Түг түг
Огноо 2014-02-19 at 10:49 Unknown
Нэгэн өдөр хаан харцага шонхроо аваад анд явав. Уулын аманд нэгэн том бор гэрийн тооноор утаа уугиж байхыг хараад хаан тэдний гадаа хүрч очвол өвгөн эмгэн хоёр угтан гарч иржээ.
Тэгээд хаанд цай чанаж, өрөм бяслаг таваглаж гэнэ. Гэтэл хаанд мах идмээр санагджээ. Өвгөн үнээ алж махыг нь чанаад, хаан Шазгалдайг хамт яваа албаттай нь хооллож гэнэ. Хаанд үхрийн мах их л таашаагдсанд
— Анд явах бүрдээ би танайд ирж байна. Танай үнээний мах тун ч их амттай юм гэжээ. Эмгэн нь хааны ирэх болгонд үнээ алах болох нь гэж бодоод харамсан гашуудсанд өвгөн нь,
— Эмгээн, бүү гуньхар. Манайх арван үнээтэй байлаа. Одоо ес болжээ. Ялгаа юу байна вэ? "Өвгөн эмгэн хоёр ес, арван үнээтэй" гэж хүмүүс ярина шүү дээ. Ганцын зэрэг үнээ хорогдох нэмэгдэхэд гарз, олз нь бараг адил гэж тайтгаруулж гэнэ.
Шазгалдай хаан өвгөнийд дахиад л ирж гэнэ. Өвгөн ч бас нэг үнээ гарздав. Эмгэн нь мөн л харамсан гашуудсанд өвгөн
— Эмгээн, бүү ганьхар. Манайх есөн үнээтэй байлаа. Одоо найм болжээ. Ялгаа юу байна вэ? "Өвгөн эмгэн хоёр найм есөн үнээтэй гэж" хүмүүс ярина шүү дээ. Ганцын зэрэг үнээ хорогдох, нэмэгдэхэд гарз олз нь юу вэ гэж тайтгаруулжээ.
Удалгүй Шазгалдай хаан гуравдахь удаагаа иржээ. Өвгөн ахиад л бас нэг үнээгээ нядлаж зочноо дайлах болжээ. Эмгэн нь харамсан гашуудсанд өвгөн нь ер сэтгэлээр унасан шинжгүй.
— Эмгээн, бүү ганьхар. Манайх найман үнээтэй байлаа. Одоо долоо боллоо. "Өвгөн эмгэн хоёр долоо найман үнээтэй" гэж хүмүүс ярина шүү дээ. Ганцын зэрэг үнээний гарз юу байхав гэжээ. Ингээд л хаан өвгөнийд ир ирсээр өвгөнийд ганц үнээ үлджээ. Эмгэн урьд өмнийн юмгүй харамсан гашуудсанд өвгөн ер сэтгэл зовсон шинжгүй,
— Эмгээн, бүү ганьхар. Манайх хоёр үнээтэй байлаа. Одоо ганцхан үлджээ. Ганц үнээтэй, хоёр үнээтэй байна гэдэг чинь ер ямар ялгаа байна вэ? гэжээ.
Шазгалдай хаан өвгөнийд арав дахь удаагаа ирж гэнэ. Тэгээд дагуулуудынхаа хамт үлдсэн ганц үнээг нь идээд,
— Өвгөний үнээний мах тун ч сайхан байсансан! Би урьд өмнө ийм амттай мах ер
идэж явсангүй гэжээ.
Түүнээс хойш хаан тэднийд ер үзэгдсэнгүй. Эмгэн өвгөн хоёр ч ядуугийн туйлд хүрчээ. Сүү, тос, бяслаг нь ч барагджээ. Найман ханатай гэр нь ханхайрч, өвгөн эмгэн хоёр өлсгөлөн суух болжээ. Өвгөн хэрхэх билээ гэж сэтгэ сэтгэсээр эцэст нь үнээнийхээ адсагаар цавуу буцалгаад гадаа тавивал шувуу суугаад баригдах бизээ гэж боджээ.
Чингээд эмгэн нь тогоо дүүрэн цавуу буцалгаад гэрийнхээ хавьд тавьж гэнэ. Өвгөн эмгэн хоёр хүлээсээр л. Тэгтэл нэг том хар хэрээ нисэж ирээд цавуун дээр суумагц наалдчихжээ. Өвгөн баярласандаа хутгаа шүүрч аваад гэрээсээ гүйн uарах зуур,
— Эмгээн галаа түлж ус халаа. Хэрээгээ чаная! гэж хашгирчээ. Өвгөн хэрээний зүг гүйн очоод хоолой хүзүүг нь мушгихийг завдтал цаадахь нь,
— Өвгөн минь, намайг бүү хороо. Миний мах чамд юуны тус болох билээ. Өвгөрч өтөлсөн миний мах хатуу, бас шим шөлт үгүй бусуу. Харин намайг тавьж явуул. Тэгвэл би чамд гурван ач хүргэе гэж хүний хэлээр хэлжээ. Өвгөн хэрээг өрөвдөөд тавьчихжээ. Хэрээ ч нисээд л явчихаж гэнэ.
Өвгөн харьж ирвэл эмгэн нь ус буцалгачихаад хэрээний мах хүлээн суужээ. Өвгөн, хэрээ түүнд гурван ач хүргэнэ гэж амлалаа гэвэл эмгэн,
— Мах нь хаана байна вэ? гэв.
— Би тавиад явуулчихлаа. Алъя гэвч өрөвдөөд. Тэгээд ч мах нь юу шалих билээ. Ядаж хөгшин туранхай юм гэв.
Эмгэн уурлан загнаж хэрээнд очиж "эхнийхээ ачийг хүргэ, хөгшин биднийг цадтал хоолло" гэж хэл гэжээ. Өвгөн ч хэрээний ниссэн зүг явж гэнэ. Удаан ч явсан юмуу хурдан ч явсан юмуу бүү мэд алсад өндөг шиг цагаан гэрийн бараа харагджээ. Явж, явж тэр гэрийн гадаа очоод орвол гэрийн дотор нэгэн улаан буланд нөгөө хөгшин хэрээ заларч сууна гэнэ. Түүний баруун зүүн талаар арай бага шиг найман хэрээ сууж байжээ.
— За, өвгөн ямар хэргээр ирснээ хэл гэж хэрээ хэлсэнд өвгөн,
— Бидэнд идэж уух юм юу ч алга. Эмгэн маань намайг танд очиж эхнийхээ "ачийг хүргэ, биднийг цадтал хоолло" гэж
хэл гэж явууллаа гэвэл хэрээ,
— Хүүхдүүдээ, өвгөнд миний чулууг аваад өг гэж гэнэ. Хүүхдүүд нь ширэн даалингаас нэгэн бөөрөнхий чулуу гаргаж ирсэнд хэрээ түүнийг аваад,
— Миний эхний ач энэ болог. Бүх л насаараа гэдэс цатгалан байх болно гэж хэлээд өгчээ.
Өвгөн чулууг хараад урам нь хугарч,
— Өвгөн надаар тохуурхах ичгэвтэр бусуу. Энэ мэт чулууг би зам дээрээс түүгээд авч чадна шүү дээ. Энэ чинь надад юуны тус байхав гэсэнд хэрээ инээн байж,
— Өвгөн, чи гэнэн хүн юм. Энэ бол ид шидтэй чандмань гэгч чулуу. Үүнийг аваад чандмань эрдэнэтэй болсноо хэнд ч бүү хэл. Эмгэндээ ч хэлэх хэрэггүй. Гэртээ хариад шөнө болмогц үүнийгээ дэрэн доороо хийгээд санасан бүхнээ хүс. Өглөө болоход хүссэн бүхэн чинь хурсан байх вий гэв.
Өвгөн гэртээ хариад хэрээ эхнийхээ ачийг хүргэнэ гэсэн гэв. Чулууны талаар юу ч дурссангүй. Чингээд өлөн чигээрээ унтахаар хэвтэцгээжээ. Өвгөн чандмань эрдэнэ дэрэн дороо хийгээд эмгэн бид хоёр тал дүүрсэн таван хушуу малтай, харгис хатуу, Шазгалдай хаанаас илүү баян тансаг гэр оронтой болох болтугай гэж аливаа сайн сайхан бүхнийг хүсжээ.
Өглөө сэрээд эмгэн өөрийнхөө нүдэнд итгэсэнгүй. Хөндий ханхай, нооронхой найман ханатай гэртээ унтахаар хэвтсэн нь далан таван ханатай далай цагаан өргөө болоод алт, мөнгө, эрдэнийн чулуун хэрэглэл дүүрэн байна гэнэ. Шалан дээр хээтэй хивс, орон дээр нь лаврин байх бөгөөд өвгөн нь булган хөнжилд унтаж байжээ. Эмгэний өөрийнх нь навтас болсон нооронхой хувцас ул мөргүй алга болоод өмсөж зүүх бүхэн нь өнгийн торго байна гэнэ.
Тийнхүү өвгөн, эмгэн хоёр амар жарган суух болжээ. Бас өдөр бүхэн зочин гийчин ирнэ. Хааны сайд өвгөнд учирсан аз жаргалын тухай дуулж мэджээ. Тэр сайд их зальтай хүн байсан тул өвгөний аз жаргалыг өөрөө эзэмдэхээр шийдээд үнэт бэлэг бэлдэн өвгөнийд айлчилж иржээ. Тэгээд өвгөнийд хүүгээ ирүүлнэ, төрсөн үрийн тань оронд түшиг тулгуур болог гэж гэнэ. Өвгөн "Би одоо хүүтэй болох нь тэгээд бас хааны сайдын төрөл садан болох нь" гэж учиргүй баярлажээ. Өргөж авсан хүүдээ бүх л хогшил хөрөнгөө үзүүлж айл хөршийнхөөрөө хамт айлчлан очих болжээ. Тэгээд энэ бүх эд хогшил гэрт нь аз жаргалын даалинд байгаа чандмань эрдэнээс үүссэн юм гээд л өвгөн түүнд хамаг байдгаа хэлчихжээ.
Орой нь өвгөн унтахаар хэвтжээ. Өглөө сэрвэл далан таван ханатай далай цагаан өргөө нь ч эд баялаг элдэв дээд нь ч үгүй болсон байжээ. Өвгөн эмгэн хоёр өнөөх муу найман ханатай навсгар хар гэртээ үлдээд далан нөхөөс болсон хуучин хувцас нь хөглөрсөн байна гэнэ.
Эмгэн нь сэрээд дуу алдан гаслаж учир явдлыг өвгөнөөсөө шалгааж гарчээ. Өвгөн ч хэрээ ид шидэт чандмань эрдэнэ өгөөд хэнд ч битгий хэл гэж захисан болон өөрөө өргөмөл хүүдээ үүнийг ярьснаа хүртэл тоочжээ.
Эмгэн аз жаргалын даалинг хичнээн эрэвч олдсонгүй. Хааны сайд хүүгээ туршуулаар явуулж аз жаргалыг булааж авсныг тэд гадарлажээ. Эмгэн нь үглэн загнаж хэрээнд очиж "удаахь ачаа хариул" гэж хэл гэж өвгөнөө явуулж гэнэ. Өвгөн ч хэрээний байдаг зүг рүү гэлдэрчээ. Гэтэл хэрээ цагаан өргөөндөө үүл мэт барайн сууна гэнэ. Тэгээд,
— Өвгөн чи өдий болтол наслачихаад ухаан суусангүй. Шидэт чандмань эрдэнэтэй болсноо хэнд ч бүү хэл гэж захисан бусуу би. Одоо би чамайг хэрхэх билээ. Нэгэнт ийм болсон бол хэлсэндээ хүрч удаахь ачийг хүргэхээс биш. Хүүхдүүдээ, өвгөнд миний илжгийг авчраад өг. Унаж гэртээ хариг гэж гэнэ. Хүүхдүүд нь илжгийг аваад иржээ. Гэтэл өвгөн,
— Би энэ илжгээр яах юм бэ? Энэнийг унаж явснаас явган явсан минь хавьгүй дээр гэж гөжжээ. Хэрээ инээн,
— Өвгөн, чи гэнэн хүн юм. Энэ чинь ид шидтэй илжиг байхгүй юу. "Алт, мөнгө асга!" гэж хэлээд л ташуурдахад чинь алт мөнгө асгана. "Идэх юм гарга!" гээд ташуурдвал элдэв амттан шимттэнээр ширээг чинь дүүргэнэ. Чамд өөр юу хэрэгтэй юм бэ гэжээ. Өвгөн илжгийг авч унаад гэрийн зүг явжээ. Чингээд ташуурдан,
— Илжиг чи алт мөнгө асга! гээд эргээд хартал зам тэр аяараа алт мөнгөөр гялалзан байна гэнэ. Өвгөн эмгэн хоёр ч элбэг дэлбэг байх болжээ. Алт мөнгө, ядсан зүдсэн улсад өгөх амттан шимттэн хичнээн л бол хичнээн байх болжээ.
Шазгалдай хаан өвгөн ид шидтэй илжигтэй болсныг мэдээд өвгөнийг айлчлан ир гэж гэнэ.
Өвгөн өнгөтэй өөдтэйгээ өмсөөд л явжээ. Тэгээд хэн болохыг минь мэдэг! гээд явсан замаараа алт мөнгө асгаруулсаар хүрч очоод хааны гэрээс илжгээ уяад гэрт орвол хаан түүнийг хүндтэй суудалд суулгаж архи дарсаар дайлжээ. Хаан өөрийг нь ийнхүү хүндэтгэн зочилсонд баярласандаа өвгөн төдөлгүй халамцаж гэнэ. Гэтэл хаан илжгийг нь сэмхэн соль гэж зарц нартаа тушаажээ. Тэгээд өвгөнд бэлэг сэлэг өгөөд буцаажээ. Өвгөн төдөлгүй архи чь гарсан тул юм идмээр санагдаж гэнэ.
Илжгээ ташуурдсанд юу ч гарсангүй. "Алт мөнгө. асга!" гэж хэлээд ахиад ташуурджээ. Алт, мөнгөний аль нь ч гарсангүй. Хаан илжгийг нь сольчихсоныг өвгөн сая л ухаарчээ.
Эмгэн нь өвгөнийг тэнэглэв гэж үглэн загнаад гуравдахь удаагаа ач тусаа хүргэ гэж хэрээнд очиж хэл гээд явуулжээ.
Өвгөн ч хэрээний байгаа зүг рүү гэлдэрч гэнэ. Гэтэл хэрээ цагаан гэртээ аянгын үүл шиг барайн сууна гэнэ.
— Өдий болтол наслахдаа чи өчүүхэн ч ухаан суусангүй. Чамайг би хэрхэх билээ. Нэгэнт амласан учир сүүлчийн буюу гуравдахь ач тусаа хүргэе. Хүүхдүүдээ, өвгөнд миний хуучин сүхийг өг гэжээ.
Хүүхдүүд нь өвгөнд нэг муу хуучин сүх өгч гэнэ. Өвгөн түүнийг хараад,
— Надад үүнээс дээр сүх бий! гэсэнд хэрээ инээн,
— Ай, тэнэг. Энэ чинь ерийн сүх биш, ид шидтэй юм шүү дээ! Далайгаад л "Түг түг" гэхэд л дайсан чинь үхэдхийн унана. Энэ сүхээр ан ч хийж болно гэжээ. Өвгөн сүхээ аваад гэрийн зүг явж гэнэ. Нэг зээр давхиж явахыг хараад сүхээ далайн "Зээр түг түг" гэтэл зээр нь нэг харайснаа үхэдхийн унажээ. Өвгөн алсан зээрээ аваад харьж иржээ. Тэгээд л ахин аятай тавтай аж төрөх болжээ. Өвгөн анд яваад ямагт олзтой ирнэ. Нэгэн удаа тэмээг нь булааж авсан худалдаачин тааралдаж гэнэ. Өвгөн түүнээс тэмээг нэхсэнд тэр нь зуудаг нохойгоо турхиран тавьжээ. Өвгөн сүхээ далайн "Зуудаг нохой түг, түг" гэсэнд нохой өвгөний хөлд годройтон унажээ. Тэгээд сүхээ худалдаачин руу далайтал худалдаачин айсандаа тэмээнээсээ өнхрөн унаад, өвдөг сөхрөн,
— Тэмээгээ ачаа хөсөг юутай хийтэй нь ав. Гагц миний амийг өршөө гэж гуйжээ. Өвгөн тэмээгээ унаад алт, сувд үнэт торго ачсан тэмээн хөсөг хөтлөн харьжээ. Худалдаачин хаанд очиж гомдол мэдүүлжээ. Эмгэн өглөө гэрээсээ гармагц хааны цэргүүд ирж явааг хараад мэл гайхаж цэл хөхөрчээ. Гүйн орж өвгөндөө хэлбэл өвгөн үүдээрээ шагайгаад сүхээ далайн "Хааны цэргүүд түг, түг" гэсэнд хааны цэргээс нэг нь ч амьд үлдсэнгүй. Өвгөн дошгин тэмээ унан хааных руу тэшүүлэн оджээ. Хааны гэрийн хаяанаас хүн барьж иддэг Асар Басар гэдэг хоёр их том нохой дүүлэн ирсэнд өвгөн сүхээ далайн "Махчин ноход түг, түг" гэвэл тэд нь үхэдхийн унажээ. Гэтэл хааны баатрууд өвгөн рүү дайрч гэнэ. Өвгөн сүхээ далайн "Хэрцгий баатрууд түг, түг" гэсэнд баатрууд нь хааныхаа хөлд үхэдхийн унажээ. Хаан ухаангүй айгаад худалдаачны хамт өвгөний хөлд өвдөг сөхрөн газар мөлхөж амь өршөө гэж гуйж мөргөж гарчээ.
Чингэхэд нь өвгөн хааны сайд чандмань эрдэнийг минь, хаан өөрөө илжгийг минь эргүүлж өг. Бас хаан төрийн тэмдэг алтан тамгаа өг гэжээ. Сайд чандмань эрдэнийг нь хааны зардас шидтэй илжгийг нь авчирч өвгөнд өгчээ. Хаан өөрөө алтан тамгаа барин өвдөг сөхрөн мөлхсөөр авчирч өгчээ. Нэгэнт алтан тамгаа алдсан хаан улсыг захирч ял шийтгэх эрхгүй болжээ. Ийнхүү харгис хатуу Шазгалдайд хаан цолоос өөр юм үлдсэнгүй. Тэгээд өвгөн ард олонд найр зарлаж жаран жилийн жаргал наян жилийн найр хийж дээрээ хаангүй амар сайхан жаргажээ.
