Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

Эрт урьд цагт Царцаа Намжил гэж нэг тэнэг хүн байжээ. Царцаа Намжил сүм хийдэд сууж, гурван жилийн турш ном заалгасан боловч юу ч сурсангүй тэнэг мангуу хэвээр байсан тулд нэгэн өдөр багш нь Царцаа Намжилд “Нутагтаа буц” гэж хэлжээ.
Царцаа Намжил “Багш минь хүрээ хийдэд гурван жил сууж ном үзсэн хүн гэхэд маани ч уншиж суралгүй буцах даанч ичгэвтэр байна. Иймд та надад одоо ганцхан ном л заагаад өг. Би замдаа уншсаар яваад харьтлаа заавал сурья” гэжээ. Тэгээд багш нь “Би чамд одоо ямар ч ном заахгүй. Замдаа тохиолдсон бүгдийг ажиглан харж тогтоогоод явбал тэр чинь чамд сайнаас сайн эрдэм болно биз дээ” гэжээ.
Тэгээд Царцаа Намжил л хөдсөн дээлээ хөөргөн бүслэж хөмөн гутлаа тахлан өмсөөд амандаа унших ганц ч маанигүй алсын замд гараад явжээ.
Яваад л байж, яваад л байж явсаар байтал замд нь нэг том хар шувуу өндөр модон дээр суугаад “увааг- увааг” гэж дуугарч байжээ. Түүнийг хараад багшийн нь захисан үг санаанд нь ороод мань хүү “Бараан шувуу вааг вааг вааг” гээд уншаад явжээ.
Тэгж явтал урдуур нь хоёр зээр давхиад өнгөрчээ. Түүнийг хараад “Хоёр зээр жоорон жоорон” гээд л уншаад явжээ. Тэгж явтал замд нь хоёр хулгана нүхнийхээ аманд суучихаад шороо малтаж байжээ. “Хоёр хулгана газар малтаад бувс бувс” гэж тогтоож авч. Тэгж явтал нэг гахайн мах ачсан хятад худалдаачин дайралджээ. Царцаа Намжил ихээхэн өлсөж явсан учир гахайн тарган мах үзээд арааны нь шүлс асгарч авахыг хүссэн боловч хятад хэл мэдэхгүй учир мах ямар үнэтэй болохыг дэмий л дохиогоор асуусанд худалдаачин хятадууд хариуд нь хоёр гараа урагш сунгаж, урдуур нь нийлүүлэн ямар нэг юмыг тэврэх мэт салаавчлаад дараа нь алдлаж, дараа нь эрхий хуруугаа гозойлгожээ. Энэ нь “Бүдүүнээрээ хүний тэвэрт багтмааргүй тарган, уртаараа алд ийм сайхан мах байна. Авбал сайн, авахгүй бол муу” гэсэн дохио байсан боловч Царцаа Намжил учрыг нь ойлгосонгүй. Харин уул дохиог яг л дуурайж дохиж чаддаг болоод цааш явжээ. Яваад л байж, яваад л байж. Явсаар байтал нэг баян хааных байжээ. Тэднийд Царцаа Намжил очиж гэнэ. Хааныд нутаг ус, хэрэг зоригоо ярилцаж суутал Царцаа Намжилыг хүрээнд гурван жил суусан хүн гэдгийг хаан сонсоод “Лав их номтой мэргэн түргэн хүн байх” гэж бодоод хатныхаа хулгайд алдсан алтан бөгжийг олуулахаар шийдээд мэргэлж өгөхийг гуйжээ.
Царцаа Намжил маш их өлсөж ядарч явсан тул “Нэг сайн цадаж аваад үхье” гэж бодоод мэргэлэхийг зөвшөөрчээ. Тэгээд хаанд хэлсэн нь:
“Та нэг гэр бариулаад дотор нь янз бүрийн амттан, таван тансаг идээ зоог бэлтгэ. Би тэнд гурван хоног сууж мэргэлнэ. Дөрөв дэх өдрийн өглөө л та тэнд орж бөгжөө асуугаарай” гэжээ.
Хаан ч ёсоор болгож гэнэ. Царцаа Намжил ч тусгай бэлдүүлсэн гэрт орж, хоол унд идэж ууж гэдэс гарч авсан гэнэ. Тэгээд “За одоо яадаг билээ” гэж бодож байгаад нөгөө багшийн захисан үг санагдаж улмаар үзсэн юмаа бодоод “Бараан шувуу вааг вааг” гээд л уншаад хэвтэж байжээ.
Тэр орой нь хаан зүүн гарын түшмэлээ дуудаж ирүүлээд “Мэргэн ламын гэрийн гадаа очиж чагнаад тагнаад түүний юү хийж байгаагий нь мэдээд ир” гэж тушаал өгөөд явуулжээ. Түшмэл нь ламын гэрийн гадаа ирж гэр даруулсан чулуун дээр нь суунгуут чагнасан чинь “Бараан шувуу вааг вааг” гээд л юм яриад байх шиг болж гэнэ.
Түүнийг сонссон түшмэл “Бараан шувуу гэж энэ лам намайг л ирж суусныг мэдээд хэллээ дээ” гэж бодоод бушуухан буцаж ирээд хаандаа ламын хэлсэн үг, өөрийнхөө бодсоныг хэлжээ.
Маргааш нь хаан мөн л “Тэр лам юу хийж байгааг мэдэж ир” гээд хатан охин хоёроо явуулжээ. Хатан охин хоёр нь ламын гэрийн гадаа сэмхэн гэтэж ирээд чагнахад нь лам “ Хоёр зээр жоорон жоорон” гээд л юм ярьж байсан тул тэр хоёр өөрсдийгөө хэлэв гэж бодоод бушуухан буцаж ирээд юу болсныг хаандаа хэлэв.
Тэгэхэд хаан баруун гарын түшмэлээ дагуулаад өөрөө ламын гадаа очоод чагнаад хэсэг суужээ. Лам чимээгүй л байж гэнэ. Тэгээд хаан түшмэл хоёр “Энэ лам үнэхээр л мэргэн юм бол бид хоёрын гадна ирснийг лав мэдмээр юм. Дуугүй байгааг нь үзвэл юм мэддэггүй амьтан бололтой. Өчигдрийн тагнахаар явагсад худал хэлснээс зайлахгүй нь” гэж газар дээр хуруугаараа бичиг бичилцэн ярьж байтал гэнэт ламын дуу огцом чанга сонсдож “ Хоёр хулгана газар малтаад бувс бувс” гээд л ярьж эхэлж гэнэ. Хаан ч түшмэлээ дагуулаад санд мэнд л буцжээ. Маргааш нь гурав дахь үдэш нь болж Царцаа Намжил ч сандарч эхэлж гэнэ. Замдаа ажиглаж тогтоосон хэдэн үгээ уншчихсан. Хэлэх хийх юмгүй шиг санагдсан тул хонин тогоо дүүрэн түүхий гурил усанд зууруулж дээрээс нь гурван шанага давс хийж шорвог түүхий зутан бэлтгээд түүнийгээ ууж гэдсээ хөөлгөж үхэхээр шийдэж гэнэ. Тэгээд нэг тогоо шорвог зутан уугаад хэвтсэн чинь гэдэс нь дүүрээд тогоон чинээ том болжээ. Амь тэмцээд гэдсээ маажаад л “Цүдийсэн муу хог минь ээ, чи маргааш өглөө наад цүдгэрээ хагалуулахаа мэдэж байна уу?” гээд л тас хийтэл алгадаж өөрийгөө занаад аргаа барж байж гэнэ. Яг энэ үед хааны хатны бөгжийг хулгайлсан бие жирэмсэн зарц хүүхэн гэрийн нь гадаа ирж чагнаж байсан тул дээрх үгийг өөрийгөө хэлж байна гэж бодоод мэргэн ламаас өршөөл гуйхаар орж түүнд хамаг үнэнээ тоочин өршөөхийг гуйжээ.
Царцаа Намжил тэр хүүхнээс хатны бөгжийг аваад хэлжээ.
“Би өөрөө ядуу доод хүн болохоороо ядуусыг өрөвддөг юм. Чамайг хулгайлсан гэж хэнд ч хэлэхгүй. Хойшид харин хулгай битгий хийгээрэй” гэжээ.
Маргааш өглөө нь хаан бөгжөө асуухаар ламын гэрт орж ирэхэд Царцаа Намжил бөгжийг өгчээ. Хаан ихэд баярлан мэргэн юм гэж итгээд зэргэлдээ хошууныхаа хорин жил ном бясалгаж даяан хийсэн лам нартай ном хаялцхыг гуйжээ. Лам ч нэгэнт итгэгдсэндээ баригдаад аргагүй зөвшөөрч гэнэ.
Ном хаялцахаар хааныг дагаад нөгөө хошуунд очиход тэр хошууны хааных “Алдарт эрдэмтэй номтой лам ирнэ” гээд тусгай гэр бариулан бэлтгэчихсэн байжээ. Мань тэнэг тэр гэрт ороод л идэж уугаад л сууж байж гэнэ. Тэгтэл тэр хошууны хамгийн их номтой гурван лам эхлэн ном хаялцахаар гэрт ороод иржээ. Царцаа Намжил хэлэх ч үг олдсонгүй дэмий л нөгөө хятадаас сурсан дохиогоо хийж үзүүлж гэнэ. Тэгсэн чинь тэр гурван лам нэг ч үг хэлэлгүй гараад явчихжээ. Хаан нь “За та гурав цаадахыгаа харав уу? Хэр номтой лам байна даа” гэсэнд тэр гурав хэлсэн нь:
“Хаантан минь тэр чинь бид мэтийн банди нартай ном хаялцахаар хүн биш юм байна. Биднийг оронгуут л “Дэлхий ямар хэмжээтэй вэ?” гэж гараа дугуйлаад “Алдхан биеэрээ дүүрэн ном сурсан уу даа та нар?” гэж алдлаад л “Мэдвэл сайн” гэж эрхийгээ, “Мэдэхгүй бол муу” гэж чигчийгээ гозойлголоо” гэжээ. Тэгээд Царцаа Намжилтай ном хаялцахыг хэн ч зүрхэлсэнгүй. Түүний бүрэн ялалт болж хаантайгаа буцжээ.
Тэгээд удалгүй Царцаа Намжил орон нутагтаа буцах болж хаан ч бэлэг сэлт элбэг дэлбэг өгчээ. Өөрийн нь нутгийн зах хүртэл үдэж ачаа бараатай нь хамт явахаар хаан шийджээ. Тэгээд тэнэг хүү бэлэг барьцанд авсан ачаа бараагаа хөтлөөд хаан ард нь үлдэсхийж шээж суужээ. Намар цаг юм санж. Хааны дэргэд нэг царцаа ирээд буухад нь хаан барьж авах гээд чадсангүй. Дахин буухад нь дайраад дутуу барьж аваад алдчихжээ. Дахин буухад нь дайрч барьж аваад атгасан тэр чигээрээ мориндоо мордож давхин ирээд ламаас асуужээ:
“За ламтан минь, миний гарт юу байгааг та мэргэлж айлд” гэжээ.
Царцаа Намжил яах ч аргагүй болоод бүх үнэнээ хэлэхээр шийдэж
“Царцаа Намжил нэгдэх удаагаа баригдсангүй. Хоёрдахь удаагаа бараг баригдах шахсан. Гурав дахь удаагаа ч одоо аргагүй баригдлаа. Үхээ биз” гэхэд хаан ламын нэрийг мэддэггүй байсны дээр Намжил гэдэг үгийг урьд сонсоогүй тулд:
“Нээрэн л тийм дээ ламтан минь. Би яг л гурав дахь удаагаа арай гэж барьсан юм. Одоо үхсэн нь ч үнэн байна” гээд өнөөх царцаагаа гаргаж хаяж гэнэ. Тэгээд Царцаа Намжил орон нутагтаа очиж үнэн цагаанаараа амьдарч амар сайхан жаргажээ.