Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

Эрт урьд цагт эмгэн өвгөн хоёр байжээ. Тэр хоёрт долоон хар ямаа, нэг бухнаас өөр мал хөрөнгө гэх юм үгүй байжээ. Нэг өдөр өвгөн нь долоон хар ямааныхаа нэгийг муулаад чихэнд нь шороо хийж гадаа тавиад эмгэндээ хэлсэн нь:
-За эмгээн! Хоол болоход чихэн чинээ хүү “Ааваа хувь өгөөч! Ээжээ хувь өгөөч! гээд орж ирнэ дээ. Тэр чи бид хоёрын хүү болох юм гэжээ.
Хоол болоход нээрээ чихэн чинээ хүү,
- Ааваа хувь өгөөч! Ээжээ хувь өгөөч! гэсээр орж ирж гэнэ дээ. ... Тэгээд эмгэн өвгөн хоёр тийм өчүүхэн чихэн чинээ хүүтэй болжээ. Эмгэн өвгөн хоёр өдөр болоход зургаан хар ямаа ганц бухаа хариулахаар явна. Чихэн чинээ хүү гэртээ хоцордог байжээ. Нэгэн өдөр эмгэн өвгөн хоёрыг гэртээ ирэхэд Чихэн чинээ хүү алга болсон байжээ. Эрээд эрээд олсонгүй гэнээ. Зургаан хар ямаагаа алаад гэдэс гүзээнд нь үзэж гэнэ. Бас л байсангүй гэнэ. Тэгэхээр нь аргаа бараад ганц бухаа алаад дотор нь үзсэн мөн л алга гэнэ. Тэгээд сэвстэй гүзээгий нь хөдөө бутан дээр аваачаад тавьчихаад явж гэнэ. Тэр гүзээгий нь чоно ирж идэхэд Чихэн чинээ хүү чонын гэдсэнд оржээ. Тэгээд чоно өлсөж айлын хотонд гэтсээр ойртож очиход чонын гэдсэн дотроос “Хотонд чинь чоно ирлээ!” гэж Чихэн чинээ хүү хашгирдаг, тэгэхэд нь чоно ухаангүй зугтаадаг болжээ. Ингээд чоно олон хоног юм идэж чадалгүй үхэхийн даваан дээр нэг ламд очиж хэлсэн нь:
- Лам гуай! Би өлсөөд л айлын хотонд гэтээд очиход гэдсэн дотроос “Хотонд чинь чоно ирлээ” гээд л хүн хашгирдаг болчихлоо. Тэгэхээр буцаж зугтаасаар байгаад одоо би турж үхэх нь гэв. Лам чононд нэг тун эм өгөөд “Салхидаад давхиад байгаарай” гэжээ. Тэр ёсоор нь чоно салхи өөдөө давхиад байсан чинь чацга алдаж чацганы нь хамт Чихэн чинээ хүү гарч ирээд чацгаа арилгаж суужээ.
Гэтэл хэдэн морьтой залуу хажуугаар нь давхин өнгөрөхөд Чихэн чинээ хүү
- Хөөе, та нар хаашаа явж байна? Хамт явъя! гэжээ. Тэднийг эргэж ирэхэд Чихэн чинээ хүү
- Та нар чинь хүн хардаггүй яачихсан улс вэ? гэхэд цаадуул нь,
- Чамайг чинь ямар хүн гэх вэ дээ? гэж тоглоом тохуу хийцгээжээ. Чихэн чинээ хүү учиргүй уурлаж, - Та нар өөрсдөө хэн болоод юу хийж чаддаг болоод хүнийг басаж байгаа юм? Тэгвэл та нартай эр чадлаа үзэж юу хийж чаддагаа үзүүлье! гэжээ. “За тэг! Чи бидэнд юу хийж үзүүлэх вэ?” гэхэд нь, - - Та нар юу хийх гэж яваа улс вэ? Түүнийг чинь би ганцаараа хийе гэжээ.
- Бид хааныхаас шар хулгайлж идэх гэж явна гэжээ.
- Та нар тэгвэл буугаад майхнаа шаагаад хүлээцгээж бай! Би яваад шар хулгайлаад ирье! гэж гэнэ. Нөгөөдүүл ч яадгийг нь үзэхээр бууж майхнаа шааж Чихан чинээ хүү шар хулгайлахаар явжээ. Орой болоход үнэхээр хааны хамгийн том шарыг хөтлөөд ирж гэнэ. Залуучууд ч шарыг дор нь төхөөрч янзалж авчээ. Өглөө нь хаан тэдний майханд иржь
- Та нар яагаад хүний шарыг хулгайлав? гэж загнахад Чихэн чинээ хүү,
- Гуталдаа ултайсан болоод малгайдаа оройтойсон бол ч хүнийг шар хулгайлсан хэрэгт шийтгэж баймаар л хаантан байна даа гэжээ. Тэгсэн чинь хааны малгайн орой, гутлын ул хоёр алга байж гэнэ. Учир нь Чихэн чинээ хүү хааныхаас шарыг нь хулгайлахдаа гутлын ул, малгайны орой хоёрыг ханзалж аваад ирснийг хаан өөрөө мэдээгүй учир маш их ичиж гэнээ. Тэгээд хаан хэлсэн нь,
- Чихэн чинээ хүү чи тийм овтой хулгайч юм бол өнөө шөнө миний чандмань эрдэнийг хулгай хийгээрэй! Хэрвээ хулгай хийж чадвал чамд хаан ширээгээ өгнө. Эс чадвал чамайг цаазаар авна гэжээ. Хаан гэртээ ирээд орой болоход чандмань эрдэнээ яаж нууж хамгаалахаа бодож олжээ.
Хаан гэрийнхээ үүдэнд Асар Басар хоёр нохойгоо уяжээ. Гаднаа уурга барьсан морьтой хүн манаанд гаргаж гэнэ. Гэрийнхээ хойморт нэг лам суулгаад толгой дээр нь хадаг тавиад гарт нь эрих бариулан суулгаж гэнэ. Олон хатныхаа хоёрыг үүдэнд, хоёрыг баруун талаараа, хоёрыг зүүн талаараа унтуулаад өөрөө нэг хатнаа өвөртлөөд чандмань эрдэнээ амандаа хийгээд амар тайван унтаад өгч гэнээ. Шөнө дунд өнгөрөөгөөд Чихэн чинээ хүү иржээ. Хотонд нь ороод нэг хээлтэй хонь төхөөрч янзлаж гэнэ. Тэгээд махыг нь их бага хоёр хуваагаад Асар Басар хоёр нохойд нь хаяж өгчээ. Гадна харуулд гарсан хүн нь унтчихсан байсныг араг унуулаад савар бариулж гэнэ. Хоймор суусан лам бас унтчихсан байхад нь толгой дээрх хадгийг нь аваад оронд нь сэмж тавиад гарт нь өлөн гэдэс зангидаад бариулчихаж гэнэ. Үүдэнд нь хонины арьсыг дэлгээд дээр нь хоёр нүцгэн бөөрийг нь тавьж гэнэ. Баруун талаар унтсан хоёр хатны өвөрт олгойны нь шингэн баасыг хийж гэнэ. Зүүн талаар унтсан хоёр хатны өвөрт хээлийг нь аваачиж хийж гэнэ. Тэгээд цөсийг нь хааны аманд аваачиж хийхэд хаан нойрондоо гашуун оргиход чандмань эрдэнээ тургиж орхижээ. Чихэн чинээ хүү Чандмань эрдэнийг нь аваад яваад өгчээ.
Удсан ч үгүй бага мах оногдсон нохой хувиа идчихээд нөгөөгийнхөө махнаас идэх гээд уралцаж ноцолдоход хүмүүс сэрцгээж гэнэ. Уурга барьсан морьтой харуул маань ухас хийх гэсэн чинь араг унаад савар барьчихсан байж гэнэ. Толгой дээрээ хадаг тавиад эрих барьж суусан лам босоод харайх гэсэн чинь толгой дээр нь сэмж нөмөргөөд өлөн гэдэс бариулчихсан байсанд алмайрч орхиод хөдлөж чадсангүй гэнэ. Үүдэн унтсан хоёр хатан босоод ухас хийсэн чинь нойтон арьсан дээр тавьсан бөөрөн дээр гишгэж хальтарч уначихаад “Ёо ёо, чиний бөөр уначихав уу? Миний бөөр уначихав уу?” гээд орилоод байж гэнэ. Баруун талаар унтсан хоёр хатан нь “Чи чацга алдав уу? Би чацга алдав уу?” гээд хэрэлдээд боссонгүй гэнэ. Зүүн талаар унтсан хоёр хатан нь “Чи төрчихөв үү? Би төрчихөв үү?” гэж хэрэлэдээд бас боссонгүй гэнэ. Хаан өөрөө “Цаана чинь Чихэн чинээ хүү ирлээ” гээд босоод харайсан чинь аман дахь чандмань эрдэнэ нь алга болчихсон байжээ. Өглөө болоход Чихэн чинээ хүү нөхдөө дагуулан ирж хаанд бараалхан “Хаан ширээгээ авахаар ирлээ” гэжээ. Ингээд хаан арга буюу мэлзэх аргагүй олон гэрчтэй болохоор яаж ч чадсангүй хаан ширээгээ өгч гэнэ. Ингэж Чихэн чинээ хүү хаан болж нөхөд нь шадар түшмэд болоод хөгшин аав ээж хоёроо авчраад амар сайхандаа жаргаж гэнэ.