Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

Урьд цагт нэгэн уудам газар холбоотой хоёр өндөр уул байв. Тэр ууланд нэгэн арслан амьдарч насан багаасаа эхлэн хоёр уулын үзүүр хооронд үсрэн харайж наадан тоглодог байжээ.
Мөн хоёр уулын хоорондох гуу жалганд нэгэн хэсэг олон хулгана үүрлэн оршиж байсны дотор нэг өвгөн хулгана байжээ. Тэр нэгэн өдөр хулгануудаа цуглуулж өгүүлсэн нь: “Энэ хоёр уулын орой дээр ээлжлэн үсрэн гарч нааддаг энэ арслан бол одоо нас хөгширсөн нь лав биз ээ. ... Тиймийн тул, мөн түүний хүчин тамир доройтсон атал идэр залуутай адил санаж үсэрсээр нэгэн цагт эндэгдэн энэ гуу жалганд унаж биднийг дарж алах магадгүй учир эндээс зайлж өөр газар үүр засч нутаг сольё” гэв.
Олон хулгана өвгөн хулганын үгийг үл зөвшөөрөн “Энэ маань нас нь өвгөжрөөд дэмий үг чалчих болжээ. Арслан уулын хавцалд унаж дарж алахаас айн зугтаж болно. Хэрэв дээд хөх тэнгэр хөхөрч харагдсаар олон он болсон нь одоо мөн хөгширсөн байх магадтай! Тэр бас газар дээр унаж үхэх магадгүй тул түүнээс зайлан хаашаа зугтаах билээ. Бид явахгүй, түүний үхэхийг үзэж махы нь иднэ” гэж хөгшин хулганыг наадаж үгийг эс хайхрав. Иймд хөгшин хулгана өөрийн ганц хүүгээ дагуулж бус газар одоод нэгэн үүр засч нутаглан суув. Өнө удалгүй нэгэн цагт мөнөөх арслан нь нэгэн уулын үзүүрээс үсрэн харайхад тэнхэл муудсаны харгайгаар нөгөө уулын оргилын тэгш газар хүрч чадалгүй ташуу этгээдийн элгэн хаданд хүрч хөл алдан улмаар бөмбөрсөөр олон хулганын ордог гуунд нэгэн баахан хад чулууны хамтаар түжигнэн унахад олон хулгана хичнээн айн сандравч зайлж чадалгүй ихэнх нь дарагдаж үхэв.
Тэр уулын ойр зуур нутаглах нэгэн хэсэг аймаг улс байсны дотор ан агнаж огт үзээгүй тэнэгдүү хөвгүүн, нэгэн өдөр анд мордох гэхэд Арьяа нэртэй нэгэн саваагүй хүн өгүүлрүүн: “Чамайг гурав хоногийн дотор оготно хулганаас олзтой ан авлаж ирвэл хувхай модноос жимс ургахад хүрнэ” гэв. Тэнэг өгүүлрүүн: “Аа хэрэв би ан агнавал чи надад эхнэрээ өгнө үү?” гэхэд нөгөө хүн “Тийм болтугай” гэж зөвшөөрөв. Тэгээд тэнэг хөвгүүн анд зүүх нэгэн нум авч яваад тэр арслангийн үхдэсийг үзэж нумаа сайтар хөвчилж дэргэд нь тавьж эгж ирээд эл учраа хэлэхэд Арьяа наадан өгүүлрүүн:
“Чи нумаа ан агнах ёсоор зүүхгүй, зүгээр хөвчлөн тавьсан нь тэр хэрхэн амьтныг хорлох вэ? Бас цагаан арслангийн үхдэлийг ямар амьтан идэхээр халдаж очих вэ?” гэхэд тэнэг хөвгүүн цөхөрч “Нумаа маргааш авчиръя” гэж шийдэв.
Тэр шөнө нэгэн үнэг мөнөөх үхдэлийг үзэж баярлаад ийн сэтгэрүүн: “Энэ мах хэзээ ч миний болов. Ийм их хоолонд учрах юун зузаан заяа билээ. Бус хоол эрэлгүй үүнийг идэж насад болно доо. “Үхнэ үхнэ гэж үхрийн мах бүү бар, баран идэхээр мэрэн ид” гэсэн хуучны үг бий тул үүнийг зүй нь урьдаар хатуу гүтүүгээс нь идэж хожим аль сайн сайхныг аажмаар идье”гэж санах хөвчлөн тавьсан нумын хөвчийг мэрж химлэсээр байтал хөвч нь тасармагц нумын гичирт өлгөгдөн үсэрч үхэв.
Маргааш нь тэнэг хөвгүүн нумаа очиж авах гэж урамгүй явсаар иртэл нэгэн үхсэн үнэг байхыг үзэж ихэд баярлавч тэр үхсэн үнэгт гар хүрч болох эсэхийг мэдэхгүй аймшиглан хардаж нумын хөвчийг гүймэг горхилон уяж түүгээр үнэгний хүзүүг оосорлон чирсээр харьж явах замын зуур ийн боджээ.
“Би энэ үнэгээ худалдаж гэр хогшил засч төхөөрнө. Бас Арьяагийн эхнэрийг авах тул тогоо шанагаа бариулж хөлөө хучуулна. Хэнээс ч дутуугүй хөрөнгөтэй, хэнээс ч дутуугүй эхнэртэй ийм хүн болох болов” гэж баярлан гүйж хариад “Арьяагийн эхнэрийг авна” гэж Арьяа ба түүний эхнэртэй зууралдаж гурав хоног ноцолдоход Арьяагийн гэргий төрхөмдөө очлоо. Иймд тэнэг хөвгүүн хоосон хоцорч үнэгээ худалдах гэвэл чирэн явж үсий нь халцгай болгосон тул хэн ч эс хэрэглэв.
Үүнд бусад хүмүүс ийн хэлэлцэв. “Эрийг бүү бас, далайг бүү янд” гэдэг хуучин сургаал Арьяад хэрэгтэй байсан санжээ. Хэтэрхий доромжилж эхнэрээсээ салав. Бас “Шунал хэтэрвэл олз зайлах” гэгч үлгэр тэнэг хөвгүүнд болов. Мэлзээ хэлэлцсэн Арьяагийн эхнэр төрхөмдөө очоод хоосон. Мэхийж чирсэн үнэгний үс зулгарч өртөггүй хоосон” гэж хэлэлцэв.
Тэр үед бус нэгэн газар арван нэгэн хулгайч хамтаар бүлэглэн хол ойроос юм хулгайлан амьдарч байсан нь нэгэн цагт хулуух юм эс олдоод өлсч ундаасахийн зовлонг эдлэж олзтой газар эрэн явсаар мөнөөх арслангийн үхдэлийг нэг нь үзэж түүний ойр нэгэн газар буудаллаж тав нь арслангийн махнаас авчрахаар явав. Бусад зургаа нь унд бэлтгэх зэрэг ажлыг үйлдэхээр хоцров.
Явсан тав нь хоорондоо ийн хэлэлцрүүн: “Энэ үхсэн арслан их боловч ганц амьтан тул бид бүгдээр идсээр байвал барагдах нь юун бэрх. Хэрэв энэ барагдвал бид урьдын адил мөн л өлсгөлөн болох юуны магад. Иймд нэгэн арга хэрэгтэй” гээд бүгдээр зөвлөж аваачих маханд хор шингээгээд өөрсдийн идэх махыг тусгай авчрав.
Бас үлдсэн зураа нь явсан тав мэт зөвлөөд уух цайнд хор хольсон бүгдээрээ нийлэлдэж хоол цайгаа ууж идээд цөм нас эцэслэв.
Үүнийг хөгшин хулгана нь хянамжлан мэдээд хөвгүүндээ ийн сургав.
“Өтлөсөн байтал залуу мэт наадвал хөгшин арслан мэт болном.
Өөр бусдыг хэтэрхий басамжилвал саваагүй Арьяа мэт болном.
Өнгөр хиншүүгүй загнавал өнөөх үнэг мэт болном.
Өтөс хорт сэтгэлийг агуулбал олон хулгайч мэт болном.
Өвөрмөц учир иймийн тулд хөвгүүн минь,
Өвгөн миний үгийг сайтар бодож
Өөрийн биеийн хэрийг мэдэж
Өнөд зүйг олж явахыг хичээтүгэй” гэжээ.