Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

Эрт урьд цагт могойд нүд байсангүй. Түүндээ могой гуньж гутран уран гоё дуулдаг болсон төдийгүй өөрийнхөө дуу хоолойг магтаж бусдад зааж сургах гэж оролдох болсон ажээ.
Тэр цагт чийгийн хорхой маш соргог хурц нүдтэй байсан гэнэ. Гэвч өт хэлгүй учраас юу харсан үзсэнээ бусдад хэлж чадахгүй тарчилдаг байсан гэнэ. Хаврын нэгэн өдөр могой уран эелдгээр исгэрэн дуулж суутал Хүрэлзгэнэ хүрч ирээд:
За могой чи минь өвлийнхөө нойрноос сэрээд наранд ээж дулаацан дуулж байгаа вий? ... гэхэд Могой хариуд нь:
Нарны элчинд ээж би ч сайхан л байна. Харин эргэн тойрон ярилцахыг сонсвол “ямар сайхан бэ?...” гэж шагшин шуугих юм. Гэтэл би юу ч хараагүй болхоор даан ч гунигтай байна гэжээ.
Хонгор минь чи сонсож, сайхан дуу хоолойг бүхний хүртээл болгож чадвал чиний дууг нүдээр сольж авах амьтан хаа мундах вэ? гэхэд могой:
Тэр ч сонин үг байна. Харин түүнийг би яаж хийх билээ?
Надтай саяхан нэг чийгийн хорхой тааралдсан. Нүдээрээ чиний сайхан дуу хоолойг сольж авах юмсан гэж байна билээ.
Ээ мэдэхгүйдээ. Энэ тухай бодох хэрэгтэй. Дуу хоолойгоо нүдээр сольж болох уу? Ер нь нүд арай л илүү ашигтэй байхдаа... ингээд могой хэсэг зуур эргэлзэж байснаа наймаа хийхээр шийдэж хүрэлзгэнийг бидний хооронд зууч болооч гэж гуйжээ.
Хүрэлзгэнэ чийгийн хорхойнд давхин ирж:
Найз аа чи сайхан дуу хоолойг нүдээр сольж авах гэнэ гэж сонссон.
Үнэн үү гэхэд чийгийн хорхой зөвшөөрсөнөө мэдэгдэж нүд ирмэв.
Хүрэлзгэнэ энэ тухай могойд хэлж тэр хоёр үнэндээ тохиролцжээ.
Хүрэлзгэнэ чийгийн хорхойд ирж:
За би та нарын наймаанд сайн санаагаар тусаллаа. Үүний шагнал болгож надад хишиг хүртээх хэрэгтэй. Миний хүсэл бол ганц хоёр аятайхан дуутай болох юмсан гэж санадаг. Чийгийн хорхой чи сонсож бай, чи могойн дуу хоолойг аваад надад түр зуур хэрэглүүл! Би чиний хэрэгтэй цагт яг эргүүлж өгнө шүү гэжээ.
Чийгийн хорхой үүнийг бүрэн зөвшөөрч байгаагаа нүдээрээ дохиж мэдэгджээ. Ингээд чийгийн хорхой могой хоёр наймаа хийж, могой өөрийн дуу хоолойг хорхойд өгч түүний соргог хурц нүдийг авчээ. Урьд хэлэлцэж тохирсон ёсоор чийгийн хорхойноос могойн дууг хүрэлзгэнэ зээлдэн авч гэнэ.
Энэ өдрөөс хойш хүрэлзгэнэ гайхам сайхан хоолойгоор:
“Рю-рю-рю” гэж дуулах болжээ.
Харин хүрэлзгэнэ энэ сайхан дуу хоолойгоо чийгийн хорхойд эргүүлж өгсөнгүй учир чийгийн хорхой нүд ч үгүй хоолой ч үгүй учраас хүрэлзгэнээс нэхэж авч чаддаггүй гэнэ. Харин могой хурц соргог нүдтэй, чийгийн хорхой хүрэлзгэнэ хэдийд миний дуу хоолойг авчирч өгөх бол гэж хүлээн түүний мөрөөр мөшгин гэлдэрсээр байдаг болжээ.
Үлгэр сонсогч нөхөд өө! Та нар суваг шуудуу татах гэж, эсвэл тариа ногоо тарихаар газар хагалж байхад чинь чийгийн улаан тааралдана. Тэр өт төдхөн шороо руу шурган орж цааш мөлхдөг. Энэ бол хүрэлзгэнэ хаа байгаа бол гэж эрж яваа нь тэр.
Бусдын юмаар амиа хоохойлж явдаг хүрэлзгэнийг хорхой шавьж бүхэн үзэж чаддаггүй. Харин чийгийн улааныг хэртэй л бол хөнөөдөгүй болсон гэдэг шүү!

Модны ёроолд молтогчин туулай гуниглан сууж ирээдүйнхээ амьдралын тухай шаналан бодож “Газар дэлхий ганц мөч ч тайван байхгүй юм. Газар хөдөлж хад уул нурах юм уу хар салхи гарах аюул байдаг. Тэгтэл бас идэх уух юм дуусаж өлсгөлөн болоод байх юм. Эцэст нь хулгайч дээрэмчид дуртай цагтаа түйвээж аюулд оруулаад байна. Ер нь яана даа” гэж өөрөө өөртөө үглэж, гайхаш тасарч байжээ. Молтогчин туулайг ингэж энэлэн шаналан байхыг намгийн хавтгаалж, ширэнгэ ойн чийгийн өт, халуун орны хатар сармагчин гурав сонсоод ухаан алдтал айн сандарчээ.
Намгийн хавтгаалж газар хөдөлж хад уул нурна гэхийг сонсоод айн чичирч:
Намгийн хавтгаалж намайг нам унтчихсан байтал уул хад нурж өчүүхэн биеийг минь няц дарчихвал яана даа. Хэрэв өдөр бол ч яахав өөр тийшээ нисээд явчихсан... гэж шанална.
Ширэнгэ ойн чийгийн өт, хөрсөнд байдаг хоол минь дуусчихвал хөөрхий би яаж амьдрах вэ? Үхнэ! Үхнэ! Гэж гасална. Халуун орны хатар сармагчин, хулгайч дээрэмчин гэж сонсоод нус нулимсаа гоожуулан: газар дэлхийг гамнаж хайрладаг нь нарт ертөнцөд надаас өөр хэн ч байхгүй юм. Тэгэхлээр хулгайч нар намайг модны мөчир дээр гарч унтсан хойгуур газрыг минь хулгайлж авах байхдаа. Яана даа гэж уйлна. Тэр цагаас хойш намгийн шувуухай хад уул нурахад хүрвэл тэнгэр огторгуйгаас самран эгшин зуур босохын тулд хөлийнхөө богинохон сарвууг тэнийлгэн тэнгэр өөд харуулан ар нуруугаараа унтах болжээ.
Чийгийн өт хөрсөнд байгаа хоолныхоо бэлтгэлийг хороохгүйн тулд юу идсэнийгээ бөөлжиж хадгалдаг гэнэ.
Сармагчины тухайд бол шөнө бүр модны оройгоос гурван удаа газарт бууж дээрэмчид газрыг нь хулгайлсан эсэхийг шалган үздэг болсон гэнэ.

Эрт урьд цагт ах дүү дөрвөн хүү, нэг зарцтай тавуулаа аж төрдөж байжээ. Тэр зарц жирийн нэг зарц төдий биш, дөрвөн хүү тэр зарцаа бидний ахмад удирдаач гэж хүндэлдэг байв. Учир нь тэр зарц нь ухаантай , бяр чадал ихтэй, ах дүү дөрвийг бодвол амьдарлын их туршлагатай хүн байжээ.
Энэ зарцыг Хүдэр гэдэг. Тэрээр зарзгар бүдүүн биетэй, маш их тэнхээтэй учир ийм нэртэй болжээ.
Дөрвөн хүүгийн хамгийн ахмад хүүг Зодооч гэдэг. Яагаад гэвэл хэнээс ч айдаггүй зоригтой, хэрэгтэй цагт хамгаас түрүүнд тулалдаан тэмцээн хийдэг учраас ийм нэртэй болжээ.
Хоёр дахь хүүг Өндөр гэнэ. Тэр хүү бусдаас онцгой өндөр нуруутай юм. Гурав дахь хүү маш хичээнүй нямбай, аливаа юманд хянамгай, ариг гамтай, аж ахуйч, ажилч хүү учир Нярав гэдэг гэнэ.
Дөрөв дэхь хүү бусдаас намхан нуруутай чадал тэнхээ муу учраас түүний Жаал гэнэ. Ингээд таван сайн нөхөр орчлон дэлхийгээр аялах урт удаан аялалд гарч боломжтой бүх гавьяат үйлийг бүтээхээр явжээ. Тэд нэгэн харгис хааны захиргаанд байдаг маш баян том хотод хүрч ирэв.
Хүдэр хэлсэн нь:
Бид орчлонгоор тэнэж янз бүрийн юм үзэж ханалаа. Ингэж аяллаа гээд бидний хэнд маань ч алдар нэр, аз жаргал олдсонгүй, цаг дэмий өнгөрсөөр байна. Тэгэхлээр энэ хотын хаантай байлдаж түүний харгис дарангуйллаас хотыг чөлөөлбөл яасан юм бэ. Хэрэв хотыг чөлөөлбөл хүтүүс биднийг үүрд дурсан хүндэлж алдаршуулах биш үү гэв.
Ах дүү нар бүгд зөвшөөрч, таван нөхөд хотын алтан хананд тулж ирэв. Зодооч хамгийн түрүүнд өндөр дуугаар хааныг тулаанд дуудмагц хатуу ширүүн байлдаан эхэлжээ. Таван нөхөд харгис хаан болон түүний бие хамгаалагчидтай баатарлаг байлдаж, ялангуяа Өндөр бусдаас ялгарч байлаа. Ингээд эцэстээ харгис хаан бут цохигдож хот чөлөөлөгджээ.
Таван сайн нөхөд хэн маань хотыг захирах бэ гэдэг асуудлыг өөр өөрийн саналаа хэлэх ёстой болжээ. Ах дүү дөрөв нэгэн дуугаар хотыг Хүдэр захирах нь зүйтэй. Учир нь тэр биднийг удирдаж байдаг ахмад туршлагатай хүн билээ гэв. Гэвч Хүдэр эрс татгалзаж:
Хотыг Зодооч маань захирвал зохино. Яагаад гэвэл хотыг чөлөөлөх энэ тулалдаан хамгийн түрүүнд харгис хааныг Зодооч дуудаж байлдаж эхэлсэн хүн шүү дээ гэв. Энэ үгийг сонсоод Зодооч мөн л татгалзаж:
Хотыг Өндөр захирах нь зөв. Өндөр бусдаас онцгой баатарлаг тулалдаж ялалт байгуулсан билээ гэжээ. Өндөр бас л зөвшөөрсөнгүй энэ хот тоолж барашгүй үнэт эрдэнэсээр асар их баялагтай юм. Тэгэхлээр энэ хотыг Нярав маань захирах хэрэгтэй гэв. Нярав үүнийг сонсоод би хотыг захирахгүй. Манай Жаал бидний хамгийн бага нь юм. Бас тэгээд чадал мөхөс, тэрээр энэ мэт харгис хааныг явж өөртөө захирч чадахгүй билээ. Иймд хотыг Жаалаар захируулах нь зөв! Гэжээ. Гэтэл Жаал би бол сул дорой хүн учир хотыг захирч огт чадахгүй гэв. Ийнхүү таван нөхөд маргалдаж, маргалдаж, хотыг тавуулаа зөвлөлдөн байж захирцгаая гэж шийдээд тэр ёсоор болж хотоо энх төвшин амжилттай удирдсан гэнэ. Үүнээс хойш энэ таван нөхөд шиг улс гүрэн хот суурингаа эв зүйгээр зөвлөлдөн удирдах хүсэл бусад улс оронд тархсан гэдэг.
Хүүхдүүдээ та нар гарынхаа таван хурууг харцгаа. Тэр таван хуруу чинь ч таван сайн нөхөд юм. Тэр хуруунууд чинь та нарын тусын тулд үйлчилэхэд ямагт бэлэн байдаг шүү. Энэ таваас хамгийн бүдүүн нь эрхий хуруу байгаа. Эрхий бол хамгийн хүчтэй чийрэг учраас Хүдэр гэсэн үг. Дараа нь долоовор хуруу. Тануус ямар нэг юм заах гар хүрэх болхоор энэ хуруугаа хамгийн түрүүнд хөдөлгөж байдаг. Тэхээр нэг үгээр хэлбэл Зодооч гэсэн үг биз. Та нарын дунд хуруу бусдаас өндөр байдаг тул Өндөр гэж нэрэлмээр байгаа биз. Дараа нь нэргүй хуруу гэж байгаа. Энэ хуруунууд хүмүүсийн алт мөнгөн бөгж зүүж гоёдог учраас нэг ёсондоо Нярав гэсэн үг! Та нар чигчий хуруугаа харцгаа тэр чинь жижигхэн тэнхээ чадалгүй, бусдын дэргэд хөөрхийлэлтэй хуруу учраас Жаал гэж нэрлэж болно байх. Ингэхээр та нарт ч гэсэн таван сайн нөхөр байдаг байна. Тэгээд хуруунууд та нарын ямар нэг хэрэгцээг хангахын тулд хамтын хүчээр ажиллахад хэзээд бэлэн байдгийг санацгаа! Тэгээд та нарт аз жаргалыг авчирдаг.

Эрт урьд цагт гурван хүүтэй нэгэн тариачин өвгөн байжээ. Түүний ахмад хүү нь бусдыгаа бодвол даруу номхон, давжаа ядуу учир эцэг эх нь түүнийг өрөвдөх ажээ.
Нэгэн өдөр өвгөн хүүхдэдээ хэлсэн нь:
За хүүхэд минь, аавын чинь нас сүүдэр өндөр болж нар минь жаргах ойртжээ. Өвгөн аавынхаа өв залгаж голомт сэргээх хүүгээ зааж тогтоох цаг боллоо. Та нартаа би цөмд нь адилхан хайртай. Та нарын хэнийг ч гомдоохыг би хүсэхгүй. Ингэхээр та нар харь холын газар очиж аз жаргалаа туршиж ирцгээ. Та гуравт би зардал мөнгийг ав адилхан өгнө. Гурван жилийн дараа үнэт сайн эд агуурсаар хөрөнгө зоорийг хэн илүү базаасан нь миний голомт сахиж өв залгамжилан үлдэг гэжээ.
Отгон хүү: Ах ч аугаа их юм авчирна биз дээ? Хэмээн ууган ахыгаа дооглон егөөднө.
Гурван хүү мөнгөө аваад тал бүр тархан оджээ. Отгон хүү олон хүн бужигнасан нэг хотод очиж гэнэ. Харин ууган хүү хотод очсонгүй холын холыг зорьж хандсан зүгтээ явжээ. Тэр явсаар байтал тэнгис их далай мэт зах хязгааргүй үерлэн хальсан их мөрөнд тулж очоод харвал мөрөн голын цаана мөнх ногоон тайга, уудам их хөндий харагдана. Үржил шимтэй үзэсгэлэнт тэр нутагт очихыг хүсэвч гүүр байхгүй учир хэн ч тэнд очсонгүй, онгон эзгүй зэлүүд нутаг болжээ.
Ууган хүү: Энэ мөрөн дээр гүүр барих хэрэгтэй юм. Тэгвэл тэр атар онгон нутгийг амьтан хүн ашиглаж аж төрөх болно, гэж санаад гүүр барьж эхэлжээ. Тэрээр гурван жилийн турш сая барьж дуусахад буцах болзоо хугацаа нь болчихсон, бас эцгийн өгсөн мөнгийг идэж дуусаад ганцхан зоос үлдсэн, эцгийн өвд нэмэрлэх өчүүхэн ч байхгүй гар хоосон буцах болжээ. Дүү нар минь намайг даажигнана гэж санавч ямар ч арга түүнд байхгүй ажээ. Эх нутагтаа очихийн өмнө их мөрөнгийн эрэг дээр эцсийн удаа унтажээ. Зүүдэнд нь өтгөн цагаан сахалтай өвгөн хүрч ирээд хэлсэн нь: За хүү минь чи хар амиа бодолгүй хамаг олны тусын тулд хэзээ ч арилшгүй хэрэгтэй юм хийж өгчээ. Чиний зүтгэл итгэл, бүтээл үйлсийг зүгээр орхихгүй ээ. Энэ дэгээг ав маргааш гүүрний гол дунд очоод гурван удаа хаяарай. Эхний удаад мөнгөний түрүүвч баригдах вий. Тэр түрүүвчийг сэгсэрхэд барагдашгүй их алттай болно. Хоёр дахь удаад чи домбо барина. Домбыг тонгойлговол алим жимсны амтат дарс аяга аягаар дүүрэн бялхана. Гурав дахь удаагаа чи нэг мөчир барина вий. Энгийн харахад модны мөчир боловч эрхэм чанартай эрдэм чадалтай мөчир юм шүү. Өтөлж өвгөрсөн хэнийг ч болов түүгээр ороолговол тэрхэн даруй залуужина. Харин ороолгохдоо 2-3 илүүгүй гэдгийг битгий мартаарай гэжээ.
Хүү өглөө сэрээд зүүдээ санан яагаад ийм сонин зүүд байдаг билээ гэж гайхан бостол хажууд нь нэг дэгээ хэвтэнэ. Нээрээ ийм дэгээг надад өгч байсан гэж санаад дэгээг авч яаран явсаар гүүрний дунд очиж голруу тавьжээ. Дэгээнд ямар нэг юм орооцолдмогц татаад гаргатал түрүүвч байж. Амыг нь нээмэгц алт зоос асгаран гарав. Дэгээгээ дахин тавьсанд домбо баригдав. Тонгойлгомогц урьд үзээгүй амтат дарс ундран гарав. Дэгээгээ дахин голд тавьтал долгион дундаас мөчир гараад иржээ. Гайхамшигт эрднэсээ алчуурт боож савааны үзүүрт уяаад гэрийн зүг явжээ.
Буцах замдаа хоёр дүүтэйгээ уулзаж харвал тус бүр гурван том боодол бараатай эхэмсэг явцгаана. Отгон хүү нь олсон олзоор баярхаж, ууган ахыгаа дооглно:
Хараач та минь манай ах явж явж сухай ганц саваатай иржээ. Гурван жил тэнэж тэнэж эцгийн өгсөн мөнгийг бараад ирэв үү? Тэгнээ тэр тэнэг амьтан гэж тохуурхан доромжилно.
Ууган хүү дуугүй алхаж, уур нь хүрэв ч тэвчинэ.
Ингэж явсаар гурван хүү гэртээ ирэхэд өвгөн аав нь ураг төрөл ус нутгийнхнаа цуглуулан баяртай угтжээ.
Хамгийн түрүүнд бага хүүгийнхээ савыг нээвэл амсар дүүрэн амуу будаа байна. Аав нь:
Тариачин хүнд тариа будаа дээдийн хөрөнгө гэжээ.
Хоёр дахь хүүгийн хогшилыг харвал боодол боодолоор торго дурдан
Аав нь түүнийг үзээд:
Элбэг баян эд хөрөнгө энэ насны барагдашгүй хоол гэжээ. Ууган хүүгийн юмыг эцэг нь харсан ч үгүй яваад өгчээ.
Яагаав аав аа? миний юмыг харах ч дургүй байна уу гэж хүү асуув.
Эцэг хариуд нь:
Түүнийг үзээд яах юм энэ олон зочдын өмнө шившиг болохоос айж байна гэв. Хүү:
Аав минь битгий уурлаач дээ би бусад хүүгийн адил би таны төрсөн хүү биш гэж үү, та үз би гуйя гэжээ.
Яая гэхэв өвгөн дуртай дургүй алчуурт боодолтой юмыг задалтал, алтан зоос асгаран цуврав. Гэр дүүрэн гэрэл туяа цацарч, хүмүүс харж чадахгүй нүд гялбав. Айлчин гийчид алмайран гайхаж бие бие өөдөө гөлрөн шагшина.
Ууган хүү зочдод хандан:
Зочид та нар зовох юмгүй алтан зоосноос атга атгаар авцгаа. Идээд уугаад барагдашгүй алт бидэнд үлдэнэ. Авцгаа дараа нь манайд очиж найр наадам хийцгээ гэж хэлэв.
Айлчин гийчид өвгөнийд ирээд амсаж үзээгүй амтат дарсаар зочлуулан ам амандаа шагшан гайхана. Зөвхөн тариачин өвгөн гунигтай сууж, гэмшингүйгээр:
Даанч би хөгширч дээ. Тиймгүйсэн бол та нартайгаа насан туршаад наргихад болох байна гэжээ.
Ааваа түүнийг чинь эмчлэх эм надад байна гэж хүү хэлээд мөчрөөрөө аавынхаа нуруун дундуур хоёр дахин цохив. Суусан зочид цочин гайхана. Төдхөн өтөлсөн өвгөн залуужиж, цал буурал үс нь хав хар болж гуч орчим насны гунхсан сайхан эр болчихжээ. Зочлуулж байсан өвгөд эмгэд залуужихын хүслэн болцгоож аль намайг зодооч дээ гэж ам амандаа шуугилдав.
Айлчдын дунд арай ядан суусан нэг эмгэн мөчрөөр мөн л залуужсан боловч хүсэл нь ханасангүй.
Хүү минь арван долоо, найм юм уу, яадахдаа хорин настай хүүхэн гэж харагдахаар залуу болохсон гэж үглэнэ. Бүх хүмүүс бүжиглэн цэнгэж байхад сая залуужсан эмгэн л бүжиглэсэнгүй, хүмүүсийн чөлөөг ажиж байгаад, эрдэмт мөчрөөс нэг хэсгийг тасалж аваад оргожээ.
Нэг мэдсэн эмгэн байхгүй. Цугларсан хүмүүс түүнийг эрж олохоор гартал байшингийн буланд эрдэмт мөчрийн иш нь хэвтэж, дэргэд нь эмгэний халаазны өрөөсөн ханцуйд нярай бяцхан хүү тэнхээ мэдэн бархирч байв. Хүмүүс мэл гайхав. Тэр эмгэнийг ийм нялх хүүхэд болтлоо залуужина гэж хэн санах вэ дээ! Хэлэх үг алга бяцхан хүүг асарч хүн болгох хэрэгтэй болжээ. Ийнхүү ид шидтэй эрдэмт мөчир алга болоод дахин олдсонгүй гэдэг. Түүнээс хойш хөгширч өтөлсөн хэн ч атугай дахин залууждаггүй болжээ.

Эрт урьд цагт шувууны махыг хэн ч идэж үзээгүй байсан болохоор шувууг ер алдаггүй байв. Тийм учраас шувуу хүнээс ер айдаггүй, харин ч хүний гараас тариа будаа авч иддэг байжээ.
Гэтэл нэг хол газрын худалдаачин ой тайгад олон хоног төөрч өлсөж үхэхийн даваан дээр зэрлэг тахиа алж идсэн гэнэ. Тэгээд тэр худалдаачин ядарч будилж явсаар явах замаа олоод дайралдсан хүн бүрд өлсөж ядарснаа ярьж “энэ дэлхий дээр хамгийн амттай мах бол шувууны мах юм” гэж хэлсэн гэнэ. Түүнээс хойш шувууг хүн агнадаг болжээ.
Энэ тухай тогоруу мэдчихээд хүнийг залилахаар шийдэж хүн харагдмагц өрөөсөн хөлөө далавчин дороо нуудаг болжээ. Хүн түүнийг хараад ер нь ямар ч шувуу хоёр хөлтэй байдагсан, энэ яагаад ганц хөлтэй байдаг билээ гэж гайхаж байгаад энэ бол шувуу лав биш, ямар нэг таньж мэдэхгүй амьтан байна гэж бодоод тогорууг зөнд нь орхижээ.
Тэгтэл нэг тогоруу шалбааг дотор мэлхий агнаж яваад дэргэд нь хүн ирсэнийг мэдсэнгүй. Тогоруу хоёр хөл дээрээ дэгдэн харайж мэлхий шүүрч байхыг хүн хармагцаа тогорууг бариад авчээ.
Анчин барьсан тогоруугаа гайхан харж арьс үсийг нь барилж үзсэнд тогоруу хамаг тэнхээгээрээ чарлан:
Урт хөлт тогоруу би
Өрөөсөн хөлтэй билээ
Намайг барьсан хэн ч
Насан эцэс болно л гэж дуулахад нь анчин ихэд айн магадгүй надад л хоёр хөлтэй юм шиг харагдсан байж болно. Үүнийг суллаж тавьсан нь дээр байх гээд тогорууг тавьчихжээ. Торноос мултарсан тогоруу хоёр хөл дээрээ дэгдэн харайж агаарт хөөрөн нисэж одохдоо анчны зүг хөгжилтэйеэ харж:
Тогоруу би хоёр хөлтэй
Тарган чиг, зальтай чиг
Хороож намайг идсэн хүн
Хоёр хоног цатгалан явна гэж дуулан дуулсаар анчны дээгүүр эргэн нисээд агаарын гүн рүү шумбан оджээ. Тэр цагаас хойш тогоруу хүнийг хармагц бүжиглэн дэгдэж эхэлдэг болсон гэнэ. Энэ бол урьд эртний үед тогоруу анчныг мэхэлсэндээ баярлаж тохуурхаж байгаа хэрэг ажээ.

Эрт урьд цагт нэгэн цэцэн туулай байжээ. Тэрээр бүжин байх үедээ нуурын эрэг дээр тоглохоор очив. Энэ нуурын ус нь цэнгэг тунгалаг учир бүх амьдтад түүнээс уухаар ой тайгаас хүрч ирнэ.
Нуурын эрэг дээр ганц өндөр бүдүүн хар мод байсныг хүн хөрөөдөж унагаад зөвхөн хожуул нь үлдэж, түүн дээр давирхай өрөмтөн тогтжээ. Туулай тэр том хожуулыг үзээд дээр нь сууж амрахаар үсрэн гарч суув. Гэтэл бөгс нь давирхайтай наалджээ. Хөөрхий туулай хожуулаас суух байтугай хөдөлж ч чадахгүй болов. Ингээд л үхдэг байж дээ гэж туулай айж гайхшран суужээ.
Ийнхүү гиюүрэн сууж байтал модон дотроос нэг заан гарч ирээд ус уухаар нуур руу явахыг туулай харж энэ заан л намайг аврах байх гэж бодоод
Хүүе заан гуай, энэ уснаас ууж болохгүй! Эзэнтэн намайг харуулд тавьсан юм гэж хашгирав. Заан ер тоосонгүй алхаж байв. Туулай бүр чанга дуугаар:
Заан гуай та чинь дүлий юм уу? Сохор юм уу? Харуулынхаа байранд хамгаалалтанд гарчихаад байгаа намайг харахгүй байна гэж үү? Хэрэв та хэлсээр байтал наад уснаасаа уух юм бол наад муу толгойгоо авахуулна гэж мэдээрэй гэв. Заан ихэд уурлаж:
Чи юу донгосоод байгаа юм бэ? Чиний уснаас биш, нуурын уснаас уух гэж байна гэв.
Туулай хариуд нь:
Хэрэв чи уснаас уух юм бол толгойгий чинь ганц цохиод модны борогцой унагах адил болгоно гэж мэдээрэй гэж хашгирав. Заан улам уурлаж:
Энэ муу бүжин яасан их ид вэ? Энэ муу зулбадас намайг ганцхан цохиод толгойгий минь үсэргэх гэнэ шүү. Тэгэх байх аа одоохон би чамайг ганцхан дэвсээд газартай наалдуулчихъя гэж орилсоор туулай руу очиж хошуугаараа туулайг ороонгуут хожуул дээрээс ховх татан шидсэнд бүжингийн бөгсний арьс давирхайд наалдан хожуул дээр үлджээ. Хожим туулайн бөгсөнд шинэ арьс хөрсжиж цагаан үс ургажээ. Тэр цагаас хойш туулайн бөгс цагаан байдгийн учир тэр билээ. Одоохон чамайг би учры нь олно. Харин яаж алах вэ? Толгойгий нь хэмх цохих уу? Ямар ч гэсэн чамайг тонилгоно доо гэж заан хашгирав. Туулай айж эмээсэнгүй харин тайвуухнаар хэлсэн нь:
Өршөөлт ах минь би аль эртнээс үхэхсэн гэж хүссэн юм. Учир нь би энэ дэлхийн тогтсон цагаас хойш олон мянган жил амьдарч бүр уйдаж гүйцээд байна. Харин танд л хайран байна. Яагаад гэвэл миний бүх мах ясанд үхэлийн хор шингэсэн юм. Ганцхан дусал хор л үхүүлж чадах хүчтэй гэж мэд. Хэрэв та хошуугаар цохих юм бол хошуу чинь хордоно. Хэрэв хөлөөрөө дэвсэх юм бол хөл чинь хордож тэр дороо үхэх болно. Харин би үхэхгүй л үлдэх бий. Хэрэв үнэхээр намайг тонилгохыг хүсвэл ганцхан арга бий. Би зааж өгөмз. Их өтгөн бут сөөг ургасан ширэнгийг эрж олоод зэгс хулс руу намайг шид! Тэгвэл би үхнэ гэв. Заан хэдийгээр ухаантай боловч туулайн залийг хэрхэн мэдэх билээ. Туулайг хошуун дээрээ суулгаж өтгөн бутан дотор очоод зэгс рүү шидэв. Туулай зэгсэн дотор унаад цааш дэгдэн алга болов. Тэгээд нилээд хол очоод:
Заан гуай намайг лав үхсэн гэж санаж байгаа биз! Хэрэв дахиад тааралдвал юу гэж санах бол хэмээн инээж бүжиглэсэн гэнэ.

Нэг өдөр Буга :
Би их ядарч байна. Өөртөө сууц барих тохиромжтой газар эрж явна гээд голын эргийн ширэнгэд очиж нэгэн аятайхан газар олж байр барих боллоо.
Дараа өдөр нь Бар би мөн л ядарч байна. Нэг аятайхан сууцтай больё гэв. Бар сууц барих тохиромжтой газар эрж явсаар голын эргийн ширэнгэнд нэг газар олж дараа ирж байр барихаар болжээ. Чухам нэг газар нь Буга, Бар хоёрын хэн хэн нь байр сууц барих гэж сонгож авсан газар гэдгийг аль алин нь яахан мэдэх билээ.
Нэгэн өдөр байр барих гэсэн газартаа Буга ирж өвс бутыг эврээрээ хадарч зулгааж газрыг нь цэвэрлээд явчихав. Дараа өдөр нь Бар нөгөө газраа ирээд:
Аянга цахилгаан, тэнгэр бурхан намайг ивээж байна. Газрыг минь цэвэрлэж өгчээ! гээд газар ухаж яс мод босгон байр барьж эхэлжээ.
Гурав дахь өдөр нь буга хүрч ирж, байр барьж эхэлсэнийг үзээд
Тэнгэр бурхан надад тусламж дэмжлэг үзүүлжээ гэж баярлан, дал модны навчис, өвс цуглуулан дээвэр тавьж ганц том тасалгаан дундуур хана босгож нэгийг нь өөртөө нөгөөг нь бурхандаа зориулан барьжээ.
Түүний дараа өдөр нь Бар ирээд үзвэл байр нь аль хэдийнээ бэлэн болсонд баярлан нэг өрөөнд нь орон таг унтжээ.
Дараа өдөр нь Буга ирж нөгөө өрөөг нь эзлэн амрав.
Өглөө босож гадаа гартал Буга, Бар хоёр тааралдаж танилцан учрыг мэдэлцэж Бар хэлсэн нь:
За тэгвэл хоёулаа хамт амьдрах уу гэсэнд Буга:
Тэгье тэгье гэж зөвшөөрөв.
Маргааш нь Бар:
Би анд явлаа. Чи хожуул цуглуулж хагалж бэлд! Ус ав! Би их өлсөж ирэх байх гэв!
Бар анд явж нэг том буга алж иржээ. Түүнийг гэртээ оруулан за, найз минь нэрэлхэлгүй идээд бай, идээд бай гэв.
Буга нэрэлхсэнгүй. Гэвч нэг нөхрийг нь алж ирснийг хараад гуньж гутран ер идсэнгүй. Тэр ч байтугай шөнө намайг барьж идэх байх гэж айгаад унтаж чадсангүй.
Маргааш нь буга анд явах болов. Буга ой дотор нэг бар явахыг үзээд цааш явтал Тамандуа хэмээх тэр нутгийн аварга том амьтантай тааралдав. Энэ том амьтан хазах шүдгүй боловч маш хурц хумастай учир ямар ч амьтныг барьж хурц хумсаараа базаж алдаг. Түүнээс амьтан бүхэн айдаг ажээ. Буга Тамандуад очиж:
Би саяхан нэг бартай уулзлаа. Тэр Бар таныг мөн ч их хараан зүхэж байна билээ! гэсэнд Тамандуа ихэд уурлаж барын мөрийг мөшгин хөөж барьж аваад урт хурц хумсаараа базан алав. Тамандуа хазах шүдгүй болхоор яахав, Барыг алчихаад яваад өгчээ. Буга тэр үхсэн барыг авч гэртээ ирээд нөгөө өрөөнөөс Барыг дуудаж:
За найз минь ангын мах амттай! Идээд бай! Идээд бай нэрэлхэхгүй ид гэв.
Бар юунд нэрэлхэх билээ. Нэг нөхрийг нь алсан байхыг хараад харамсахаас гадна энэ буга намайг хэзээ барьж идэх бол хэмээн айж байлаа.
Тэр шөнө Буга, Бараас айж, Бар Бугаас айж хоёулаа огт унтсангүй. Шөнө дундын хэрд Буга зүүрмэглэж толгойгоо хөдөлгөтөл хана туурганд урт эвэр нь тулж тар түр хийжээ. Энэ чимээг нөгөө өрөөнд байсан Бар сонсож Буга надруу дайрах гэж байна гэж санаад түргэн босож хол харайсаар гарч зугатан оджээ. Барын харайх хүнд хөлийн чимээг буга сонсож Бар идэхээр зэхэж байна гэж бодоод бушуухан гарч зугатжээ. Ингээд Буга, Бар хоёр бие биенээсээ айж орон байраа орхиод ор сураггүй алга болсон гэнэ. Түүнээс хойш Буга, Бар хоёр бие биеэ үзэж чадахаа байжээ. Хайран сайхан нөхөрлөлийг хар санаа холдуулжээ.

Хөвч их ойн захад хөеө засаж явсан нэг оготныг ховдог хар хэрээ шүүрч аваад нисэж явтал тайгад унагачихжээ. Тэр тайгад юу санаснаа яах ийхийн зуур бүтээж чаддаг элдэв ухааны эрдэм чадалтай нэг хүн амьдардаг байж. Ой дотор тэр хүнийг явж байтал дээрээс нь оготно унахыг хараад түүнийг авч овоохойдоо иржээ.
Олон өдөр оготно хүн хоёр овоохойдоо амьдарч ховдог хэрээний хоол болох гэж байсан оготно хүний гараар тэжээгдэн жаргалтай сайхан амьдрах болов. Оготно нэг өдөр овоохойгоос гарч ой дотор зугаалахаар явж байтал нэг муур харагдмагц ухаан алдтал айж, эргэж зугадаж овоохойн нэг буланд орж хоргодов.
Юунаас ингэтэл айж чичрэх болов? гэж хүн оготноос асуувал:
Ээ халаг минь манай овоохойгоос холгүй муур байна. Би түүнээс айж үхэх нь байна.... гэж оготно гонгинон уйлагнав. Хүн хэлсэн нь:
За тэгвэл нэг арга байна. Чи одоо тайван унт. Өглөө босохдоо чи оготно биш, муур болсон байх бий вий. Тэгэхлээр чи муурнаас хэзээ ч айхгүй болно гэжээ. Оготно нам унтаад өглөө сэрсэн чинь оготно биш муур болсон байв.
Мууран-оготно сэтгэл тэнүүн зугаалахаар овоохойгоос гарч хэд алхтал нөгөө муур модон дотор явж харагджээ.
Тэрхэн зуур оготно муур болсоноо мартчихаад муурнаас айж эргэж зугадан овоохойдоо ороод нуугдав. Хүн түүнийг хараад:
Юу болов, яагаад ингэж айгаав? Гэж асуухад нь оготно муурнаас айсныгаа хэлэхээс ичиж нэрлэхээд:
Энэ ойд нэг аймшигтай нохой байна. Намайг хөөж би арай хийж түүнээс мултарлаа! Гэж худал хэлжээ. Хүн түүнийг сонсоод:
За тэгвэл чи унт! өглөө чи нохой болчихсон байх болно. Тэгээд нохойноос айхгүй болно гэж хэлэв. Оготно өглөө нохой болчихоод хөв хөв хуцаад овоохойгоос гарч ойд гарав.
Сүглэгэр том нохой сүртэй гэгч хуцаж модон дотор гүйж явахыг урьд өдрийн нөгөө муур үзээд, энэ лав намайг барих гэж явна гэж санаад өөрийгөө хамгаалахын тулд самардахаар зэхэж сарвуугаа тэнийлгэн ууртайгаар хүрхрэн дуугарав. Оготно-нохой муурыг ажиглаж дууг нь сонсмогц өөрийн нохой болсоноо ч санахын завдалгүй айж эргэж зугатан овоохойдоо оржээ.
Хэн чамайг айлгав? Гэж хүн асуухад нь муурнаас айлаа гэж хэлэхээсээ ичиж: Ээ бурхан минь, намайг овоохойноос холгүй маш том бар явж байна. Тийм аймшигт амьтанаас яаж амь гарахыг би ер мэдэхгүй байна гэж уйлагнав.
Хүн бас л урьд адил оготонд:
Одоо унт! өглөө чи бар болсон байна. Тэгээд барнаас айхгүй болно гэжээ.
Өглөө бар болчихоод:
Би бүх араатны хаан. Ингэхлээр энэ муу овоохойн мухар сахиж суухгүй, ой хөвчөөр явж олон ан араатныг айлган, хүчтэй зоригтойгоо гайхуулах нь зүйтэй гэж бодоод ойд орж нилээд явжээ.
Гэтэл нөгөө л мууртай тулгармагц агшин зуур тэр муурын үс нь босож нуруу нь нумран, нүд нь аймаар сүртэй гялалзжээ. Түүнийг харсан оготно бар болсныгоо бодож сэтгэхийн ухаангүй айгаад, эргэж харайн овоохойн хамгийн мухарт нуугдан эрүү ам нь дагжин чичирч байв.
Хүн түүнийг хараад гайхаж:
Чи яагаад чичрээ вэ? Энэ ой тайгад барыг айлгах хүчтэн байна гэж үү гэж асуусанд оготно хариуд нь:
Байна...байна.... гэж үхээнц дорой дуугарав.
Хэн байна даа? гэж хүн гайхан асуусанд.
Энэ.... энэ.... энэ муур? Гэжээ.
Ингээд хүн бүх учрыг бүрэн ойлгоод түүнд хэлсэн нь:
Барын цээжинд оготны зүрх цохилж байсан цагт муураас ч дорой байдаг санж. Нэгэнт ийм бол оготны зүрхтэй л бол оготно хэвээрээ л байх болно гээд бард хувирсан оготныг эргүүлэн урьд байснаар нь бяцхан оготно болгон орхисон гэдэг.

Эрт урьд цагт угсаат нэгэн залуу тайж байжээ. Тэрээр байнга өвчтэй хэвтэнэ. Нэг өдөр түшмэлээсээ асуусан нь:
Би яагаад байнга өвчтэй байна вэ? Би ус бороонд норохгүй байна. Даарч хөрөхгүй, дулаан хувцаслаж байна. Аль сайн сайхныг идэж ууж байна. Гэтэл хичнээн урьдчилан сэргийлэвч дандаа л салхинд цохиулчихсан байх юм. Яагаад тэр вэ? гэв.
Түшмэл хариуд нь:
Хэтэрхий өөрийгөө бөөцийлэх нь огт хайхардаггүйгээс долоон дор шүү! Тийм байдгийг удахгүй би чамд үзүүлж өгөмз гэжээ.
Түшмэл, нөгөө залуу тайжийг дагуулаад хотын захаар гартал хоньчин хүүтэй уулзжээ. Шөнийн хар чийг, ширүүн бороонд нэвт норчихсон нөхөөс болсон хувцастай тэр хоньчин хүү өдөржингөө бэлчээрт мал дагаж халуун, хүйтний хамаг зовлонг өнгөрөөгөөд харанхуй болохоор дал модны навчаар хучсан урцандаа орж хатсан талхны хэлтэрхий, хар усаар хоол унд хийж хоног өдрийг өнгөрөөнө.
Түшмэл залуу тайжид хэлсэн нь:
За харав уу? Ямаршуу зовлон зүдгүүр туулж амьдарч байгаа хүү байна даа? Чи өвддөг үү? гэж энэ хүүгээс асуу гэв.
Тайж хоньчин хүүгээс халуурдаг уу? Үе мөч янгинаж зовоодог уу гэж асуужээ. Хоньчин инээмсгэлэн хариуд нь:
Би ер тийм юм мэдэхгүй шүү. Ноёнтон минь би хар бага наснаасаа халуун хүйтэнд дассан болохоор өвчин намайг дийлж чаддаггүй юм гэв. Тайж гайхаж түшмэлдээ:
Энэ хүү ер бишийн бие махбодтой чийрэг хүн байж таарна. Ийм хүнд ямар ч юм хор хүргэж чадахгүй гэжээ.
За яахав харж байя гэж түшмэл хэлээд, хоньчин хүүг дуудаж орд харшид аваачаад яг л залуу тайж шиг хувцаслаж, хооллож халуун хүйтнийг мэдэхгүй, гадагш гаргахгүй, ус бороонд норгохгүй хэдэн сар суулгажээ.
Нэгэн өдөр түүний суудаг ордны гантиг чулуун шатан дээр нь ус тогтсон байхыг хүү хараад олон сар хүслэн болж байсан усанд хөлөө дүрээд удаан сууж угаажээ. Гэтэл хэдэн сар танхил танхай сууж нялхарсан бие нь хүйтэн ус үзмэгцээ халуурч өвдөөд олон сарын дараа арай ядан эдгэрэв.
Ужиг өвдөж арьс яс болтол турсан хоньчин хүүтэй нэг өдөр залуу тайж уулзаад танигдахын аргагүй өөр болсон байхыг хараад ихэд гайхжээ. Хоньчин хүү яагаад өвдсөнөө залуу тайжид нэгд нэгэнгүй хэлэхэд, хэзээ ч өвдөж үзээгүй тийм эрүүл чийрэг хүнийг өвчин бас дийлнэ гэж үү? гэж бодоод хоньчин хүүгийн үгийг үнэмшихгүй байжээ. Тэгтэл түшмэл:
Ноёнтон минь энэ хоньчин хүүг сүүлийн хэдэн сарын турш хоньчин биш, харин тань шиг орд харшид суусныг мартаа юу? Энэ хоньчин халуун хүйтэн, салхи бороо алиныг ч үзэлгүй сууснаас өвчин амархан хүрчээ. Ер нь хэн тийм янзаар сууна вэ тэр хүн өвчинөөс салахгүй, харин бэрхшээл туулж хатуужвал тэр хүн өвчин гэдгийг мэдэхгүй эрүүл чийрэг энх тунх байх болно. Тэгээд ч тэр хоньчин хүү өвдсөнөөс хойш элбэг баян орд харшийг орхиж, өсөж торнисон хээр талдаа очихыг хүсэх болжээ. За, ингэхлээр эдлэл хөрөнгө эрх ямбыг эрхэмлэхийн оронд эрүүл чийргийг эрхэмлэх нь чухал юм.
Хэн хэмжээгүй баян, хэт ямбатай байвал тэр нь өвчин, хэн ядуу дутуу боловч хал үзэж, хатуужиж сурвал тэр нь эрүүл энх жаргал юм. Залуу тайж чи эрүүл чийрэг байя гэвэл хангалуун аж байдал, хашин хойргыг орхих хэрэгтэй! гэж сургасан гэнэ. Хоньчин хүү ямбатны өргөөнөөс яаран гарч эрүүл чийрэг байхын тулд эргэж хоньчин болсон юм гэдэг.

Эрт цагт нэгэн цагт нэг хааны хоёр түшмэлийн нэг нь хааныгаа шударга бус гэж зэмлэсэн хэрэгт буруудаад цөлөгдөх болжээ. Тэгээд цөлөгдөхөд нь хоёулаа нэг хааны хоёр албанд байсан учраас өлсөж цангавал хэрэглээрэй гэж нэгнийгээ явахад нэг аяга бор гурил, нэг аяга устай өгч явуулжээ.
Тэгээд нөгөө нь цөлөгдсөн хойноо говь цөл нутагт явж байгаад цааш явж чадахгүй тамир нь тасарсанд “гурилаа идсэн ч үхнэ, идэхгүй ч үхэх юм чинь идээд яахав” гээд идэхгүй яваад байж.
Нэг идьюу гэж санаад хормой дээрээ гурилаа асгаад аяга усаар гурилаа зуураад идэх санаатай тавьснаа бас л идэх зориг нь хүрсэнгүй гурилаа атгаад л тавиад л байж.
Тэгээд нэг харсан чинь долоо атгаад тавьчихсан байжээ. Нэг харсан нөгөө долоон гурил цаашаа хөдлөөд явж. Тэгсэн хойноос нь босоод явж чадмаар юм шиг болохоор нь дагаад явсан чинь долоон гурил яваад байж. Нөгөө хүн босоод яваад байсан чинь усгүй цөл газар явж байгаад нэг их нуурын захад ирж. Тэгэхээр нь нуурын усаар ундалж, нуурын замагнаас идэж амарч тэнхэрчээ.
Харсан чинь долоон гурил далай дотор товолзож байж. Тэгэхээр нь: “Энэ долоон гурилыг дагаж явж байгаад л усанд залгаснаас хойш сэхсэн ч, үхсэн ч энэ ур уруу л орчихъё, яадаг юм” гээд орсон чинь живсэнгүй. Тэгээд нуурыг гатлаад цаашаагаа гарсанд гурил нь ч яваад л байж.
Гурилын хойноос яваад л байсан чинь нэг ой модтой уулын энгэр дээр нэг цагаан гэр тааралджээ. Цагаан гэрт орсон чинь хэсэг улсууд байж.
Тэд өгүүлрүүн:
-Хаан энд уулан дотор нэгэн сайхан хүүхнийг авах учиртай. Тэр хүүхнийг авчруулах гэж биднийг явуулсан чинь авч болдоггүй. Энд хоёр хадан хуц мөргөлдөж, хүн орохлоор л хүн тас мөргөж хөөчихөөд л байх юм. Ингээд өчнөөн хүнээ алдлаа, одоо ер нь нутаг тийш буцах юм байгаа гэж тэр улсууд хөдлөхийг завдаж байжээ.
Нөгөө цөлөгдсөн түшмэл:
-Би тийш очиж авчиръя! Тэгэхдээ надад хоёр хүн өг. Тэгээд хамт явъя! гэжээ.
Хоёр хүн дагуулж өгөөд:
-Ямар хөсөг унаа хэрэглэх вэ? гэжээ.
-Хөсөг унаа хэрэглэхгүй гэж гэнэ.
Долоон гурилаа тэндээс хөдлөөд явахаар нь хойноос нь явсан чинь нөгөө хадан хуцны дэргэд иржээ. Хоёр хадан хуц тэднийг ирэхтэй зэрэг хойшоо ухарч. “Ухраад тас мөргөөд алчихдаг юм гэсэн, мөргөх байх даа” гэсэн чинь мөргөсөнгүй. Тэгэхээр нь яваад орсон чинь их жимстэй, ой мод ургасан сайхан газарт тааралдаж. Түүнийг уруудаж явсанд оосор, бүчгүй орог цагаан гэр дайралджээ. Түүнд орсон чинь нэгэн сайхан хүүхэн эрхи бариад сууж байж гэнэ.
Хоёр эр хүн ороод, нэг нь хойно нь байгаа алтан бумбатай рашаанд нь, нэг нь эрхиний нь толгойд шингэчихжээ. Тэгээд хүүхнийг дуугарвал ч авч болно, дуугарахгүй бол авч болохгүй гэж урьдчилан тохирсон байжээ.
Хүүхэнтэй хэрэг зоригоо ярилцаж байсан чинь нөгөө бумбанд байгаа хүн бас нэг үг хэлж, эрхиний толгойд шингэсэн хүн бас нэг үг хэлжээ.
Тэгэхээр хүүхэн:
-Юу гэнэв? Гээд өндөсхийхтэй нь зэрэг босоод алтан бумбатай рашааны урдуур оронгуутаа хүүхнийг хөтлөөд гарчээ.
Тэгээд түрүүнийхээ явсан замаар гарч ирээд өнөөх хуцны тэнд ирсэн чинь гэнэт нөгөө хадан хуц хойшоо ухарчээ.
Мөргөхөөс нь урьд түргэн гарахыг завдтал “тас” гээд нэг их чимээ гараад яасныг бүү мэд болж.
Тэгээд нэг ухаан орсон чинь дэргэд нь нэг танил хүү дуугарах болжээ.
Чагнавал:
-Хүүе, сэргэж байна! Сэхэх нь шив! гэж хүн шивнэж байх сонсогджээ.
Тэгсэн чинь цөлөгдөхөөс нь өмнө нэг албатад зарагдаж байсан түрүүний танил түшмэл нь байжээ.
Тэгсэн чинь хуц тас хиймэгцээ нөгөө хүнийг орон нутагт нь авчирсан юм байж.
Нөгөө дагуулж явсан хүүхэн нь хааны авах гэсэн хүсэлт хатан нь байсанд хаан баярлаж, хаан хайр хишиг хүртээн орон гэр төхөөрч өгчээ.
Тэгээд түшмэлдээ:
-Хүссэнийг чинь өгье гэсэнд,
-Хаан суудлаа өг! гэжээ.
Хаан арга буюу суудлаа өгч шударга түшмэл хэрэг шийдэн амар сайхан жаргаж гэнэ.
Түүнд тус болсон долоон гурил нь явсаар тэнгэрт гарч долоон од болж тогтсонд “Долоон бурхан” гэж нэр өгсөн гэнэ.

Эрт урьд цагт эмгэн өвгөн хоёр байж гэнэ. Тэр хоёр нэг тэнэг хүүтэй юмсанжээ. Тэр айлын хөрөнгө хогшил гэвэл таван лан алттай юм гэнэ. Эмгэн өвгөн хоёр нас өндөр болсон тул нэгэн өдөр хоорондоо ийнхүү ярилцав:
- Бид хоёрыг үхэхээр ганц тэнэг хүү минь хэцүү байна. Иймд наймаа худалдааны ажилд сайн болгоё, гэж хүүдээ нэг лан алт өгөөд:
- Үүнийг аваад яв. Зах дээр аваачиж таван лангийн үнэтэй юмнаас өгөөд ир, гэжээ.

Хүү түүнийг аваад явж байтал зам дээр нь нэг хөөрхөн эрээн юм тэвэрсэн хүн явж байв гэнэ.
- Таны энэ юу вэ? Би авъя, гэхэд,
- Миний энэ муур гэгч амьтан, Авбал ав, гэжээ.
- Тэгвэл би авъя. Үнэнд нь нэг лан алт өгвөл ямар вэ? гэхэд,
- Тэг тэг! Гэхээр нь муураа гэртээ аваад иржээ.
- Чи үүгээр яах нь вэ? гэж эцэг, эх хоёр нь загнав.
Маргааш нь бас нэг лан алт өгөөд:
- Үүнийг чи таван лан алт хүрэх юмнаас өгөөрэй. Хэрэггүй юм авч болохгүй шүү!гэжээ.
- Би ямар боловч сайн юмнаас өгнө. Хэрхэвч муур авахгүй! гээд явж гэнэ. Гэтэл зах дээр нэг хар юм хөтөлсөн хүн явахаар нь:
- Энэ чинь юу гэдэг юм бэ? үүний чинь авъя! гэхэд,
- Миний энэ нохой гэдэг юм. Авбал ав! Гэжээ.
- За тэгье! Гээд нэг лан алтаа өгчээ.
Тэгээд нохойгоо аваад харихад нь эцэг эх хоёр нь өмнөхөөсөө илүү зэмлэжээ. Маргааш нь бас нэг лан алтаа өгөөд:
- Чи үүнийг муур нохой хоёр шиг юмнаас битгий өгөөрэй! гэж захиад явуулж гэнэ.
- - Би ямар ч байсан муур нохой хоёр шиг юмнаас өгөхгүй гээд зах дээр очтол нэг гоё хайрцагтай юм барьсан хүнтэй дайралджээ.
- Таны энэ юу вэ? Би авъя! гэхэд нь,
- Миний энэ могой гэдэг юм. Авбал авдаа гэжээ.
Тэгээд нэг лан алтаа өгөөд түүнийг гэртээ аваад ирсэн чинь эцэг эх нь үзээд:
- Чи муу ёрын юм авчирсан байна гээд нохой, муур, могойнх нь хамт хүүгээ хөөгөөд явуулж гэнэ.
Хүү явсаар байгаад нэг далайн захад очжээ. Муур нохой хоёр нь ус долоогоод их сайхан амарч гэнэ. Хүү бас усанд оржээ. Гэтэл могойгоо ус долоолгохыг мартаж гэж бодоод хоёр могойгоо хайрцагнаас нь гаргаад ус руу тавивал орчихож гэнэ. Тэгэхээр нь хүү уйлаад:
- Ус чи миний хоёр могойг гаргаж аль! Би үүнийг үнэ өртөг хайрлаагүй авсан юм гэж далайн усыг учир зүггүй шавчихаж гэнэ.
Гэтэл ард нь “ Хүүе!” гэх чимээ гарахад эргэж харвал нэг буга унасан хүн зогсож байжээ.
- Чи яагаад Лусын хааныхыг нүдээд байгаа юм бэ? гэхэд,
- Энэ далай чинь миний хоёр могойг авчихаад өгөхгүй юм, авч аль! гэжээ. Тэгэхэд нь:
- Хүүе, хүүе, тэгж болохгүй! Харин Лусын хаан чамайг дагуулаад ир гэсэн. Бодвол чамайг шагнах юм байх гээд сундлан далай руу орохдоо хүүг” нүдээ ань” гэжээ. Тэгээд “хар”гэхэд нь нүдээ нээвэл нэгэн алтан байшингийн хар торгон дээлтэй, шар торгон дээлтэй хоёр хүн гарч ирээд тэр хүүд:
- Та манай аав ээж хоёрыг дайсны гарт баригдаад явж байхад нь аварсан тул бид бүгдээрээ баярлаж байна. Ингээд байшинд орохоор орны хөлын авдрын өмнө хар эрээн могой цагираглаж байгаа тэр бол манай ээж, дэрны авдрын өмнө шар эрээн могой байгаа, тэр бол манай аав байгаа юм. Оронгуутаа аав, ээж хоёрын өмнө нэг нэг сөгдөөд мэдлээрэй! Тэгэхээр чинь аав ээж хоёр босож ирээд чамайг шагнана гэх байх. “ За чи юу авах вэ?” гэвэл “ Бурхан дээр хоёр алтан хайрцагтай юм буй. Түүний нэгийг авъя!” гэж хэлээрэй гэжээ.
Хүү байшинд орвол аав, ээж хоёр нь хүүхний хэлсэн ёсоор байв гэнэ. Хүү тэдний өмнө нэг сөгдөөд мэдэлвэл хаан хатантайгаа босож ирээд:
- За хүү, чи бид хёрыг дайсны гарт орсон байхад үнэ өртөг үл хайрлан амий минь аварсан тул чамайг шагнана. Юу авах вэ? гэжээ.
- Би юу авах вэ? Тэр хоёр алтан хайрцгийн аль нэгийг авъя, гэжээ.
Гэтэл хаан хатан хоёр зөв харж инээгээд, буруу харж уйлаад нэг хайрцагтай юмаа өгчээ. Үүнийг аваад гарч ирэхэд нь нөгөө хоёр хүүхэн уралдан ирж:
- Чинийх үү, минийх үү? гэж үзсэн нь шар торгон дээлтэй хүүхний хайрцаг байжээ. Шар торгон дээлтэй хүүхэн хүүд:
-Чи үүнийг аваад далайн захаас цааш явахад чинь нэгэн уул дайралдах буй. Түүний ар ёроолд очиж хоноорой, гэжээ.
Хүү тэр ёсоор нь явж уулын ард хоноод өглөө сэрвэл булган хөнжилд хэвтэж байгаа ч юм шиг байв гэнэ. Бас “Хаан дээшлэх болоогүй юм байгаа даа?” гэх олон хүн малын шуугиж байх чимээ сонсдож байжээ. Гэтэл хүү “Би зүүдэлж байна” гэж санаад өөртөө итгэхгүй, хажуудаа зогсож байгаа сайхан торгон дээлтэй хүүхнээс:
- Миний муу дээл хаана байна? гэж асуухад тэр хүүхэн:
- Таны хувцас цөм солигдсон. Харин та одоо дээшлэх болоогүй юу? гэхэд босоод гадаа гарвал газрын хөрс хөдлөм олон мал бүрхсэн байв гэнэ. Гэрт орж ирвэл:
- Алтан домбонд байгаа усаар гар нүүрээ угаа гэж нөгөө хүүхэн хэлэв.
Тэгээд цайгаа уугаад гэр бүл болох найраа хийжээ. Энэ үед мангасын хаан анд явж байгаад нэгэн туулай бууджээ. Гэтэл түүний нэгэн дусал цус хадан дээр дуссан байхыг үзээд нөгөө хаан зурхайчдаа:
- Би өдий хүртэл ан гөрөө хийхдээ туулай зэргийг ер алдаж үзээгүй билээ. Гэтэл энэ л туулай ганц дусал цус үлдээгээд явсан байх юм. Энэ ямар учиртай байна? чи үүнийг зурж мэд! Гэхэд нь зурхайч зурвал:
- Энэ тив дээр байхгүй хамгийн гоё хүүхэн баруун хойт зүгт тэнэг хаантай суугаад жаргаж байна, гэхэд мангасын хаан:
- Тэр хүүхнийг авах ямар арга байна? Дахин сайн зурж үз! Гэж зурхайчдаа хэлж гэнэ. Зурхайч үзээд:
- Тэр хүүхнийг авахын тулд хааныд байгаа нэг алтан хайрцагтай юмыг авах хэрэгтэй. Түүнийг наян настай Алийдаа гэдэг шулмас чавганцаас өөр хэн ч авж чадахгүй юм байна. Тэгэхдээ түүнийг гуйлгачин болгож явуулбал авч чадна гэжээ.
Мангасын хаан өргөөндөө ирж наян настай шулмасан чавганцыг дуудаж:
- Баруун хойт зүгт тэнэг хаантай суусан хорвоогийн хамгийн гоё хүүхэн байгаа. Түүний гэрт алтан хайрцагтай юм буй. Чи үүнийг аваад ир! гэж тушаажээ.
- Ная хүрсэн би явж чадахгүй гэхэд нь Мангасын хаан:
- Хэрэв явахгүй бол толгойгий чинь авна! гэхэд шулмасан чавганц аргагүй явах болжээ.
Нэгэн өдөр нөгөө хаан хүүгийнд нэг гуйлгачин чавганц иржээ. Хааны хатан:
- Танайх хаана байдаг вэ? Ямар тухай явж байна? гэж асуухад,
- Би орох оронгүй, оочих аягагүй, олноор тэнэж гэдэс тэжээн, орчлонгоор гэр хийж явдаг хоосон ядуу гэхэд нь хаан хатан хоёр:
- Манайд хэд хонодоо гэжээ.
Гэтэл нэг шөнө нөгөө чавганц гэнэт алга болсон байв гэнэ. Өглөө үзвэл алтан хайрцагтай юм нь үгүй болсон байжээ. Тэгэхээр нь хатан нь ингэж хэлжээ:
- За миний алтан хайрцагтай юм алга болсон байна. Би бас түүнтэйгээ хамт алга болох болно. Чи бид хоёрын амьдрал ингээд дуусна гэж хэлэхэд хүү учиргүй уйлжээ.
Тэгэхээр хүүхэн:
- Чи битгий уйл! Бид хоёр нэгэнт заяагаараа нийлсэн тул учрах цаг байна байх. Харин чи нэг ч нүд анихгүй байвал би байж л байна. Хэрэв нэг л нүд аних юм бол би алга болсон байна гээд хоёулаа уйлжээ.
Тэгж байсаар нэг мэдэхэд хүү унтсан байв гэнэ. Сэрэхэд нь нөгөө анх ирсэн уулынхаа ард нохой, муур хоёртойгоо хэвтэж байв гэнэ. Хүүг учиргүй уйлахад нь муур нь:
- Битгий уйл! Явж өндөр уулын орой дээр гаръя! гээд хүү нохой хоёроо дагуулан явжээ. Нэг уулын оройд гараад муур тал тал тийшээ харж байснаа:
- Хүүш! Улаан шороо манараад байна. Тэнд Мангасын хааных найр хийж байх шиг байна. Манай хүүхэн тэнд буй. Тийшээ явъя! гэхэд хүү уйлсаар л байв.
Тэгээд цөм тэр зүгт явцгаажээ. Гэтэл зам дээр нь айлын бууцан дээр шар навтас, хөгнийн булдруу байсныг муур үзээд:
- Нохой чи энэ навтсыг зуугаад яв! Хүү чи энэ хөгнийн булдрууг аваад яв! Бидэнд ямар нэгэн хэрэг болж магадгүй гэхэд нөгөө хоёр түүнийг аваад явжээ.
Цаашаа явж байтал зам дээр нь нэг хар модны хөндий тайрдас хэвтэж байв гэнэ. Муур үзээд:
- Үүнийг хөгнийн булдруугаар оосорлож үүрээд яв!гэхэп хүү төвөгшөөн уйлсан боловч арга буюу үүрээд явжээ. Тэгээд шулмасын хаааны наана очвол урдуур нь урсдаг цусан гол үерлээд хөлтэй амьтан гарахын аргагүй байхад хүү учир зүггүй уйлж гэнэ. Гэтэл муур:
- Чи энэ модны хөндий дотор ор! гээд нохойд хэлж хоёр талын нүхийг шар навтсаар бөглүүлээд:
- Нохой чи усчаараа энэ модыг гол дундуур түлхээд яв. Би дээр нь суугаад явъя гэжээ.
Муур голын цаад талд гараад:
- Та хоёр газар ухаж, мод навтас хоёроо газар булах хэрэгтэй , - гэхэд даруй гүйцэтгэжээ. Тэндээсээ явж мангасын хааны байдаг хотын захад очиж хүү нохой хоёроо багтах нүх ухаж, тэднийг байрлуулан, муур явж хэсэг тостой яс олж ирээд нохойдоо:
- Чи энэ яснаас хүүд жижиглэн өгч байгаарай. Би мангасын хааны хотоор явж хүүхнээ эрье,- гээд явсаар нэгэн байшингийн цонхон дээр буутал түүн дотроос нөгөө хүүхэн гүйн гарч ирээд:
- За чи сайн ирэв үү? Цаадуул чинь хаана байна? – гэхэд муур:
- Бид сайн ирсэн. Хотын захад хүү нохой хоёрыг үлдээгээд би чамайг олохоор явж байна гэхэд хүүхэн:
- За, би ч яахав мангасын хааны гарт ороод зовж байна. Миний алтан хайрцагтай юмыг гурван түмэн цэргээр бүслүүлсэн, гурван давхар төмөр байшингийн доторхи шилэн байшинд шулмас чавганц амандаа зуугаад, өдөр шөнөгүй нүд үл цавчин манаж байгаа. Би өдөр бүр зах руу хоолны үлдэгдэл аваачиж хаяж байя.Та нар түүнийг идэж амьдарч бай. Эндээс гарах цаг ирэх бол уу? – гээд хүүхнийг уйлахад муур:
- Битгий уйл. Чамтай уулзсан хойно арга нь олдоно байх – гээд буцаад явжээ. Нөгөө хоёр дээрээ ирээд:
- Хүүхэн сайн байна. Арга нь олдоно байх, би зах дээгүүр очиж нэг хоол олж идье,- гээд гүйж явтал нэг том хулгана хэвтэж байв гэнэ.
Сэмхэн мяраасаар түүнийг барьж аваад идэх гэтэл хулгана:
-Би Хулганын хаан байна. Намайг битгий ид! Хайрт амины минь оронд хүссэн бүхний чинь өгье,- гэхэд муур:
-Надад идэх хоол өг! Тэгвэл тавья,- гэтэл Хулганын хаан:
- Боролзуу, Моролзуу!- гэж дуудахад хоёр жижиг хулгана ирж гэнэ. Үүнийг ид!- гэхэд нөгөө хоёрыг идвэл Хулганын хаан:
-Одоо намайг тавь!- гэхэд,
-Чамайг тавьж болно. Гэхдээ нэг үүрэг гүйцэтгэж чадвал тавина,- гэв. Хулганын хаан:
- Гүйцэтгэе, ямар үүрэг вэ?- гэхэд:
- За, тэр гурван түмэн цэргээр бүсэлсэн гурван давхар төмөр байшингийн доторхи шилэн байшинд шулмасан чавганц алтан хайрцагтай юм амандаа зуугаад өдөр шөнөгүй нүд үл цавчин манаж байдаг. Гэвч амьд амьтан бүхэн үүрийн харанхуйгаар заавал нүд цавчдаг ёстой. Тэр үеэр миний алтан хайрцагтай юмыг авч аль! Тэгвэл чамайг тавина,- гэжээ.
Тэгтэл Хулганын хаан Өртөө занги гэдэг хулганаа дуудаж:
-Бүх хулгануудыг түргэн цуглуулаад ир!- гэж тушаахад нь нөгөө хулгана даруй явж бүх хулганыг дуудан ирүүлэхэд нь Хулганын хаан Өртөө зангид дахин зарлиг болгож:
-Ган хушуут, Өрмөн сүүлт, Хулгайч лууль гурвыг дуудаад ир! гэхэд нь нөгөө гурван хулгана тушаалын ёсоор ирсэнд хаан:
-Ган хушуут чи тэр гурван түмэн цэргээр бүслүүлсэн гурван давхар төмөр байшингийн доторх шилэн байшинд шулмасын чавганц байгаа. Түүний хажуугаар нь мэдэгдэлгүй газар доогуур нүхлэн цоолж ор! Хойноос нь Өрмөн сүүлт, Хулгайч лууль хоёр яв. Наад талд хулганын өртөө байгуулна. Тэгээд үүрийн харанхуйгаар тэр шулмасан чавганцыг нүд цавчих үед Өрмөн сүүлт чи сүүлээ хамрынх нь нүхэнд хий. Тэгэхээр тэр чавганц найтаалгаж амандаа зуусан алтан хайрцгийг алдана. Түүнийг Хулгайч лууль чи аваад хулганын өртөөгөөр хурдан дамжуул! гэж тушаав гэнэ.
Тэгээд удалгүй нөгөө алтан хайрцаг хулганын өртөөгөөр дамжин иржээ. Түүнийг муур аваад Хулганын хаанд баяр илэрхийлж, хүү нохой хоёр дээрээ хүрэлцэн ирж, гурвуул голын захад ирээд нөгөө мод навтас хоёроо гаргаж аваад урьд ирсний адил голоо гаталж, уулынхаа ард ирж хоножээ.
Хүү өглөө сэрвэл хивс олбог болсон өргөөнд булган хөнжил нөмрөн унтаж, шар торгон дээлтэй хүүхэн цай чанаж байв гэнэ.
Хүү босож дахин найр цэнгэл хийж байтал Мангасын хаан нөгөө хайрцагтай юмны хойноос бүх цэргээ дагуулан ирж явахыг муур үзээд энэ тухай хэлбэл хүү учиргүй уйлж гэнэ.
Тэгэхэд нь шар торгон дээлтэй хүүхэн:
- Түргэн явж хаан аавынд очоод “Цэргээ өгөөч!” гэж гуйхад нэг хайрцагтай юм өгнө. Түүнийг түргэн аваад ир! гэв.
Хүүг яваад ирэхэд хүүхэн ийн хэлэв гэнэ:
- Ямар нэгэн дайн байлдаан урдаар заавал цаг тогтоож байлдахаа эхэлдэг юм. Ингээд Мангасын хааны элчийг ирэхэд манайх цэрэг байхгүй учир “Та нартай байлдахгүй. Харин энэ хүүхнийг авах гэж яваа бол хаан дагалтнуудынхаа хамт ирж найр хуримаа хийгээд аваад яв!” гэж хэлээрэй. Тэгээд найран дээрээ бууж байгаагаа хэлээд алтан хайрцагтай цэргээ нөгөө миний хайрцаг болгоод өгөх хэрэгтэй.
Тэгээд хааны элчийг байлдах зар хүргэж ирэхэд нь:
- Манайх байлдах цэрэг байхгүй. Иймд хаанаа дагалдантайгаа хамт ирж найр хуримаа хийж хүүхнээ ав! гэж хэлээд явуулж гэнэ.
Мангасын хаан дагалдан цэргүүдийн хамтаар ирж найр хийгээд хүү хаан цөм ихэд согтсон тул хүү нөгөө алтан хайрцагтай цэргээ аваад өгөх гэсэн нь хүүхнийхээ хайрцгийг өгчихөж гэнэ.
Тэгэхээр нь хүүхэн:
- Миний бэлгийг аваарай! гээд нөгөө хайрцагтай цэргээ авч өгөхөд согтсон Мангасын хаан:
- Хүүхнийхээ бэлгийг авна,- гээд нөгөө хайрцгийг нь буцааж тавиад, хүүхний өгсөн хайрцгийг аваад гарч бүх цэргийнхээ дэргэд очтол, хайрцаг нь гэнэт онгойж “Хаана байна, хаана байна?” гэж зэвсэгтэй цэргүүд гарч ирэхэд “Тэр байна, тэр байна” гэж Мангасын хаан сандрахдаа цэргүүдээ зааж өгсөн тул бүх цэргийг нь хядаж гэнэ.Тэгээд тэнэг хүү айх аюулгүй амраг хатантайгаа суугаад амар сайхан жаргажээ.

Эрт урьд цагт нэг баян хүн тэнгэрийн эзэн хаанд гурван жилд нэгэн удаа зуун цагаан тэмээгээр бэлэг барьдаг байжээ. Нэгэн удаа зуун цагаан тэмээгээр бэлэг барих гэтэл нэг цагаан тэмээ дутаж гэнэ. Тэгэхээр нь зарц хүүхнийхээ яриг цагаан ингийг сариг цагаан ботгоноос нь салгаж өгөөд явуулж гэнэ. Ингээд яриг цагаан ингэ ерэн есөн цагаан тэмээний сүүлд орж, алс холын замд явахдаа өөдөө ч явсан бөн бөн гүйж, уруугаа ч явсан бөн бөн гүйж, сариг цагаан ботгоо бодож, бөөн бөөн нулимс унагасаар буйлан хайлан явж гэнэ.

Гэвч алс холын аянд яваа аянчин, жинчин хүмүүсийн аль нь ч гэсэн хөөрхий тэр ингэний зовлонг анхаарч эс үзэж гэнэ. Энэ завсар эхээс өнчрөн салсан сариг цагаан ботго уяаныхаа гадсыг тойрон өлбөрөн хайлан буйлсаар байхад нь өнөө баян хүн ч өнчин муу ботгыг өрөвдөн хайрлах байтугай харин:
-Энэ муу ботгыг тавьж хэрхэвч болохгүй. Хэрэв үүнийг тавих юм бол хий дэмий гүйгээд хээрийн нохойн хоол болж, жалга судаг бузарлах заяагүй муу амьтан гэж өрөвдөх, хайрлах эзэнгүй өнчин муу ботгыг өгүүлж ийн хэлэв гэнэ.
Үүнийг баяны тэмээчин сонсоод, уяа ногтоо тасалж магадгүй гээд сариг цагаан ботгыг төмөр гинжээр гинжлээд, төмөр тушаагаар тушиж гэнэ. Түүнээс хойш эзэн нь нэгэн өглөө босож ирээд,
-Энэ муу ботго өглөө үдэшгүй орилоод ер унтуулахгүй юм. Үүнийг чоно идвэл ч идэг. Холын хол аваачиж хурдан түргэн зайлуул! –гэж зарц хүүхэндээ зандран тушаан хэлж гэнэ.
Хүүхэн уяа хүлээтэй нялх амьтан өвс ногоо идэг гээд сариг цагаан ботгыг суллавал яриг цагаан ингэний явсан зүгт алсын замыг чиглэн бөн бөн гүйж, бөөн бөөн нулимс асгаруулсаар буйлан хайлан явахад нь тэмээчин өвгөн дайралдаж,
-Тэр муу ботгыг тэгж дураар нь хэн тавь гэсэн юм бэ?- гэж зарц ядуу хүүхнийг загнан зүхэн харааж, төмөр шилбүүр барин давхиж, сариг цагаан ботгоны хоёр муу хонгыг хорсож тасартал ороолгон хөөж, гаднаа ирээд төмөр тушаагаар тушиж,
-Энэ муу ботгыг хэрэв дахин тавих юм бол та хоёрт адилхан төмөр шилбүүрийн амт үзүүлнэ,-гэж зарз хүүхнийг загнажээ.
Үүнээс хойш өчүүхэн муу ботго гадсаа тойрон ганганаж, бөөн бөөн нулимс бөмбөрүүлсээр борви шилбэ нь халж, булбарай бие нь зовж гэнэ. Тэгэхээр нь өнөө зарц хүүхэн өглөө эртлэн босож, сариг цагаан ботгонд өдөрт нэг шанага сүү өгдөг байжээ. Тэр хүүхнийг харах бүрдээ яриг цагаан ээжийгээ харсан мэт сариг цагаан ботго санадаг байжээ. Гэтэл тэмээчин өвгөнийг нэгэн удаа эрэлд явахаар нь зарц хүүхэн сариг цагаан ботгыг суллан тавивал эхийнхээ явсан зүгт өөдөө ч явсан бөн бөн гүйж, уруугаа ч явсан бөн бөн гүйж, бөөн бөөн нулимс унаган, хайлан буйлан явсаар аян замын уртад аргагүй л ул тавхай нь шалбарч, үнэхээр явахад бэрх болжээ.
Тэмээчин өвгөн ирээд,
-Сариг цагаан ботго яасан бэ? –гэж зарц хүүхнээс асуухад,
-Мэдэхгүй,-гэжээ. Тэгэхээр нь эзэн ноёндоо ирээд энэ тухай хэлэхэд нь,
-Өдөр шөнөгүй орилсон өөдгүй муу ботго араатан чононд өртөгдөж ашгүй нэг тонилсон бол айдаа тун сайн байна,- гэж пар пар инээд алдан, баруун өвдгөө базлан суув гэнэ.
Гэтэл хэд хоногийн дараа тэмээчин өвгөн,
-Сариг цагаан ботгыг энэ муу зарц хүүхэн зориуд тавьж явуулсан байна,- гэж эзэн баяндаа дахин ховловол зарц хүүхнийг хөөн явуулжээ.
Сариг цагаан ботго цааш эхийн зүг явахаар оролдсон боловч үнэхээр туйлдсан тул арга буюу нэгэн бутны ёроолд нөмөртөн хэвтээд унтаж гэнэ. Гэтэл өглөө босоход нь өчүүхэн ботгоны хоёр талд өлөн хоёр чоно идэхээр хэвтэж байв гэнэ.
Нэг чоно нь:
-Чамайг иднэ,- гэхэд,
-Би яриг цагаан ингэний сариг цагаан ботго гэгч байна. Манай баян эзэн тэнгэрийн хаанд зуун цагаан тэмээгээр бэлэг өгөх гэхэд нь нэгэн цагаан тэмээ дутсан тул миний ээжийг өгсөн юм. Тэгээд би ачит эхтэйгээ уулзаж, ангир шар уургы нь хөхөөр зорьж яваа боловч аргагүй ядарч зүдрээд, бутны нөмөрт хэвтэж байгаа нь энэ, - гэж үнэн учраа хэлж, өршөөл уучлалт гуйсан нөгөө талд байсан өлгөчин чоно:
-Энэ муу дэлүүн чинээ ботгыг идлээ гээд ямар чи бид хоёр цадах юм биш. Ер нь чи бидний муу сайн үрс ч гэсэн аль газар, ямар янзтай яваа билээ. Үүгээр яахав,-гэжээ.
Ингээд сариг цагаан ботго өөдөө ч явсан бөн бөн гүйж, уруугаа ч явсан бөн бөн гүйж, бөөн бөөн нулимс унагасаар цаашаа явж байтал урьд нь буцалсан улаан далай дайралдаж, замы нь хаажээ. Өгсөж гурав хоног, уруудаж гурав хоног яваад гарч чадсангүй хэвтэж байхад нь нэг мэлхий дайралдсан тул түүнд үнэн учраа хэлбэл, тэр далайн усыг хага зүсэн зам гаргаж өгчээ. Тэгээд цаашаа мөн л явж байтал нэг их элгэн улаан хад замы нь хаагаад гарч болсонгүй гэнэ. Тэгэхээр нь бас л дээшээ гурав хоног, доошоо гурав хоног яваад эс гарч чадсан тул нэг могой дайралдахад нь үнэн учраа хэлбэл, элгэн улаан хадыг гаргаж өгч гэнэ. Тэгээд цаашаа сариг цагаан ботго нилээд явсан боловч дөрвөн тавхай нь хагарч, явах аргагүй болсон тул нэгэн хонхорт хэвтэв гэнэ.
Тэнгэрийн ноёны тэмээчинг тэмээгээ хариулж явахад нь нэгэн муу цагаан ингэ үргэлж буцаж зугтаагаад байхаар нь барьж аваад төмөр тушаагаар тушиж гэнэ. Гэтэл тушаатайгаа гүйгээд байхаар нь бас төмөр аргамжаар аргамжжээ. Яриг цагаан ингэ аргагүйн эрхэнд аргамжаандаа гиюүрэн шаналж байтал нэгэн өдөр сариг цагаан ботгоны дуу нь сонсогдох шиг болж гэнэ. Тэгээд уяагаа тойрч бөөн бөөн нулимс унаган буйлан хайлж байтал тэнгэрийн ноёны зарц эмгэн, “Энэ муу ингэний дэлэнг жаахан дундруулъя” гэж очоод түүний уяаг тавьжээ. Гэтэл яриг цагаан ингэ сариг цагаан ботгоныхоо дуу гарсан зүгт хоёр хоног буйлан хайлан явахад яриг цагаан ботго эхийнхээ дууг сонсоод босох гэсэн боловч чадсангүй гэнэ. Яриг цагаан ингэ гурван өдөр явж сариг цагаан ботгоныхоо байсан хонхорт ирж, ангир шар уургаа хөхүүлж байтал тэнгэрийн ноёны тэмээчин өвгөн төмөр шилбүүрээ барьж ирээд тас няс гуядахад нь яриг цагаан ингэ боссонгүй гэнэ. Тэхээр нь түүнийг дор нь алж, толгой дэлэн хоёроос бусдыг нь аваад явж гэнэ. Сариг цагаан ботго эхийнхээ дэлэнг хөхөж, толгойгий нь дэрэлсээр хэвтэж байжээ.
Гэтэл хоёр тас нисэж ирээд нэг нь:
-Юун сайхан зөөлөн хоол вэ? Чи яагаад энэ эзэнгүй газар байдаг билээ? – гэж асуухад нь,
Манай эзэн тэнгэрийн ноёнд зуун цагаан тэмээгээр бэлэг барих гээд нэг цагаан тэмээ дутсан тул миний ээжий яриг цагаан ингийг өгсөн юм. Тэгээд ээжтэйгээ дөнгөж уулзаад ангир шар уургий нь хөхөж байтал тэнгэрийн ноёны тэмээчин ирж ээжийгий минь алж аваад явчихлаа,-гэжээ.
Тэгэхэд нь эм тас нь:
-Энэ муу малгайн чинээ ботгыг идээд чи бид хоёр ямар цадах юм биш. Бидний муу сайн үрс ч хаана ямар янзтай яваа билээ. Харин энэ ботгыг уг нутагт нь хүргэж өгье,- гэжээ. Ингээд нэг нь ботгыг, нөгөө нь яриг цагаан ингэний толгой дэлэн хоёрыг аваад үүлэн дээгүүр нисэж, уг нутагт нь авчирч өгчээ.
Хааны зарц ядуу хүүхэн тарвага зурманд явах гээд өглөө эрт гартал хойт толгой дээр байгаа торгор бараан юман дээгүүр хоёр тас нисээд явахыг харжээ. Тэгээд очиход нь сариг цагаан ботго нь байв гэнэ. Түүнийг өрөвдөхийн ихээр өрөвдөж, муу овоохойдоо аваачиж хар цай цутгаж, өвсний сайныг өгвөл дороо тэнхэрч, төдөлгүй торниж гэнэ. Нэг жил өнгөрсний дараа нөгөө зарц хүүхэн чинь сариг цагаан ботготойгоо байна гэж баян эзэн нь сонссон боловч, энэ жилдээ яахав, харин ирэх жил л очиж авъя гэжээ. Дараа жил нь сариг цагаан ботго үнэхээр том цагаан буур болж, урдуураа улаан хөлтэй юм гаргахгүй аюултай амьтан болж гэнэ.
Баян эзэн нь “Тэр буурыг бариад ир!гэж зарцаа явуулахад нь:
-Барьж идчих гээд арайхийж амь зугадан ирэв,- гэжээ. Гэтэл “Тэмээ тууж очоод, түүнийг хамт туугаад ир!” гэж дахин хэлэхэд эзний нь барьж идчих гээд, тууж очсон тэмээгий нь хураагаад авчээ. Тэгэхээр нь нөгөө баян тэмээнийхээ хойноос ирж,
-Тэр тэмээ нааш нь гаргаад аль!-гэж зарц байсан хүүхэнд хэлж гэнэ. Тэр хүүхэн тосон очиж,
-Та миний зарагдсан бүх жилийн минь хөлсийг хайрла,-гэхэд:
-Чи яасан задарсан амьтан бэ? Олон юм ярилгүй тэр тэмээ нааш нь туу! –гэж гэнэ.
-Эзэн минь! Таны тэмээг тууж ирээгүй шүү дээ. Харин та ажлынхаа хөлсөнд өгсөн ганц яриг цагаан ингийг сариг цагаан ботгоноос нь салгаж тэнгэрийн ноёнд өгсөн биш үү?- гээд овоохойдоо ирж гэнэ.
Гэтэл цагаан буур нөгөө баяныг барихаар дайран очиход сандран зугадаж гэнэ. Ингээд зарц хүүхний өнчин цагаан ботго өчүүхэн үлгэр болсон нь энэ ажээ.

Эрт урьд цагт Болдоггүй Бор өвгөн гэж нэг өвгөн байж гэнэ. Энэ өвгөн долооон бор хоньтой, нисдэг бор морьтой, бас нисдэггүй бор морьтой юм гэнэ. Болдоггүй Бор өвгөн Болзоотын бор толгойн тэнд овоохой бариад суудаг байжээ. Болзоотын бор толгойд долоон бор хонио хариулдаг байжээ. Нисдэг бор морио гэрийнхээ баруун талд уядаг, нисдэггүй бор морио зүүн талдаа аргамждаг байжээ.

Болдоггүй Бор өвгөн: “Хув бор хониноос минь хундан цагаан хурга гараасай, Хурмаст тэнгэрээ тахих юмсан” гэж бодож явдаг байжээ. Тэгж байтал хув бор хониноос нь хундан цагаан хурга гарсанд Хурмаст тэнгэрээ тахина гэж баярлаад хурганы уутанд хийж хээр тавиад хонио буцаагаад ирсэн чинь Хурмастын хон хэрээ нисч ирээд хурганых нь нүдийг ухчихсан байж гэнэ. Болдоггүй Бор өвгөн уурлаж, нисдэг бор морио унаж, нисч очоод хон хэрээний эвэр хошуугий нь аваад модон хошуу хийгээд тавьчихаж гэнэ.
Гэтэл Хурмаст тэнгэр “Хон хэрээний минь хошууг солилоо” гэж уурлаад хоёр чонороо нисдэг бор морийг идүүлэхээр явуулж гэнэ. Үүнийг Болдоггүй Бор өвгөн мэдээд нисдэг бор морио зүүн талдаа, нисдэггүй бор морио баруун талдаа солиод аргамжиж гэнэ. Хурмаст хааны хоёр чоно ирээд нисдэггүй бор морийг нь идчихээд явчихаж гэнэ. Болдоггүй Бор өвгөн нисдэг бор морио унаж хөөж очоод хоёр чонын арьсыг өвчөөд хоншоорт нь унжуулаад тавьчихаж гэнэ. Тэгэхлээр Хан Хурмастаас Болдоггүй Бор өвгөнийг даруулахаар Мичид толгойт, Марал толгойт хоёр чөтгөрөө явуулж гэнэ.
Болдоггүй Бор өвгөн хоёр чөтгөрийг ирэхэд тогоо дүүрэн адууны сэвс буцалгаж байжээ. Хоёр чөтгөр ирээд ханын нүдээр шагайхад нь халуун сэвс цацаад нүүр амыг нь шалзлаад явуулж гэнэ. Хан хурмаст уурлаж, Болдоггүй Бор өвгөнийг хоёр луугаараа ниргүүлэхээр явуулжээ. Болдоггүй Бор өвгөн үүнийг мэдэж Болзоотын бор толгойд хонио хариулж явснаа бор хурган дах, боролж шарилжаар мануухай босгочихоод гэнэт холдоод өөр газар яваад өгчээ.
Хоёр луу Болзоотын бор толгойг бор нүүрс болтол нь ниргээд явчихжээ. Болдоггүй Бор өвгөн нисдэг бор морио унаж нисч хөөж очоод хоёр лууны сүүлийг тас цавчаад явуулчихжээ.
Хан Хурмаст уурлаж, “Болдоггүй Бор өвгөнийг цаазаар авна” гэж элчээр дуудуулсанд өвгөн Хурмаст хааныд очжээ. Хан Хурмаст:
-Чи яагаад хэрээний минь эвэр хошууг модон хошуугаар сольсон? гэж асууж гэнэ.
-Хув бор хониноос минь хундан цагаан хурга гарвал Хурмаст тэнгэрээ тахих юмсан гэж бодож явтал хув бор хониноос минь хундан цагаан хурга гарахаар нь Хурмаст тэнгэрээ тахина гэж баярлаж байтал хон хэрээ нисч ирээд хоёр нүдийг нь ухчихаад явчихлаа. Тэгэхлээр нь би уурлаж хэрээний хошууг авсан гэж хэлжээ.
-Тэгвэл тэр чиний зөв. Харин яах гэж хоёр чонын минь арьсыг хоншоорт нь унжуулж тавив? гэж Хурмаст асууж гэнэ.
-Та нисдэг бор морийг минь идээр ир гэсэн үү? Нисдэггүй бор морийг минь идээд ир гэсэн үү? гэж Хурмастаас өвгөн асууж гэнэ.
-Нисдэг бор морийг ид гэж явуулсан юм!
-Тэгвэл тэр хоёр чоно чинь нисдэггүй бор морийг минь идчихээр нь би уурлаад арьсыг хоншоорт нь чиргүүлээд тавьсан гэж гэнэ.
-Тэгвэл тэр чиний зөв. Харин яагаад хоёр чөтгөрийн минь нүүрийг шалз булз түлэв? Гэхлээр нь өвгөн:
-Та Болдоггүй Бор өвгөнийг хорлоод ир гэсэн үү? Бор овоохойгий минь цоолоод ир гэсэн үү? гэж асуув.
-Болдоггүй Бор өвгөнийг хорлоод ир гэсэн! гэв.
-Болдоггүй Бор өвгөнийг хорлохын оронд бор овоохойгий минь цоолоод ураад байхаар нь би нүүрийг нь түлсэн гэжээ.
-Харин өвгөн чи миний хоёр лууны сүүлийг яагаад тас цавчсан билээ? гэж Хан Хурмаст асуув.
-Болдоггүй Бор өвгөнийг хорлоод ир гэсэн үү? Болзоотын бор толгойг ниргээд ир гэсэн үү? гэж өвгөн асуув.
-Болдоггүй Бор өвгөнийг ниргээд ир гэсэн! гэж.
-Тэгвэл Болдоггүй Бор өвгөнийг ниргэхийн оронд Болзоотын бор толгойг бор нүүрс болтол ниргэхээр нь би хоёр лууны сүүлийг тас цавчсан гэв.
Хурмаст хаан:
-Тэгвэл тэр чиний зөв гэжээ.
Ингээд Болдоггүй Бор өвгөн долоон бор хоньтойгоо, нисдэг бор морьтойгоо амар сайхан жаргажээ.

Эрт урьд цагт Энэтхэгийн орны сайхан ой модонд тагтаа шувуу, туулай, сармагчин, заан дөрөв олон жил хамт амьдарч байжээ.
-Бид дөрөв эвтэй сайхан суухаас гадна, бидний хэн нэг нь ах болбол дүү нар нь ахыгаа хүндлэн өргөж тааллаар нь явъя гэж хэлэлцээд хэн нь ах болохыг бие биеэсээ асууж гэнэ.
Тэнд нэг том мод ургаж байжээ. Заан тэр модыг зааж:
-Намайг тугал байхад энэ мод надтай цачуухан байсан. Би шөргөдөг байв гэжээ.

Үүнд бич хэлэв:
-Намайг жаахан байхад энэ модон миний тоглож дүүлэх мөчиргүй, надтай адилхан байсан тул сүүдэр нь намайг арай чамай халхалдаг байсан гэв.
Туулай хэлэв:
-Намайг бага байхад энэ мод сая үндэслэж байсан тул би үндэснээс нь малтаж иддэг байв гэжээ.
Гэтэл тагтаа хэлжээ:
-Би энэ модны чинь үрийг зууж ирээд энд унагачихсан юм. Тэгээд энэ мод ургасан билээ гэв.
Ийм болохоор хамгийн ах нь тагтаа, дүү нь туулай, туулайн дүү сармагчин, отгон дүү нь заан болж таарчээ. Дүү нь ахыгаа хүндлэхээр хэлэлцсэн тулд заан сармагчныг хүндэлж нуруун дээрээ гаргав. Сармагчин нь туулайг ахаа гэж мөрөн дээрээ суулгав. Туулай нь тагтааг ахаа гэж дээрээ гаргавал тэр нь өнөөх том модны үр жимсэнд хүрч авч дүү нартаа түгээн өгч ивээдэг болжээ. Тийнхүү энэ дөрвөн амьтан хүндлэх ба тэтгэх ёс төгс болж эвтэй найртай байснаар жаргалтай болов гэнэ.

Эрт урьд цагт Арсландай мэргэн хаан гэж байж гэнэ. Тэр хааных адуугаа хонхор дүүрч байвал бүрэн, хонхор дүүрэхгүй бол дутуу байна гэж үздэг байжээ. Бас ардаг хүрэн морьтой юмсанжээ.
Гэтэл нэг өдөр адуу нь хонхор дүүрэхгүй байв гэнэ. “Ямар учраас ийм болов?” гэж бодтол гурван чоно идэж гэж санаад, хүрэгч гүүнээс гарсан хүрэн мориороо тэр гурван чоныг хөөж алах гээд явтал нэг чоно нь нөгөө хоёртоо ийн хэлэв гэнэ.
- Арсландай мэргэн хаан хүрэгч гүүнээсээ гарсан хүрэн мориороо биднийг хөөж алах гэж байна. Тэр залуу гүүний унага тул гурвуулаа газрын өөд зугатаж байгаад гэнэт уруугаа зугтаавал гүйцэхгүй гэхэд бусад нь зөвшөөрчээ.
Маргааш нь Арсландай мэргэн хааныг алах гээд хөөхөд нь эхлээд газрын өөд зугатааж байснаа гэнэт уруугаа зугатаасан тул гүйцсэнгүй гэнэ.
Тэгэхээр нь Арсландай мэргэн хаан хүрэн халзан гүүнийхээ унагаар хөөж алахаар бодоод гэртээ иржээ. Гэтэл үүнийг өнөө чоно бас мэдээд бусад хоёртоо,
- Арсландай мэргэн хаан хүрэн халзан гүүнийхээ унагаараа биднийг хөөж алах гэж байна. Тэр хөгшин гүүний унага тул газрын уруу зугатааж байгаад гэнэт өөдөө зугатаавал гүйцэхгүй гэхэд мөн нөгөө хоёр чоно нь зөвшөөрч гэнэ.
Маргааш нь Арсландай мэргэн хааныг хүрэн халзан гүүнийхээ хүрэн халзан мориор хөөхөд, уруугаа зугатааж байгаад гэнэт өөдөө зугатсан тул гүйцсэнгүй гэнэ. Тэгэхээр Арсландай мэргэн хаан ардаг хүрэн мориороо гурван чоныг хөөж ална гэж бодоод харьж гэнэ. Гэтэл тэр шөнө өнөө чоно,
- Арсландай мэргэн хааны адуунд байдаг адсага шиг туранхай ардаг хүрэн морийг идье! гэж нөгөө хоёртоо хэлбэл,
- Энэ олон адуун дотор ороод адсага шиг туранхай энэ муу морийг идвэл арай азанд муу болох байх. Иймд аль тарган сувай гүүнээс нь шилж иднэ гээд эс зөвшөөрч гэнэ.
- За тэгвэл Алтай хангайн ар орой дээр нэг уулзъя. Ардаг хүрэн морины нуруун дээр нэг уулзъя. Арсландай мэргэн хааны дал мөрөн дээр нэг уулзъя! гэж нөгөө хоёр чонондоо хэлээд давхиад явчихжээ.
Гэтэл маргааш өглөө нь Арсландай мэргэн хаан ардаг хүрэн мориороо гурван чоныг хөөж, Алтай уулын ар орой дээр гүйцэж алаад, арьсы нь ардаг хүрэн мориндоо тохож гэртээ ирж гэнэ. Тэгээд арьсаар нь хүрэм хийж өмссөн тул тэр гурван чоно Алтайн уулын ард нэг, ардаг хүрэн морины нуруун дээр нэг, Арсландай мэргэн хааны ар далан дээр нэг, ингээд гурван удаа уулзсан нь энэ ажээ.

Эрт урьд цагт энэ дэлхий дээр хон хэрээ орой дээрээ гурван өдтэй байж гэнэ. Тэр өднөөс нь солонгон гэрэл цацарч, сайхан дуу гардаг байжээ. Гэтэл шаазгай нэгэн удаа хэрээтэй учраад:
- Хоёулаа үүр засаж, хамт сайхан амьдаръя! хэмээн өгүүлсэнд хон хэрээ ихэмсгээр:
- Би өтгөн сайхан өдтэй тул үүр надад хэрэгүй гэж түүнд хариулж гэнэ.

Шаазгай өөрийн хүчээр өвсөөр үүр засаж, түүндээ өндөглөн тохилог тавтай аж төрөн сууж байхыг өнөөх хэрээ үзээд ихэд ундууцан: “Энэ муу шаазгай надаас илүү сайхан үүрэн суух ёсгүй. Үүний нь шатаачихъя” гэх хорон санаа өвөрлөө нисэн явж байтал нэгэн айл дөнгөж нүүгээд цог нь хараахан унтраагүй байсан тул ихэд олзуурхан, галтай цуцлаас нэгийг зуугаад, шаазгайн үүрийг шатаахаар салхи сөрөн нисэж гэнэ. Гэтэл цуцал нь салхинд асаад хэрээний нүүр, сайхан өд сөдий нь шатаахад сандарч тэвдсэн хэрээ арга буюу зууж явсан цуцлаа алдаж, ойрох нэгэн хадан дээр даруй буугаад, харлаж түлэгдсэн биеэ харамсан гашуудаж, уянгат сайхан дуугаа гаргах гэтэл олигтой дуу ч гарсангүй. Харин “Вааг, Вааг, Вааг” гэсэн баргиа муухай дуу сонсогджээ. Бас сайхан солонгон өнгө ч цацарсангүйд бүр ч гутарч арга буюу өнөөх шаазгайгаас учрыг асуувал:
- Хамаг амьтанд хар санаж явснаас хайран бие чинь ийм болж дээ. Одоо яая гэх вэ? Орчлонд ингэж явах заяатай юм байж гэж шаазгай өгүүлсэн гэнэ.

Эрт урьд цагт эмгэн, өвгөн хоёр байж гэнэ. Өвган нэг өдөр гөрөөлж явтал бар хүрч ирээд:
- Чамайг иднэ гэв. Өвгөн:
- Эхлээд хоёул эр чадлаа үзье. Тэгээд дийлсэн нь дийлдсэнээ идье. Маргааш эндээ уулзаж чулуунаас шүүс гартал атгая гэв. Бар ч “За тэгье” гээд явжээ. Өвгөн гэртээ ирж эмгэндээ бар тэгж тэгж хэллээ. Би тэгж хэллээ гэж. Эмгэн нь:
- За тэгвэл одоо очоод хайран дотор өндөг хийгээд далдал. Маргааш очоод тэднийг хага атга гэв.

Маргааш нь өвгөн бар хоёр болзоот газар уулзаад өвгөн нуусан өндөгнүүдээ гаргаж ирэн шүүсийг нь гоожтол атгаж. Бар чулууг үйртэл атгасан боловч шүүс гарсангүй. Ингээд бар өвгөнтэй ахиж хүчээ үзэхээр болж:

- Өвгөн, өвгөн! Маргааш өглөө ургахын улаан нарнаар уулын модыг хуга цохъё гэж хэлжээ. Өвгөн гэртээ ирээд болсон явдлыг эмгэндээ хэлтэл эмгэн нь:
- Орой очоод хэдэн мод хөрөөдчих. Маргааш өглөө хөрөөдсөн модоо түлхээд түлхээд унагачих гэж зааж өгчээ. Тэгээд маргааш өглөө нь өвгөн бар хоёр ахин хүчээ үзэж, уулын модыг унагааж гарчээ. Өвгөний түлхсэн мод тэв тэгшхэн, барын алгадсан мод салбархай, далбархай байсан учир бар өвгөнийг үнэхээр илүү их хүчтэй юм байна гэж боджээ.

Бар өвгөнийг идэхээс айж “Манайд айлчил” гэж гэртээ урьж гэнэ. Өвгөн их айж, аргагүй барынд очихоор явлаа. Бар өвгөнийг аваачиж хоол цай хийж өгчээ. Орой унтах болж өвгөн айж айж хэвтлээ. Тэгтэл бар сэлэм билүүдээд л байлаа. Тэгж байгаад бар гадаа гарч. Өвгөн тэгэх хооронд барын гэрт байсан уурыг авч толгойдоо углаад хэвтэв. Бар гаднаас орж ирээд өвгөний толгойг цавчлаа. Эхлээд нэг цавчаад дахин нэг цавчтал сэлэм нь хугарчээ. Тэгэхээр нь бар үхтлээ айж, сэмхэн орон тийшээ очиж унтав. Барын унтсан хойно өвгөн босоод нөгөө уураа байсан байранд нь тавилаа. Өвгөн өглөө босоод хэлсэн нь:

- Миний толгой дээр нэг юм тас хийсэн. Яасан юм бол доо? гэж толгойгоо маажив. Бар хэлсэн нь:
- Би өчигдөр чамайг идэх гэсэн чинь чадсангүй. Чи ер нь чадалтай хүн юмаа гэжээ.

Тэгээд цайгаа чанах гэж өвгөнийг усанд явуулав. Өвгөн барын гэрийн гадаа байсан ус авдаг хувинг арай чамай гэж дааж худгийн дэргэд аваачив. Өвгөн бодсон нь: “Усгүй хувинг арай чамай гэж авчирч байгаа юм чинь устай хувинг бүр ч даахгүй. Ямар арга хэрэглэх вэ?” гэж бодлоо. Гэтэл нэг арга олж худгийг нь тойруулаад ухаж эхлэв. Гэтэл бар үүнийг харж:

- Та чинь яаж байгаа нь энэ вэ?- гэж асуулаа. Өвгөн:
- Яах вэ?! Нэгмөсөн ухаад аваачъя! гэжээ. Үүнд бар сандарч:
- Үүнийг чинь ухчихвал би чинь хатаж үхнэ гээд л устай хувингаа аваад явжээ. Өвгөн явах болоход бар айлчиндаа бэлэг өгөхөөр болжээ. Бар их том алт тэврээд авчирч өвгөний өмнө тавилаа. Өвгөн энэ их алтыг даах аргагүй байлаа. Өвгөн хэлсэн нь:

- Айлчиндаа хүргэж өг! Бар өвгөнийг хүргэж өглөө. Бар өвгөнийд айлчлан очжээ. Эмгэн баранд цай чанаж өгч хоол хийх юм болжээ. Эмгэн өвгөнөөс:

- Айлчиндаа ямар хоол хийх вэ? гэж асуужээ. Өвгөн:
- Түрүүчийн барын төвөнхийг хожмын барын хошноготой чанаж өг! гэжээ. Бар ч үүнийг сонсоод ухаангүй зугтаажээ. “Эд чинь намайг алж идэх нь байна” гэж бодон бар улам хурдлав. Тэгтэл урдаас нь нэг чоно шогшиж явлаа. Чоно асуусан нь:
- Бар чин юундаа ингэж их сандарч явна? гэв. Бар:
- Аа, энд айхавтар эмгэн өвгөн хоёр байна. Намайг алж идэх шахлаа. Тэгээд би ингэж зугтаж явна гэжээ. Чоно:
- Би өдөр болгон тэр хоёрын малнаас очиж иддэг. Айх юмгүй! Хоёулаа явъя! гэв. Бар:

- Ай горьгүй, би очихгүй, айж байна, гэвэл чоно:
- Чи айгаад байвал надтай толгойгоо холбоод оч л доо гэв. Бар зөвшөөрөв. Ингээд явж байтал өвгөн тэднийг хараад хэлсэн нь:
-Чоно чи нэг барын өртэй байсан. Тэрнийгээ авчрав уу? гэжээ. Тэгэхтэй зэрэг бар чоныг чирээд зуларчээ. Нэг эргээд харсан чинь чоно боож үхээд шүд нь ярзайж явжээ. Бар:
- Чамд инээд, надад ханиад- гээд хурдалжээ. Бас зугтаж яваад нэг эргэж харсан чинь чонын арьс зулгарч шувтарч явжээ. Бар:
- Ядарч явахад юун бэлхэнцлэхтэй сэлтэй юм гээд чирч давхисаар чоныг алчихжээ.
Ингээд эмгэн өвгөн хоёр дайснаа дараад айх юмгүй амар сайхан жаргаж гэнэ ээ.