Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

Эрт урьд цагт эмгэн өвгөн хоёр аж төрөн суудаг байж гэнэ. Долоон сайн хүүхэдтэй, зургаан улаан үнээтэй юмсанжээ. Өвгөн эмгэн хоёр насан өндөр болсон учир долоон хүүгээ “долоон тийшээ явж амь зуу” гэж хэлж гэнэ. Тэгээд зургаан хүүдээ зургаан улаан үнээгээ өгөөд хамгийн бага хүүдээ мод хагалдаг сүхээ өгөөд,
- Миний хүү ой модонд очиж амиа тэжээ гэж хэлж гэнэ. Тэгээд хүү ойд явж байтал хоёр талын зэрэгцээ модон дээр хоёр хон хэрээ суугаад нэг нь нөгөөгөөсөө ингэж асууж ... байна гэнэ. - Энэ хүүхэд юу хийж яваа юм бол? гэсэнд,
- Энэ хүү яван явсаар цагаан санаат ноёны хүү болох юм байна билээ? гэж нөгөө нь хэлжээ. Тэгээд тэр шувууны үгийг сайн дуулж аваад цааш явж байтал оосор бүчгүй орд цагаан өргөө байна гэнэ. Ороод очсон чинь өвгөн эмгэн хоёр сууж байжээ. Өвгөн хүүгээс,
- Нүүрэндээ галтай, нүдэндээ цогтой, зориг золбоотой жаахан эр хэт нутаг хаа вэ? Хэрэг зориг хэнд вэ?” гэж асуусанд,
- Хэт нутаг барууны баруун тивд, хэрэг зориг энд дээ. Бид ах дүү долуул байгаад аав ээж минь нас өндөр болсон учир бид амь зуулга эрж яваа гэж хэлж гэнэ.
- За тэгвэл хүү минь манай хүү болоорой гэжээ. Хүү ийнхүү цагаан санаат ноёны хүү болжээ. Гэтэл тэр нутагт их хар санаатай хаан байжээ. Хар санаат хаан арван сайн хүүтэй юм гэнэ. Цагаан санаат ноён арван сайхан охинтай юмсанжээ.
Хар санаат хаан нэг өдөр “Цагаан санаат ноён нэг сайн хүүтэй боллоо. Тэр хүүг үгүй хийхгүй бол эцэстээ хаан төр булаацалдах хүү” гэж боджээ. Тэгээд тэр хар санаат ноён нэг өдөр “Чи өнөө шөнө манай хатныг мана” гэж хүүд зарлиг буулгажээ. Гэтэл тэр хатныг манасан хүн шөнө болгон үхдэг юмсанжээ. Тэр хүү гэртээ ирж ноён аавдаа,
- Энэ хаан намайг өнөө шөнө хатнаа мана гэж зарлиг буулгав гэж хэлжээ. Ноён аав нь
- Ганц хүүгээсээ салах цаг болж гээд уйлж гаслаж гэнэ. Хүү шөнө хатны байдаг өргөөнд орж гэнэ. Тэр өргөөнд хоёр сандал байдаг байжээ. Орж ирсэн хүн заавал сандал дээр суух ёстой ажээ. Гэвч хүү хажууд нь суужээ. Хаалганы хоёр хатавчаар хүрэл зэс хоёр хошуу орж ирж гэнэ. Тэр хоёр хошуу хатны гэдэс рүү хатгаж орхисонд хатан орилж чарлаж гэнэ. Тэгээд сандал дээгүүр юм эрээд хүүгийн дэргэд ирвэл тэр хүү, тэр хүрэл зэс хоёр хошууг сүхээрээ цавчин унагааж гэнэ. Маргааш өглөө хүүг амьд байхыг эзэн хаан мэдээд “Чи өнөө шөнө таван өнгийн торго мана” гэж хэлжээ. Тэр торго манасан хүн гэртээ эргэж ирдэггүй юмсанжээ. Хүү гэртээ ирж ноён аавдаа хэлбээс аав нь мөн уйлж гаслаж гэнэ. “Би тэр торгыг нь манаад ирье” гээд хүү сүхээ аваад явжээ. Таван өнгийн солонго татдаг газрын цаад талд гараад хүү сууж гэнэ. Гэтэл хүзүүнээс нь таван өнгийн торго уясан хоёр нохой ноцолдоод ирж гэнэ. Хоёр нохойг сүхээрээ цавчиж унагаагаад өглөө нь эзэн хааны үүдэнд очиж,
- Та намайг таван өнгийн торго мана гэсэн биш тайган халтрын хоол болгох гэсэн байна гээд эзэн хааны босгонд хоёр нохойн толгойг хаяв гэнэ. Эзэн хаан “Энэ үхдэггүй яасан сүрхий хүүхэд вэ?” гэж хорсоод “Чи таван өнгийн торго олж ир” гэж дахин зарлиг болгов. Хүү ноён аавдаа хэлээд явжээ. Тэр хүү явсаар байгаад жиргэх шувууны чимээгүй газар очив. Гэтэл зам дээр нэгэн Хангарьд шувуу хавханд орсонтой тааралдав. Хавхнаас нь гаргаж тавьсанд “Би чамд нэг тус болно” гэж хэлээд явжээ. Цааш явж байтал оосор бүчгүй орд цагаан өргөө байж гэнэ. Хүрээд очсон чинь ногоон торгот хатан нохой хорьж өгч гэнэ. Цагаан торгот хатан юм оёод сууж байж гэнэ.
- Нүүрэндээ галтай, нүдэндээ цогтой зориг золбоотой жаахан эр хэт нутаг хаа вэ, хэрэг зориг хэнд вэ? Хэний хүү хэн гэгч вэ? гэж тэд асуусанд
- Бид ах дүү долуулаа байгаад аав ээж хоёр минь нас өндөр болсон. Тэгээд би амь зуулга хайж явсаар цагаан санаат ноёны хүү болов. Гэтэл манай тэр нутгийн хар санаат хаан намайг таван өнгийн торго олж ир гэлээ. Түүнийг эрж явна гэсэнд тэр хоёр,
- Бид хоёр бол дээд доод хоёр тивийн хоёр шулмас байсан. Хүн хорлодог хүрэл зэс хоёр хошууг чи авсан, ийм болохоор бид хоёр чиний эхнэр болно гэж хэлэв. Хүү,
- За яахав, та хоёр тэгж байгаа бол тэгье гээд ногоон торгот хатнаар зүүн гарын дагина, цагаан торгот хатнаар баруун гарын дагина болгож аваад цагаан заанд ачаагаа ачаад эргэн ирж явахыг хар санаат хаан мэдээд “Энэ чинь үхдэггүй яасан сүрхий хүү вэ?” гэж бүр ч хорон санаж “Одоо чи араатны хаанаас есөн эрдэнийн зандан ширээ авч ир” гэжээ. Хүү ноён аавдаа хэлээд аян замд гарч явсаар араатны хааны ордонд ирээд чонын суудал дээр сууж байтал бар, арслан, баавгай, чоно гээд бүх араатан хааныд ирж,
- Энэ юун хүн бэ? гэсэнд хүү,
- Ах дүү долуул байгаад аав ээж нас өндөр болсон. Тэгээд би цагаан санаат ноёны хүү болсон юм. Гэтэл хар санаат хаан намайг есөн эрдэнийн зандан ширээ авч ир гэж зарлиг болгов. Түүнийг олохоор явж байна гэж хэлэв.
- За яахав тэгвэл тэр ширээг аваад яв гэж баавгай ширээг зааж өгч гэнэ. Тэгээд хүү “Яаж авч явья даа” гэж байтал хангарьд нисэн ирж,
- Чи миний нуруун дээр суугаад яв гэж хэлээд ширээг шүүрэн авч нуруун дээрээ гаргаад,
- Энэ ширээн дээр суу гэв. Тэгээд тэр хүү хангарьд хөлөглөн хар санаат хааны гадаа ирээд,
- Авчрахыг би авчирлаа. Өргөж оруулахыг өөрсдөө мэд гээд эзэн хааны гадна буулгасанд эзэн хааны арван мянган залуу өргөөд даасангүй гэнэ. Эзэн хаан дахин зарлиг буулгаж,
- Чи утааны хар морь унаад хурмастын хаанд захиа хүргээд ир гэсэнд хүү,
- За гэжээ. Тэгээд гэртээ ирж хоёр хатандаа,
- Би одоо яасан ч давахгүй нь гэж гэнэ. Гэтэл тэр хоёр хатан,
- Чи энэ алтан хайрцгийг аваад яв. Зуун тэмээ харгана дээр зуун дөрвөлж хоргол асгаад дээр нь чамайг гаргаад доороос чинь гал өгнө, тэгэхлээр нь чи би гэртээ харьсан байх болтугай гээд алтан хайрцагны тагийг нээгээрэй гэв.
Тэгээд тэр хүүд алтан хайрцгаа өгөөд явуулж гэнэ. Хар санаат хаан зуун тэмээн харгана дээр зуун дөрвөлж хоргол асгаад түүн дээрээ хүүг гаргаад доороос нь гал түлж гэнэ. Галын дөл бие өөд халуу оргиод ирэх үед “Би гэртээ харьсан байх болтугай” гээд алтан хайрцагны тагийг нээсэн чинь нэг мэдэхэд гэрийнхээ гадна хэвтэж байж гэнэ. Тэгээд тэр хүүд таван өнгийн торгоор хоёр хатан нь дээл оёж өгөөд,
- Эрхэм дээд хаан таныг хурмастын хаан урьж байна гэсэн урилгыг эзэн хаанд өгөөд явуулжээ. Эзэн хаан тэр урилгыг үзээд “Энэ муу хүү хүрээд ирсэн юм чинь би хүрэлгүй яахав” гээд өөрөө зуун тэмээ харгана дээр зуун дөрвөлж хоргол асгуулаад доороос нь гал түлүүлээд шатаж үхэж гэнэ. Энэ үеэс эхлэн “Уулын чинээ харыг туулайн чинээ цагаан дийлнэ” гэсэн ардын цэцэн үг үүсэн гарсан гэнэ.