чинь ноолуулж хорлоно доо” гэж занаад хулганад очиж “Хулгана гуай, хулгана гуай! Харгана хайртай бэтгийг чоно идэж өгөхгүй байна. Хөх чоныг анчин хөөж намнаж өгөхгүй байна. Анчин эрийн хувцсыг чи ураад ноохойлоод өгөөч!” гэж гуйжээ.
Тэгтэл хулгана “Гөрөөчний дээл ноохойлох нь байтугай хөеөгөө яаж хураая гэж ядаж явна” гээд тоосонгүй гэнэ. Тэгэхлээр нь Бэтгэлжин бор шувуу “Чамайг тэгвэл хургачин хүүгээр алуулна даа” гэж хулганыг занаад хургачин хүүд очиж “Хургачин хүү, хургачин хүү! Харгана сондуул хайртай бэтгийг минь хагалчих гээд байна. Харганыг хар ямаа идэж өгөхгүй байна. Хар ямааг хөх чоно идэж өгөхгүй байна. Хөх чоныг гөрөөчин хөөж намнаж өгөхгүй байна. Гөрөөчний дээлийг хулгана ноохойлж өгөхгүй байна. Хулганыг чи хувин ус цутгаад алаад өгөөч!” гэж гуйжээ.
Гэтэл хургачин хүү “Хулгана зурамтай хөөцөлдөх нь байтугай хурга ишгээ хариулж гүйцэхгүй яая гэж явна” гээд тоосонгүй гэнэ. Тэгэхлээр нь Бэтгэлжин бор шувуу “Чамайг тэгвэл ааж ээжээр чинь зодуулна даа” гэж хургачин хүүг занаад аав ээжид нь очтол тэднийх эсгийгээ хийх гээд унгасаа савж байжээ.
Бэтгэлжин бор шувуу аав ээжид нь очоод “Харгана сондуул хайртай бэтгийг минь хагалчих гээд байна. Харгана сондуулыг хар ямаа идэж өгөхгүй байна. Хар ямааг хөх чоно идэж өгөхгүй байна. Хөх чоныг гөрөөчин эр алаад өгөхгүй байна. Гөрөөчний хөдсөн дээлийг хулгана ноохойлоод өгөхгүй байна. Хулганыг хургачин хүү чинь алаад өгөхгүй байна. Хургачин хүүгээ нэг сайн зодоод өгөөч! Гэж гуйжээ.
Тэгтэл хүүгийн аав ээж хоёр “Тархигүй хүүхэдтэй хөөцөлдөх нь байтугай тараасан унгасаа савж амжихгүй яая ийе гэж байна” гээд тоосонгүй гэнэ. Тэгэхлээр нь Бэтгэлжин бор шувуу “Тэгвэл та нарын унгасыг чинь уул талаар нэг болгоно доо” гэж занаад салхи гаргахаар шийдэж Болзоотын бор толгой дээр гараад байдаг чадлаараа исгэрэн жиргэж гарчээ.
Тэгтэл салхи шуурга дэгдэж савсан унгасыг хийсгэжээ. Ингээд хүүгийн аав ээж хоёр Бэтгэлжин бор шувуунд очиж “Салхи шуургаа намдааж өгөөч, бид хургачин хүүгээ зодоод өгье” гэж амлажээ. Хургачин хүүг “Хулгана алж өг” гэж зодох болсонд хургачин хүү “Хулганыг алаад өгье” гэж амлажээ. Хургачин хүү хулганыг алахаар очиход хулгана “Гөрөөчний хөдсөн дээлийг ноохойлоод өгье” гэж амлажээ. Хулгана гөрөөчний дээлийг ноохойлох болоход гөрөөчин эр “Хөх чоныг хөөж намнаж өгье” гэж амлажээ. Хөх чоныг гөрөөчин хөөж алах болоход чоно “Хар ямааг би хага татаад өгье” гэж амлажээ. Хар ямаа харгана сондуулыг идэхээр очиход харгана сондуул “Бэтгэлжин бор шувууны хайртай бэтгийг би хагалахаа байя” гэж ам тангаргаа өгчээ. Тэгээд Бэтгэлжин бор шувуу хайртай бэтгээ хамгаалж чадаад амар сайхан жаргав гэнэ.

Цааш нь...

Эрт цагт илжиг ойд амьдарч байхдаа нэгэн өдөр цөөвөр чонотой тааралдаад ийн хэлжээ. "Би бол ойн бүх амьтдын дотроос хамгийн хүчтэй нь билээ. Ойн амьтдаас чухам хичнээнг би алсаныг тоолоод баршгүй" гэжээ. Цөөвөр чоно хариуд нь:
"Үгүй байлгүй дээ илжиг гуай энэ ойд хамгийн зоригтой, чадалтай нь би шүү дээ" гэв. Илжиг ихэд дургуйцэж:
"За тийм болог. Чоно чи маргааш өглөө ойд очиж ойн амьтад хаана цугларсан газрыг олоод надад ирж хэл. Би ямар хүч чадалтайгаа чамд үзүүлээд өгөмз" гэжээ. Дараа өдөр нь цөөвөр чоно ойд очиж заан, одос үхэр, марал буга зэрэг олон зэрлэг амьтдыг хөөж нэгэн талбайд цуглуулчихаад илжигт ирж хэлэв. Цөөвөр чоно, илжиг хоёр явсаар ойд бөөгнөрсөн амьтдад дөхөж ирмэгц илжиг хэлсэн нь:
"За чоно чи надаас холхон шиг хүлээж бай! “Мах идээрэй” гэж намайг дуудахаар хүрч ирээрэй" гэхэд цөөвөр чоно зөвшөөрөн модны цаана хоцров. Илжиг модны завсар зайгаар нуугдан явсаар ойн цоорхойд цугларсан амьтдын дэргэд нь хүрч очоод:
“И-хо-о И-хо-хо” гэж гэнэт орилмогц бөөн байсан ойн амьтад үргэн тал бүр тийш бутран зугатав. Аварга том заан хэд хэдэн одос үхэр, буга, гөрөөсийг дайрч унаган бяц гишгэн алж орхив. Ойн амьтад зугатан явсаны дараа илжиг үхсэн үхэр, буга, гөрөөс тэргүүтнийг хараад:
"Хүүе чоно оо! Мах идээрэй! Нааш ир! Бушуул" гэж орилов. Цөөвөр чоно хүрч ирээд ихэд гайхаж "Илжиг гуай та үнэхээр хүч чадалтай амьтан юм байна. Би таны зарц болъё" гэв.
Илжгээс ихэд айсан цөөвөр чоно түүнийн бараа бологч зарц нь болжээ. Цөөвөр чоно илжигний хоёр том урт чихийг ямар нэг хүч чадалтай мэт байх гэж санадаг байжээ. Нэгэн өдөр цөөвөр чоно "Илжиг гуай, таны толгой дээр байгааг би сонирхож болохсон болов уу?" гэхэд илжиг зөвшөөрч хоёр чихээ үзүүлэв. Чоно чихий нь барьж үзээд "Таны энэ хоёр гозгор чинь эвэр юм байх гэж бодсон чинь биш шив дээ" гэхэд Илжиг "Хаанаас даа чих байхгүй юу!" гэхэд "Аа тийм бий" гэж цөөвөр чоно дотроо занав. Дараа нь нэгэн орой илжиг бэлчээрлэж байтал цөөвөр чоно барьж идэхээр дайрчээ. Илжиг ч байдаг чадлаар хот руу зугатав. Хотын хүмүүс түүнийг аюулаас авран чононоос салгажээ.
Илжиг үүнээс хойш нэрэлхэж худал хэлэхээ больсны дээр амийг нь аварсан сайн санаат хүмүүстэй нөхөрлөн тэдэнд үйлчлэх болж, ойд дахин очсонгүй ажээ.

Цааш нь...

Цааш нь...

Эрт урьд цагт нэг айл нүүж явжээ. Нүүсэн замаар нь нэг чоно ороод явж. Гэтэл зам дээр нь нэгэн зайдас хэвтэж байж гэнэ. Түүнийг чоно үзээд идэх гэтэл зайдас,
- Чоно та намайг битгий ид. Энэ урьд нэгэн байдсан гүү шаварт ойчоод хэвтэж байдаг билээ. Түүнийг очиж иднэ үү! гэж гуйхад чоно тэр зайдасны үгэнд орж хэлсэн ёсоор “Тэнд бий” гэсэн газарт нь очиж үзвэл үнэхээр нэг тарган байдас шаварт унаад хэвтэж байна гэнэ.
Түүнийг очоод идэх гэтэл гүү бас хэлж гэнэ,
- Чоно гуай та намайг идэх гэж байгаа бол шавраас минь татаж гаргаж орхиод ид! гэжээ. Түүний хэлсэн ёсоор шавраас нь гаргаж орхиод идэх гэтэл бас,
- Та одоо намайг шавартай хэвээр нь идэх гэж байхын оронд цэвэрлэж байгаад идээч дээ! гэж гэнэ. Бас хэлсэн ёсоор нь шаврыг нь хэлээрээ долоож арилгаж орхиод идэх гэтэл,
- Миний хойд хөлийн туурайнд нэг бичиг бичээстэй бий. Та түүний минь үзээд иднэ үү гэж хэлж гэнэ. Чоно түүний туурайн дахь бичгийг үзэх гээд очтол тэр гүү дух руу нь өшиглөж орхиод босоод давхиад явчихаж гэнэ. Чоно ухаангүй ойчжээ. Ухаан ороод харсан гүү тээр тэнд давхиж байна. Тэгэхлээр нь босоод,
Бут шиншлэж
Бултан бултан
Дов шиншлэж
Дайван дайван шогшиж явтал азаар нэг хамар дээр нэг бяруу байжээ.
Бярууг очоод идэх гэж.
- Та намайг хамар дээр идэх гээд яах нь вэ? Хүн харна. Жалганд оруулаад ид! Чоно гуай та эцэж зүдэрсэн бололтой, намайг унаад яв! гэж бяруу хэлжээ. Унаад явж. Бяруу,
- Жалга руу ороход толгой чинь эргэж магад, нүдээ аниад яв! гэж. Чоно нүдээ аниад явж байж. Айлын гадаа аваад орчихож. Улс амьтан “Уухай туухай” гэж үймэлдэн чоныг хөөж гарчээ. Чоно зугтахдаа,
Замаар явсан
Занхгар толгой
Зайдсанд хууртсан
Эргүү толгой
Шавраас нь татаж гаргах
Ямар эзэн нь билээ?
Шавры нь долоож арилгах
Ямар ээж нь билээ?
Туурайнд нь бичиг үзэх гэдэг
Ямар бичиг мэдэх билээ,
Хөлгүй гэж унав уу
Нүдгүй гэж анив уу
Хойд уулын холыг яана
Хоёр хөлт хохимойн ойрыг яана? гэж гаслан гаслан явсан гэнэ лээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт ах дүү гурван өнчин хүүхэд байжээ. Айл хэсэж юм гуйж аж төрөн амьдардаг байжээ. Нэг өдөр айлаас юм гуйсан чинь хонины хүзүү өгч гэнэ. Бас нэг айлаас юм гуйсан, аяга будаа өгчээ. Ах дүү гурав хээр тал газар руу зургаан хүзүү, аяга будаагаа аваад явжээ. Тэгээд хүзүү будаа хоёроороо хоол хийхээр шийдэж, нэг айлын нутаг дээрээс тогооны тал ширэм олоод нэг өндөр уулын энгэр өөд явж очив.
Тэгээд 2 ах нь “Хүний бага хөдлөдөг, шувууны бага жиргэдэг юм. Хоёр ах нь сууж байя. Миний дүү аргал хоргол түүгээд ир” гэж дүүгээ явуулжээ.
Явчихсан хойгуур нь хүзүүгээ чанаад нэгийг нь дүүдээ тавиад тавыг нь хоёулаа хуваагаад идчихэж. Дүү нь аргал түүгээд ирэв. Ах нь хэлсэн нь: “Таван хүзүүтэй хонь юмаа. Хоёр ах нь ахаараа хоёр хоёр хүзүүгий нь идлээ. Дүүдээ нэг хүзүүгий нь тавилаа” гэжээ.
Шөлөнд нь будаагаа хийгээд буцалгаж байсан чинь өнөөх хагархай ширэм нь хагараад асгачихаж гэнэ. Тэгэхэд дүү нь хэлэв: “Одоо гурвуулаа гурван тийшээ явъя. Ах дүү гурвуулаа сан. Аман хүзүү зургуулаа сан. Амны хишиг дутахад бас нэг нь алга байдаг байжээ. Шөлөнд нь аяга будаа хийгээд уух гэсэн чинь тогоо хагараад үнсэн буун дайн болж бас байдаггүй ажээ. Ингэхлээр гурвуулаа харангатаж үхэх нь ээ. Гурван тийшээ явъя. Барьж байгаа гурван модоо энд хатгаад гурван тийшээ явъя. Гурван жил болоод энэ модоо эргэж үзье. Их сайн сайхан өнгөтэй байвал амьд байна гэж бодъё. Ойчиж гэмтсэн байвал үхэж гэж бодъё” гэжээ.
Тэгээд гурвуулаа гурван тийшээ явжээ. Тэгж явсаар байгаа хамгийн бага дүү нь нэг газар очоод хаан болоод суужээ. Дундах нь айлд зарагдан зарцлагдан өөрийн гэсэн гэргүй дөнгөн данган шар наран бор хоногийг өнгөрүүлэн явж байжээ. Их ах нь энд тэнд явж байгаад турж үхсэн байжээ.
Нэг өдөр дундах ах нь “ Нөгөө гурван модоо үзье” гэж бодоод явжээ. Явсаар байгаад өнөө гурван модон дээрээ очиж гэнэ. Тэгсэн чинь хамгийн бага дүүгийнх нь мод их сайхан ургасан байна гэнэ. Их ахы нь мод хугарч унаад хувхайрсан байна гэнэ. Өөрий нь мод муухай, өнгөгүй байж гэнэ. Тэгээд буцаж явжээ. “Ер нь их ах минь үхжээ. Дүү минь амьд байгаа юм байна. Дүүгээ сураглаж олж уулзъя” гэж бодоод явжээ.

Баруун урд хязгаарт очоод сураглаж гэнэ. Тэгсэн нэг хүн “Манай хаан гурван өнчин хүүхдийн нэг юм гэнэ билээ. Амьдарч чадахаа байгаад гурван тийшээ гарсан гэж ярьдаг юм гэнэ билээ” гэж ярьж гэнэ. Ах нь “Тэр мөн байж магад” гэж бодоод тэр хаантай уулзах гэж явж гэнэ. Уулзах гээд очсон чинь үүднийх нь харуул оруулахгүй байжээ. Тэгээд гурав дөрөв хоножээ. Тэгэхлээр тэр хааны няравт нэг өдөр “Урьдын бэрх цагт, өндөр уулын өвөрт ах дүү гурвуулаа байхад аман хүзүү тав байж билээ. Будаан цэрэг бужигнаж үнсэн буун дайн болж байхад гурван тийш гарч билээ” гэж хаандаа хэлж өгөөч гэж гуйжээ. Нярав хаанд нэг хүн тэгж хэлүүлж байна гэж хэлжээ. Хаан бодож байгаад “Тэр хүнийг оруулаад ир” гэжээ. Ингээд ах дүү хоёр уулзаад амар сайхнаар жаргаж гэнэ.

Цааш нь...

Нэгэн гахай заантай тааралдаад "Заан гуай, тань шиг ийм аварга том болъё гэвэл яах хэрэгтэй вэ" гэжээ. Заан инээмсэглэн хэлсэн нь:
- Аа, энэ бол тун нууц юм. Хэрвээ чи хүсээд байвал би чамд нэг ид шидтэй зүйл өгье гэж хэлээд гахайг орхиж ширэнгэ мод руу хэсэг зуур алга болчихов. Удсангүй заан эргэж ирээд хаанаас авчирсанаа хэлэлгүй ямар нэгэн навч өгөөд:
- Би чамд өдөр бүр ийм навч өгөх болно. Түүнийг идээд байвал чи хожим яг л над шиг том болно доо гэж хэлэв.
Түүнээс хойш гахай өдөр бүр заанийд очиж нэг навч авч идээд байсан чинь нэг мэдэхэд таргалаад бие нь томорч заантай төстэй ч юм шиг болоод иржээ. Бас нилээд хугацаа өнгөрсөн хойно үзвэл гахай бүр бүдүүрч, хошуу нь уртсаж жижигхэн соёо ургаад нүд, чих нь ч гэсэн заантай адилхан болсоор байв. Гахай үүнийг мэдээд "Бүх юм сансанаар болж байвал удахгүй би заантай адилхан болно. Тэгэхэд энэ муу болхи саарал амьтан шиг биш, хорвоогийн хамгийн том амьтан ямар байдгийг бусад бүх амьтдад үзүүлээд өгнө дөө" гэж боджээ.
Гахай ихэмсэгээр хамраа сартагануулан нааш цааш явж байхдаа тааралдсан амьтныг танихаа болив.
Нэгэн орой гахай хоол олж идэхээр ойд очиж модны үндэс ухаж гарав. Түүний хошуу нь урьдынхаасаа огт өөр, хүчирхэг том амьтан болсон нь илт байсанд гахай бүр ч сагсууран хошуугаа ээтийлгэн ийш тийш харайлгаж газар онгилж тургиж байхыг хавь ойрын амьтад үзээд ойртож чадахгүй айж байлаа.
Яг энэ үеэр заан ойролцоо явж байтал нь их чимээ шуугиан гараад байхаар нь гайхаж,
-Цаана чинь юу болоод байна вэ гэсэнд амьтад:
-Энд заанаас том нэгэн амьтан ирчээд байна.
- Аа тийм үү? Надаас том амьтан байдаг гэж би ер нь сонсоогүй юм байна. Ямар амьтан байна вэ? Харъя гэж заан бодоод ой руу очиж харвал үхээнц муу гахайнцар үндэс малтаж байгаа харагджээ. Заан зэвүүрхэж:
- Аа муу гахайнцар байх шивдээ. Би чамайг том болгох гэж дэмжиж оролдоод байхад харин чи өөрийгөө бүр ихэд бодоод эцэстээ өөрийгөө надтай зүйрлэх гэж санаархаж байгаа бий. Чи өөрийгөө надаас том хүч чадалтай амьтан болчихлоо гэж санаж байна уу? Тэгэхгүй шүү. Үүнээс хойш чамд ид шидтэй навчаа өгөх өө болилоо гэчихээд явчихжээ.
Тэр цагаас хойш гахай том болсонгүй зөвхөн газар онгилоод л хоншоороо ээтийлгэн тургиж байдаг болсон гэнэ.
Бусдын тусыг эс үнэлэн биеэ тоох гэдэг мөн ч хортой юм аа!

Цааш нь...

Эрт урьд цагт эгч дүү хоёр байжээ. Эгч нь хэмжээлшгүй баян, дүү нь хэлэхийн эцэсгүй ядуу юмсанжээ. Ядуу дүү нь нүцгэн биеэ ч далдлах хувцасгүй, зөвхөн модны навч мөчирөөр наагуур цаагуураа халхалж, хүүхдээ үүрэн хээр гадаа тэнэж, холтос навчис түүж худалдан хоногийн хоол олдог байв. Хөөрхий тэр ядуу эмэгтэй нэгэн өдөр хөвч их ой ширэнгэд очиж хүүхдээ модны ёроолд орхиод навч түүсээр хүүхдээсээ нилээд хол явчихжээ. Тэр хойгуур нь хүүхдийг нь нэг сармагчин авч модны орой дээр гараад тоглож эхэлжээ.
Эмэгтэй навч түүж аваад хүүхдээ тавьсан газарт эргэж ирсэнд хүү нь алга байжээ. Эх нь хүүгээ дуудаж бахирсан боловч таг чиг байлаа. Гэтэл гэнэт хүүхдийн уйлах чимээ сонсож модны орой өөд харвал нэг сармагчин хүүгий нь тэвэрч нэг мөчрөөс нөгөөд дүүлж харагдав.
Эх хүүгээ дуудан уянгалан дуулсанд сармагчин хүүгий нь тэвэрсээр модны мөчир дамжин бүжиглэн улам улам доошилж байна. Эх нь дуулсаар байв. Сармагчин доошилсоор доошилсоор газарт бууж хүүгий нь эхэд нь өгөөд асуусан нь:
- Эмэгтэй чи ийм сайхан дуулдаг мөртөө яагаад ингэж явдаг вэ? Чи өдөр бүр л энд ирдэг үү? гэсэнд эмэгтэй хариуд нь:
- Би ядуу учир өдөр бүр энд хоолоо залгуулах идэх юм олдог гэв.
Сармагчин:
- За чи тэгвэл энэ замаар яв! Нилээд явж байтал нарийхан зөрөг зам зүүн тийш эргэнэ. Түүгээр яв. Замд чинь янз бүрийн алим жимс ургасан моднууд тааралдана. Тэдний зарим нь намайг ав намайг ав гэж бахирах бий. Тэднийг битгий аваарай. Харин дуугарахгүй байгаа жимснээс нь ав гэж хэлэв.
Эмэгтэй хүүгээ тэвэрч сармагчингийн заасан замаар цааш явтал намайг ав намайг ав гэж зарим модны жимс бахирна. Түүнд гар хүрсэнгүй, огт дуу гарахгүй байгаа жимснээс нэгийг аваад эргээд сармагчинд ирж хэрхэн ямар жимс авсан учраа хэлсэнд сармагчин:
Одоо гэртээ харь гэртээ ороод хаалга үүдээ сайн түгжээд жимсээ хагал гэжээ.
Эмэгтэй гэртээ ирж сармагчингийн захиж хэлснээр хийв. Жимсэн дотроос маш их алт мөнгө, хувцас хунар гарч ядуу эмэгтэй ихэд баярлан бүх мөнгө, хувцасыг хоёр хэсэгт хувааж нэг хэсгийг эгчдээ өгч хоёр дахийг өөртөө авчээ.
Баян эгчид дүүгийн өгсөн юм чамлалтай санагдаж:
-Би чиний олз олсон газрыг мэднэ. Одоо өөрөө очиж юу байгаагий нь авчирна гээд дүүгийнхээ хүүг авч ой руу явав.
Ойд очиж хүүгээ модны ёроолд орхиод навч түүхээр ширэнгэнд оржээ.
Энэ хойгуур сармагчин ирж хүүг үзээд:
-Энэ эмэгтэй чинь ийм ховдог шунхай амьтан байсан гэж үү гэж гайхсанаа: “Юу ч атугай буцаж ирэхээр нь учрыг лавлая” гэж шийдээд хүүгий нь авч модны оройд гарав. Төдхөн эмэгтэй буцаж ирээд дуулахаар нь сармагчин хүүгий нь авч модны орой дээрээс бууж ирээд:
Өчигдөрийнх чинь чамд багадаа юу гэж асуув. Баян авгай, өчигдөр миний ядуу дүү ирсэн юм гэж хэлсэнгүй, харин “Тиймээ, бага байна. Бүр ихийг авах гэсэн юм” гэжээ. Сармагчин урьдын адил зам зааж зөвхөн дуугарахгүй байгаа жимснээс ав гэж зөвлөжээ.
Эмэгтэй сармагчингийн заасан замаар явж байхдаа энэ муу сармагчин ер нь намайг хэн гэж бодоо вэ? Тэр намайг ав намайг ав гэж дуугардаг жимсийг авбал их үнэтэй сайхан юм бий байх түүнийг нь авахад яадаг байна гэж бодсоор алим жимс багсайн ургасан модонд хүрэв “намайг ав” гэж дуугарсан нэг алимыг аваад эргэж буцах замдаа сармагчинд
- Би дуугараагүй жимсээс авав гэж худал хэлжээ. Сармагчин цааш хэрхэх учрыг авгайд заав.
Авгай гэртээ ирж хаалга үүдээ бэх сайн түгжиж, алимаа хагалтал дотроос нь алт мөнгө биш харин араатан амьтан, аварга могой цувран гарч ирээд ховдог авгайг хазаж хатгаж тарчилаав. Шунал ихэдвэл шулам болно гэгч энэ ажгуу. Сайн санаагаар тусалсан бусдын ач тусыг чамлалгүй үнэлэн хүндэтгэх нь чухал юм.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт Аргат өвгөн Хүчит өвгөн гэж байж. Хоёулаа нэг нэг өвсөн гэр барьж. Аргат өвгөн алаг эрээн бухтай юмсанж. Хүчит өвгөн хүрэн эрээн бухтай юмсанж. Хүчит өвгөн Аргат өвгөнийгөө дээрэлхээд алаг эрээн бухыг алчихав. Тэгсэн Аргат өвгөн бухынхаа чөмгий нь тулманд хийгээд, үүрээд хааныд очжээ. Хаан хэлж: “Аргат өвгөн, туламтай чинь юу вэ?” гэж асууж. “Бухын чөмөг” гэж хэлж. Хаан хэлж: “Би бухын чөмгөн дуртай юмсан, надаа өгөөч! гэж гуйж. Өвгөн туламтай чөмгөө хаанд өгчихөж. Хаан нэг сайн шар өгч. Аргат өвгөн шараа унаад хүрээд ирж. Хүчит өвгөн Аргат өвгөнөөс асууж: “Чи хаанаас шар олов?” гэж асууж. “Бухынхаа чөмгийг хааныд энэ шарнаас өглөө” гэж. Хүчит өвгөн бухаа алаад чөмгий нь тулманд хийгээд хааныд хүрээд очжээ. “Хаан гуай, би бухын чөмгийг шарнаас өгнө” гэж хэлжээ. Хаан “Чи намайг бухын чөмгийг шараар авч байна гэж хэнээс дуулав?” гэж аашлаад хуурай модыг хугартал, нойтон модыг ноцтор зодоод явуулж. Хүчит өвгөн буцаж ирээд Аргат өвгөний өвсөн овоохойгий нь түймэрдчихэж. Аргат өвгөн үнсийг нь тулманд хийгээд хааныд очиж. Хааны хүүхэд “Аргат өвгөн, тулманд чинь ямар юм байна?” гэж асууж. “Алт мөнгө” гэж хэлж. “Үзүүлвэл үнс болно” гэж. “Харъя даа” гэж. “Харвал хальс болно” “Үнс болвол алт мөнгө хийгээд өгөмз!” гэж. Үзүүлж, үнс байж. Алт мөнгө хийгээд өгч. Алт мөнгөө үүрээд ирж. Хүчит өвгөн асууж: “Алт мөнгө хаанаас олов?” “Өвс овоохойны үнсийг алт мөнгөнөөс өгнө гэхлээр хааных авлаа” гэж хэлж. Хүчит өвгөн овоохойгоо түймэрдээд үнсийг нь тулманд хийгээд хааныд очоод “Өвс овоохойны үнсийг алт мөнгөнөөс өгнө” гэж хэлж. “Чи намайг үнсийг алт мөнгөөр авч байна гэж хэнээс дуулав?” гэж аашлаад хуурай модыг хугартал нойтон модыг эгштэл зодоод тавьчихаж. Хүчит өвгөн хүрч ирээд Аргат өвгөнийг далайн захад аваачаад модноос хүлээд “Маргааш чамайг энэ далай руу хийж ална” гээд уячихжээ. Тэгсэн түмэн хонь туусан шарга морь унасан төмөр ширвүүл барьсан өвгөн хүрээд ирж: “ Чи яагаад хүлүүлээд байгаа хүн бэ?” “Миний нуруу минь бөгтөр болсон юмсан. Ингэж хүлүүлэхээр зүгээр болдог юм” гэж хэлжээ. “Чи намайг хүлээд өгөөч!” гэж гуйжээ. “Намайг тавьчих даа!” гэжв Тавьчихаж. Хонь туусан өвгөнийг хүлчихээд, морийг нь унаад хонийг нь туугаад ууланд очжээ. Хүчит өвгөн хүрч ирээд өвгөний хүлээсийг тайлаад ус руу хаяж алах гэжээ. “Би биш, би биш” гэж бархирчээ. “Чамайг би өчигдөр авчраад хүлсэн! Чи яагаад биш байдаг юм?” гэж хэлээд далайд хаячихаж. Аргат өвгөн хонио туугаад, морио унаад хүрээд ирж. “Аргат өвгөн, чамайг би алчихсансан! Чи энэ их юм хаанаас олов?” “Ээ, чи намайг ална гэж аварлаа. Лусын хааных өмч хувааж байтал өрхөөр нь хаячихаж, над энүүнийг өглөө.” “Ччи намайг хаяад өгөөч! гэж. “За тэгье!” гэв. Очоод “Чи намайг энэ рүү хаясан!” гэж зааж өгчээ. Тэр рүү нь хаяад алчихжээ. Хүрч ирээд морьтой, хоньтой малтай, гэртэй, оронтой болоод ганцаараа амар сайхан жаргажээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт есөн хүүтэй Есгөлдэй өвгөн гэж байжээ. Нэгэн шөнө хаан дунд хатнаа алдчихаад харъяа хошуу нутгаар нэгжин эрээд ер олсонгүй учир шадар олон ноёд түшмэдээ цуглуулан түүнийг заавал олох тухай зарлиг буулгав. Гэтэл нэгэн түшмэл хэлсэн нь:
“Ер нь Есгөлдэй өвгөнийхөөр ороогүй шүү дээ. Тэднийд есөн хүүхэд бий. Тэд авсан байж магадгүй. Есгөлдэй өвгөний есөн хүүгээр олуулъя” гэжээ.
Ингээд элч мордуулан Есгөлдэй өвгөнд “Дунд хатныг олж авчир! Хэрэв олохгүй бол есөн хүүгийн чинь толгойг авна” гэж айлтгуулжээ. Есгөлдэй өвгөн ихэд айн сандарч “Есөн хүү минь өглөө нарнаар гараад үдшийн харанхуйд ирдэг. Одоо чухам хаа явааг би мэдэхгүй. Би олж ирье” гээд нэгэн уулын толгой дээр гүйн гарч есөн хүүгээ харсан чинь ер сураг бараагүй болохоор уулын бэл рүү бууж явтал алт шиг өнгөтэй элс таарав. Түүнийг хормойлон авчирч зуураад алтан нум сумыг хийж тавиад сууж байтал есөн хүү нь цуглан иржээ.
Хамгийн бага хүү нь “Аав аа! Энэ сайхан алтан нум сумыг хэн өгөв? Үүнийг надад аль” гэсэнд “Та нарын хэн эрдэмтэйд нь өгөхөөр хийсэн юм. Та нар ямар эрдэмтэйгээ нэг нэгээр хэл” гэсэнд
Бага хүү нь “Би харанхуй шөнө хар батганы мөрийг ч алдахгүй мөрдөж хөөж чаддаг” гэв.
Дараах хүү нь “Далайг ганцхан балгадаг” гэв.
Гурав дахь хүү нь “Гурван давааг нэвт хардаг” гэжээ.
Дөрөв дэх нь “Хивж байгаа зээрийн хивлэг, хэлэлцэж байгаа хүний хэт хутга мэдэгдэлгүй хулгайлж чадна” гэв.
Тав дахь нь “Усгүй газраас унд, уулгүй газраас гал гаргах чадалтай” гэв.
Дараах хүү нь “ Хоолгүй газраас хонины мах, үүцгүй газраас үхрийн мах гаргаж чадна” гэв. Дараах нь “Далдын юмыг нэвт чагнах чадалтай” гэжээ.
Найм дахь нь “Нааш хараад цааш харахын хооронд гурван давхар ширмэн байшин барина” гэв.
Хамгийн их хүү нь “Сууснаараа ороод санаснаараа гарна” гэв.
“За яахав, та нарын эрдмийг чинь сонслоо. Та нарын хэнд нь ч өгөхгүй. Харин энэ өдөр хааны элч ирсэн. Хаан дунд хатнаа алдаад олохгүй байна гэнэ. Та нарыг олж ир! гэсэн. Олохгүй бол та есийн толгойг авна гэж зарлиг буулгасан байна. Одоо та нар минь тэр хатныг олохыг хичээ” гэжээ. Есөн хүү “Хатныг олж чадна” гэж амлаад гарчээ.
Бүгдээрээ ярилцаж байгаад их хүү нь хэлжээ. “За бага дүү чи аавын алтан нум сумыг авна гэж, “Харанхуй шөнө хар батганы мөрийг алдахгүй хөөдөг” гэсэн. Одоо мөрд” гэжээ. Бага хүү “Тэгье” гээд мөрийг хөөн явж явж “Нэг их далайд орсон байна” гэлээ. “За яахав?” гэхэд их ах нь “Далайг ганц балгадаг чи одоо балга” гэв. Ингээд балгасан чинь 15 толгойтой атгаалжин хар мангасын гэрт дунд хатан сууж байжээ. Одоо хивж байгаа зээрийн хивлэг хулгайлдаг нь хатныг хулгайлаад хааны руу явжээ. Явж явж гурван давааг нэвт хардаг нь харсан чинь мангасынхан ганцхан давааны ард ирж явжээ. “За яахав?” гэхэд наашаа хараад цаашаа харахын хооронд гурван давхар ширмэн байшин барьдаг нь байшин барилаа. Ингээд дотор нь суугаад ундгүй газраас унд гаргаж хоолгүй газраас хоол гаргадаг хоёр нь цай хоол бэлтгэн идэж уугаад амарч байгаад чагнадаг нь чагнасан чинь хоёр давхар ширмэн байшинг хайлуулаад гурав дахь нь байшинг хайлуулжээ. Хамгийн бага хүү нь “Их ах чи анх аавын хийсэн алтан нум сумыг авахаар, "Суусан газраараа ороод санасан газраараа гардаг" гэсэн шүү. Одоо тэр чинь хэрэгтэй боллоо” гэхэд суусан газраараа бүгд ороод хааны босгоор гарчээ. Тэгээд хаанд хатныг олж ирсэн тухай айлтгахад хаан баярлаж Есгөлдэй өвгөнийг дууджээ. “Лав миний есөн хүүхдийг алах гэж намайг дуудлаа” гэж их айн очсон чинь “Танай есөн хүү хатныг олж ирсэн. Одоо аль хүүдээ хатныг өгөх вэ? Гэхэд өвгөн учиргүй их баярлаж “Хамгийн бага хүүд өгөгтүн. Би ч бас нум сумаа өгнө” гэж. Ингээд хааныхаас өмч хөрөнгө таслан өгч дунд хатантайгаа суулгаад Есгөлдэй өвгөн есөн хүүгийн хамт наян хоногийн найр хийж жаран хоногийн жаргал хийж амар сайхан жаргажээ.

Цааш нь...

Сар нэг өдөр ээждээ очиж:
-Хайрт ээж минь, хорвоо дэлхийн амьтан бүхэн хувцастай байхад ганцхан би л нүцгэн байх юм. Надад өмсөх хувцас хийж өгөөч гэжээ. Ээж нь:
-За яахав хувцас хийлгэ! Харин чи оёдолчинд очиж хэмжээгээ өгөөд хувцас захиал гэж хэлэв. Сар оёдолчинд очиж хэмжээгээ өгсөнд оёдолчин 5 хоноод ир гэжээ. Сар тав хоноод очсонд оёдолчин оёсон хувцасаа өмсүүлж үзсэн нь богинодож, бас нарийдаж, ер таарсангүй. Оёдолчин:
-Би эндүүрсэн юм байхдаа гэж бодоод дахиж хэмжээ аваад,
-За сар минь тав хоноод ирээрэй гэв. Сар тав хоноод дахин ирж хувцасаа өмсөх гэтэл ер багтахгүй бас л нарийдаж, богиндоод ер таарсангүй. Оёдолчин:
-Би бас л эндүүрсэн юм байхдаа гэж бодоод, дахин дахин хэмжиж гайгүй сайн тэмдэглээд:
-За сар чи тав хоноод ир гэж хэлжээ. Оёдолчин хянуур нямбай дахин нэг хувцас оёчихоод сар ирэхийг хүлээж байлаа. Тэгээд тэнгэр өөд харсан чинь урьд ирж хэмжээ өгсөн сар биш, түүнээс хавьгүй том бүтэн дугуй сар аялж явахыг оёдолчин хараад, энэ оёсон хувцас маань дахиад өмсөж үзэлтгүй таарахгүй нь байна гэж мэджээ. Тэгээд оёдолчин сар өөд хараад хэлсэн нь:
-За Сар минь би чамд хувцас оёж өгч чадахгүй юм байна. Яагаад гэвэл нэг харахад бүтэн дугуй байх юм. Дахиад харахад хагас дугуй болчихсон байх юм. Бас дахиад харахад дөрөв хуваасны нэг шиг жижигхэн байх юм. Ингэж нэг ирэхдээ жижиг, дахиад ирэхдээ том болчихоод байхад хичнээн дахин хэмжээ авсан ч чамд таарах хувцас хэзээ ч олдохгүй гэж хэлжээ. Сар нүцгэн байдгийн учир ийм юм гэнэ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт эмгэн өвгөн хоёр байжээ. Өвгөнийг
Найман зуун адуутай
Найр алаг хүлэг морьтой
Найман настай Чагаа хүүтэй
Намтай мэргэн гэдэг юм санжээ. Найман настай Чагаа хүү нь алтан мөнгөн хоёр аргайгаар тоглодог юм санжээ.
Өвгөн нэг өглөө найман зуун адуугаа наашлуулах гэж арын уулаар ан гөрөө хайж өврийн уулаар адуу малаа хайж явтал гэрийн чинээ гэдэстэй, тогоон чинээ толгойтой том хар мангас эмгэн тосч ирээд
“Насан болсон амиа өгөх үү?
Найман зуун адуугаа өгөх үү?
Найман настай хүүгээ өгөх үү?” гэж аймшигтайгаар асууж аван идэн завджээ.
Намтай мэргэн өвгөн айгаад:
“Насан болсон намайгаа өршөөж хайрла.
Найман зуун адуугий минь үлдээж хайрла.
Найман настай хүүгээ өгье. Ээжий нь нүдэн дээр ил өгч чадахгүй, манайх нүүвэл ч гурван жилийн газар нүүдэг, суувал ч гурван жил суудаг айл. Одоо алс хол нүүгээд явъя. Алтан мөнгөн аргайгий нь бууцан дээрээ хаяад нүүе. Түүнийгээ авахаар ирэхэд нь та хүүгий минь ав даа” гэж гэнэ. Мангас “За” гээд яваад өгчээ.
Өвгөн гэртээ хариад
“Өвс ногоо муудлаа,
Өнтэй зунтай газар нүүнэ” гэж нүүгээд явжээ. Шинэ нутагт сэлгэж нүүгээд ширэг зүлгэн дээр гэрээ барьж байтал найман насатй хүү нь
“Аав аа! Аав аа! Алтан мөнгөн шагай минь хаана байна?” гэсэнд аав нь
“Ай мэдэхгүй, ээжээсээ асуу даа” гэжээ. Ээжээсээ асуутал
“Ай мэдэхгүй, ааваасаа л асуу даа” гэжээ.
“Аав аа! Аав аа! Алтан мөнгөн шагай минь хаана байна?” гэсэнд аав нь
“Ай мэдэхгүй, бууцан дээрээ хаягдаа биз” гэжээ.
“Аав аа, аав аа. Би алтан мөнгөн аргайндаа яваад ирье!” гэтэл аав нь
“Тэг дээ!” гэжээ.
“Аав аа! Аав аа! Ямар мориороо явах вэ?” гэсэнд “Адууныхаа сүүлд явдаг хамуутай хар даагаараа яв даа гэжээ. “Ээжээ ээжээ! Ямар мориороо явах вэ? Гэсэнд ээж нь “Найман зуун адууныхаа түрүүнд явдаг найман хөлтэй найр алаг мориороо яв даа” гэжээ. Тэгээд найр алаг мориороо явах болов.
“Ааваа! Ааваа ! Би ямар хониороо хүнс хийх вэ?” гэсэнд аав нь
“Хониныхоо сүүлд явдаг хатиартай хар төлгөөрөө хүнс хий” гэв.
“Ээжээ! Ээжээ! Ямар хониороо хүнс хийж явах вэ?” гэсэнд ээж нь
“Түмэн хонины түрүүнд явдаг түнтгэр бор иргээрээ хүнс хий дээ” гэжээ. Хүү түнтгэр бор иргээрээ хүнс хийгээд явах болжээ.
Тэгээд найман хөлтэй найр алаг морио унаад хуучин нутаг бууцан дээрээ давхиж ирсэнд алтан мөнгөн аргайгий нь мангас эмгэн олсон болж наадаж суулаа.
Найман настай Чагаа хүү дэргэд нь очоод мориноосоо буулгүй:
“Эмээ эмээ! Ээжээс минь ялгаа юу байх вэ! Алтан мөнгөн аргайгий минь аваад өгөөч!” гэж гуйжээ. Эмгэн
“Эмээ нь босвол сууж чаддаггүй, суувал босч чаддаггүй хөгшин шүү. Хүү минь буугаад ав!” гэжээ. Гэтэл найман хөлтэй Найр алаг морь нь шивнэв:
“Би хотойхын сайнаар хотойё. Чи шүүрэхийн сайнаар шүүр!” гэжээ.
Тэгээд Найр алаг морь хотойхын сайнаар хотойж, найман настай Чагаа хүү шүүрэхийн сайнаар шүүрээд алтан мөнгөн шагайгаа аваад эргээд зугтаажээ.
Тэгэхлээр мангас эмгэн босон харайгаад хойноос нь хөөжээ. Хөөсөөр хөөсөөр гүйцэж очоод тэр морины нэг хөлийг нь төмөр хянгараараа тас ширвэв. Найман хөлтэй найр алаг морь долоон хөлөөрөө доголон давхиж явлаа. Нэг даваа даваад мангас эмгэн бас л гүйцэн очиж тэр морины нэг хөлийг төмөр хянгараараа тас ширвэв. Тэгсээр тэгсээр найман даваа давахад найр алаг морины найман хөлийг цөмийг нь тас цавчиваа. Тэгсэн энэ морь хөлгүй болж биеэрээ бэмбэгнэн давхиж явлаа. Тэгээд нэг даваа даваад мангас эмгэн бас гүйцэж хянгараараа тэр морины тал биеийг тас цавчив. Тэгэхлээр нь энэ дээд морь цээжээрээ цөмцөгнөн давхиж явлаа. Тэгээд бас нэг даваа даваад мангас эмгэн цээжийг нь тас цавчив. Тэгэхлээр найман хөлт найр алаг морин толгойгоороо тонтогонож давхиж явлаа. Тэгээд бас нэг даваа даваад мангас эмгэн хянгараараа тэр морины толгойг тас цавчив. Тэр морин тэгэн тэгсээр аргагүй үхжээ. Тэгэхлээр Чагаа хүү явган болж явгаар гүйж нэг талд алтан улиасанд гарлаа. Тэгэхлээр мангас “Хянгараараа алтан улиасны үндсийг цавчина” гэж байтал нэг үнэг ирж:
“Ээж ээж, энэ улиасыг би унагая. Та нэг хэсэг унтаад аваарай!” гэж тэр үнэг хэлэв. Мангас эмгэн унтаж байлаа. Тэр цагт нь үнэг түүний нүдий нь цавуудаж орхиод хүүг модноос буулгаж өгөв. Хүү тэр мангасыг унтаж хэвтэхэд нь цаашаа бас арилсан билээ. Тэгээд мангас эмгэн сэрж шинэ мөрөөр нь шиншиж гүйгээд хуучин мөрөөр нь хуншиж гүйгээд очжээ. Нэг далайн захад Чагаа хүүг бас нэг алтан улиасанд суухыг нь харав.
“Энэ улиасыг бас цавчиж унагая” гэтэл бас нэг үнэг ирж хэллээ:
“Ээж ээж, би энэ улиасы чинь унагая. Чи нэг хэсэг унтаад аваарай!” гэжээ.
Тэгэхлээр нь “Үгүй тэгж болохгүй. Намайг нэг үнэг тэгж хэлээд нүдийг минь цавуудаж орхилоо” гэж мангас эмгэн хэлэв. Тэгэхлээр үнэг
“Ухай тэр чинь болбол талын үнэг байгаа биз ээ. Би болбол тайгын цагаан үнэг байна. Манай тайгын газарт тийм үйл байхгүй” гэж үнэг хэлэв. Тэгсэн мангас эмгэн унтжээ. Тэгээд энэ тайгын үнэг түүний нүдийг цавуудаж Чагаа хүүг модноос буулгаж гэнээ.
Тэгээд мангас эмгэн сэрж бас шинэ мөрөөр нь шиншиж хуучин мөрөөр нь хуншиж гүйгээд Чагаа хүүг нэхэж явлаа. Тэр хүүг долоо даваа даваад явахад нь их далайн захад бухан бяруу явж явлаа. “Би айж зугтаж явна. Намайг чи унуулаач” гэж Чагаа хүү тэр бухан бяруунд хэлсэнд тэр бухан бяруу энэ хүүг унуулаад цааш явлаа. Тэгж явтал мангас эмгэн гүйцэж ирлээ.
Мангасыг иртэл бухан бяруу пар гээд баасаа хамар дээр нь орхижээ. Тэгсэн мангас эмгэн нүүрээ угаах гэж далайн захад очиж далайн ус барагдтал угааж байлаа. Тэгээд мангас эмгэн шинэ мөрөөр нь шиншиж хуучин мөрөөр нь хуншиж гүйгээд Чагаа хүүг нэхэж явтал хүү долоон даваа даваад явж байлаа. Тэгээд хүү бух бяруу хоёр нэг айлын бууц хүртэл аавын нь билүүний хагархай, ээжийн самны хугархай байсныг оллоо. Ээжийн тэвнэ бас хэвтэж байлаа. Тэр гурван юмаа олж автал мангас эмгэн гүйцэж ирлээ.
Тэгэхлээр нь Чагаа хүү ээжийн самаа “Батганын толгой багтахгүй баг хар ширэнгэ бол!” гэж мангас эмгэний урд хаялаа. Тэгсэн баг хар ширэнгэ болж уналаа. Тэгэхлээр нь мангас эмгэн асуув. “Аа хүү минь, энэ ширэнгий цаад талд яаж гарлаа чи!” гэж. “Нүд амаа сохлож гарлаа би!” гэж Чагаа хүү хэлжээ. Тэгэхлээр нь мангас эмгэн ширэнгээр зад дайрч нүд амаа сохлож гарлаа. Тэгээд бас гүйцэж очихлоор нь хүү аавынхаа билүүний хагархайг “Элгэн улаан хад бол” гээд хаялаа. Тэр их хад болсонд мангас эмгэн асуув. “Аа багачуул минь! Энэ элгэн улаан хадыг яаж та гарлаа та?” гэж. “Гар хөлөө хугалж гарлаа би” гэж Чагаа хүү хэлж. Тэгсэн мангас эмгэн гар хөлөө хугалж энэ хадыг гарлаа. Тэгээд бас гүйцэж ирлээ. Тэгэхлээр нь “За зах хязгааргүй мөрөн далай бол” гэж Чагаа хүү тэвнээ орхин хэллээ. Тэгэхлээр хүн гарахгүй мөрөн далай болж, тэр тэвнэ. “Энэ далай мөрнөөр та яаж гарлаа?” гэж мангас эмгэн асуулаа. “Үхрийн чинээ хоёр чулуу хоёр мөрөндөө уяад холбис холбис гэж гарлаа би” гэж Чагаа хүү хэлжээ. Тэгэхлээр нь мангас эмгэн үхрийн чинээ хоёр чулуу хоёр мөрөндөө уяад далай дотор орж далайн ёроолд живж үхжээ.
Тэгээд Чагаа хүү энэ бухан бяруугаа унаад долоон даваа даваад хээрийн өвс түүнд өгч идүүлж галаа түлж хонов. Маргааш өглөө улаан нарнаар босч яваад үдшийн улаан нарнаар нэг сайн сайхан хээрт ирж хонох боллоо. Тэгээд бух бяруу хэллээ:
“Чагаа хүү минь, чи намайг алаад дөрвөн хөлий минь дөрвөн тийш залаад зүрхийг минь өвөртлөөд унтаарай” гэж. Тэгэхлээр нь хүү “Ийм ачтай эвийгээ би яаж ална?” гэж хэллээ. “Чи намайг алахгүй бол миний толгойд ширх эр! Загатнаад байна” гэж бухан бяруу хэлэв. Тэгээд толгойд нь ширх эрж суухлаар нэг их улаан ширх явжээ. “Улаан ширх явна. Үүнийг ална уу?” гэж асуув. “Алж орхи л” гэж бухан бяруу хэлжээ. Энэ ширхийг алахаар бухан бяруу үхсэн билээ. Тэгсэн Чагаа хүү уйлж байгаад дөрвөн хөлийг нь дөрвөн тийш залаад толгойгий нь урд зүг залаад зүрхийг нь өвөртлөөд унтлаа. Хойт өглөө босоход нь олон мал багширч сайн гэртэй, сайхан авгайтай болсон байлаа. Тэгээд Чагаа хүү алтан мөнгөн аргайгаа аваад аз жаргалаа олоод эргэж ирэхэд аав нь адуундаа явчихсан, ээж нь энгэртээ нэвт уйлчихсан байжээ. Ээж нь хүүгээ үзэж уйлан хайлан угтаад
“Ээж нь хонь алахаараа үнхэлцгий нь хүүдээ тавьдаг юм. Тэгэхлээр эцэг чинь намайг “Юуны чинь” хүү гээд зоддог юм. Өнөө бас хонь гаргана. Аавынхаа хэлэхийг миний хүү авдрын ард нуугдаж байгаад дуулаарай!гэж хэлжээ.
Удахгүй аав нь ирж хонь гаргажээ. Гэдэс чанаад ээж нь
“Хүү минь ирээсэй, үнхэлцгий нь тавих сан!” гэтэл эцэг нь
“Юун үхсэн хатсаны чинь хүү!” гээд ээжийг нь нойтон модыг ноцтол, хуурай модыг хугартал зодож гэнэ.
Тэгэхлээр нь хүү авдрын араасаа гарч ирээд
“Үхээгүй хатаагүй хүүд үнхэлцэг зүрх тавих ёстой! Гээд алтан мөнгөн шагайгаараа “Аргай аргай түг” гээд аавынхаа толгойг цохиод алчихжээ.
Тэгээд ээжийгээ гэртээ аваачаад амар сайхан жаргажээ.

Цааш нь...