Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

Эрт урьд цагт Алшачууд жил болгон гэр бүлээрээ Зууд мөргөл хийдэг заншилтай байжээ. Тэгээд зам холоос болж цаст уулын ёроолд буудаллаж байж гэнэ. Нэг жил, гэр бүлээрээ Зууд мөргөхөөр явж байгаад цаст уулын ёроолд ирж морь тэмээгээ амрааж буудаллав. Тэгээд явах болж арван дөрвөн настай охиноо тэмээгээ авчир гэж явуулжээ. Охин нь өндөр уулын бэлд хүрч, тэмээнийхээ дэргэд очтол цаанаас нь хүн хар гөрөөс гарч ирээд, барьж аваад явчихаж гэнэ. Ээж, аав нь охиноо хэчнээн хайгаад олсонгүй аргаа барж цааш явж Зууд мөргөчихөөд харьжээ.
Нэлээд хэдэн жил өнгөрч охиныхоо хойноос гашуудах нь багасч байх үед бас нэг айл Зууд явж байгаад цаст уулын хажуугаар өнгөрч явтал бүх биеэрээ үстэй хүүхэн гүйж ирэв гэнэ. Тэдгээр хүмүүс айж сандарч зогстол тэр ноостой хүүхэн,...
- Та нар битгий ай. Би бол хүн байна. Олон жилийн өмнө миний аав ээж намайг дагуулж Зууд явж байгаад энд үлдээсэн юм. Би тэмээгээ авахаар явж байхад хүн хар гөрөөс барьж аваад явсан юм. Өнөөдөр би арай гэж зугтааж ирлээ гэв.
Тэд зэргэлдээ хошууны айл охиноо гээсэн талаар сонсож байсан болохоор түүний үгэнд арай гэж үнэмшив. Ноостой хүүхэн,
- Одоо хүн хар гөрөөс араас хөөгөөд ирж яваа. Та нар миний амийг авар гэж гуйжээ. Тэд ноостой хүнийг ачаандаа хийж нуув. Төдөлгүй хүн хар гөрөөс хүүхний араас хөөж ирсэн боловч хүмүүст ойртож чадахгүй, бас холдож чадахгүй ойр хавиар нь бараадан холхиж байснаа гэнэт буцаад ой модруу орчихов. Хүмүүс “Одоо хүн хар гөрөөс явсан” гэж бодоод хүүхнийг ачаан дээрээ гаргаж суулгаад явж байтал өнөө хүн хар гөрөөс ой модноос хүүхдээ тэврэн гарч ирээд уулын хөвөөгөөр нааш цааш явж хүүхдээ эхэд нь харуулж байна гэнэ. Мөргөлчид ажиггүй цааш явсанд хүн хар гөрөөс хүүхдээ хоёр хөлөөс нь барьж хоёр тийш нь татаж тасдаад нэг хэсгийг нь ээжрүү нь шидэж, нэг хэсгийг нь өөрөө аваад ууландаа буцаад орчихсон гэдэг. Хүн хар гөрөөс гэгч амьтан их үнэнч сэтгэлтэй боловч хаягдаж үлдэхийг үл тэсвэрлэж, үр хүүхдээ золионд гаргадаг өрөвдөлтэй бөгөөд харгис хэрцгий амьтан байжээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт эмгэн өвгөн хоёр ганц хүүтэйгээ, долоон улаан ямаагаа хариулан амьдран суудаг байж гэнэ. Хүү нь өдөр бүр ээж нуурын хөвөөгөөр долоон улаан ямаагаа хариулдаг байв. Нэг өдөр олон загасчин ирж, ээж нуурын загасыг шүүрдэж нэг ув улаан загас гохдож гаргахыг хүү харав. Хүү их өрөвч зөөлөн сэтгэлтэй тул загасыг өрөвдөж,
- Та нар наад улаан загасаа надад өгчих гэж гуйсанд загасчид,...
- Чи тэгвэл нэг улаан ямаагаа бидэнд өг. Тэгвэл загасаа чамд өгье гэв. Хүү зөвшөөрч, нэг ямаагаа барьж өгөөд загасыг авч ээж нууранд нь буцааж тавьжээ. Улаан загасыг усанд нь тавьсанд загас уснаасаа гарч ирээд хүүг баахан харж байснаа буцаад усандаа орж алга болов. Хүү зургаан улаан ямаагаа туугаад гэртээ ирэхэд аав, ээж хоёр нь,
- Нэг улаан ямаагаа яасан бэ? гэж асуув. Хүү,
- Нэг улаан загасаар сольчихлоо гэж хариулав. Аав, ээж хоёр нь,
- Нэг улаан загасаа яасан бэ? гэж асуув. Хүү,
- Та хоёр минь дандаа “Амьд амьтны амийг аварч байвал буян болно” гэж захидаг болохоор усанд нь буцаагаад тавьчихлаа гэж үнэнээ хэлэв.
Аав ээж нь уурлаж хүүдээ нэг уут өгөөд хөөж явуулжээ. Хүү гэрээсээ хөөгдөөд орох орон, оочих аягагүй, өлсөж ундаасаад нэгэн толгойн энгэрт муу хар уут дэрлээд “Одоо нэг сайхан мах байсан бол” гэж бодож хэвтээд унтчихав. Унтаж, унтаж сэрсэн чинь өмнө нь тавагтай чанасан мах байж байв. Өлссөн хүү юм бодож санасангүй өнөө махыг идчихээд цааш явав.
Явж явж бас нэг толгойн энгэрт суугаад “Одоо нэг сайхан бууз байсан бол” гэж бодож байгааад унтчихав. Нойрон дунд нь жигнэсэн буузны үнэр ханхийхэд сэрээд харсан чинь үнэхээр дөнгөж жигнэсэн тавагтай бууз байж байв. Хүү бас л идчихээд цааш явав.
Ийнхүү хүү унтах бүртээ “Тийм хоол идэх юмсан, ийм хоол идэх юмсан” гэж бодоод санасан бүгд нь бүтдэг байлаа.
Нэг өдөр “Нэг сайхан байшин байсан бол” гэж бодоод унттал гурван давхар байшинтай болчихсон сэрж гэнэ. Дараагийн өдөр унтахдаа “Байшиндаа эд хөрөнгөтэй болох юмсан” гэж бодоод унттал бас л дутах юмгүй эд хөрөнгөтэй болсон байлаа. Харин түлэх түлээтэй болох юмсан гэж хэчнээн бодоод түлээтэй болохгүй байв. Тэгээд хүү өдөр бүр түлээ түүдэг болов. Нэг өдөр түлээгээ түүж яваад ядраад болохгүй болохоор нь “Түлээ намайг үүрдэг байсан бол” гэж бодоод түлээн дээрээ гараад унтчихав. Нэг сэрсэн чинь үнэхээр түлээ нь өөрийг нь үүрээд гэрийнхээ үүдэнд ирж байв.
Хүү нэг удаа “Хэн надад хоол, цай хийж авчирч өгдөг юм бол? Мэдэх юмсан гэж бодоод” түлээ түүж яваад хурдан гэгч буцаж ирээд харсан чинь нэг үзэсгэлэнтэй хөөрхөн охин хоол хийгээд зогсож байв. Хүү охиныг хараад магнайгаа хагартал баярлаж гэртээ гүйж ороод,
- Чамайг хэн гэдэг вэ? Чи хаанаас ирсэн юм бэ? гэж асуухад охин,
- Би бол чиний усанд буцааж тавьсан улаан загас байна. Би чиний ачийг хариулж, эхнэр чинь болохоор ирсэн юм. Харин чи намайг харах ёстой өдрөөсөө гурав хоногийн өмнө харчихлаа. Тийм болохоор чи бид хоёрын амьдралд нэг гай учрах болно гэж хэлжээ.
Ингээд хүү, охин хоёр жаргалтай сайхан амьдарч байтал хаан энд үзэсгэлэнтэй хөөрхөн бүсгүй байгааг олж мэдээд эхнэрээ болгон буулгаж авахаар олон цэргээ дагуулан иржээ. Загас бүсгүй,
- За одоо бид хоёрт аюул ирлээ. Чи хааны цэрэгтэй тулалд. Тулалдаад үхэхийн өмнө “Хаан нь үнээ бол, цэргүүд нь бух бол” гэж хэлээрэй гэж захив. Хүү эхнэрээ өгөхгүй гэж хааны цэргүүдтэй тулалдав. Тулалдаж, тулалдаж үхэхийн даваан дээр,
- Хаан нь үнээ бол, цэргүүд нь бух бол гэж хэлсэнд үнэхээр хаан нь үнээ болж, цэргүүд нь бух болж хувираад олон бух ганц үнээгээ булаалдаж, хоорондоо мөргөлдсөөр хүч тамираа барж ирэв. Хүү,
- Одоо юу хийх ёстой вэ? гэж асуухад эхнэр нь,
- Одоо хаан нь хаан болж, цэргүүд нь цэрэг болж буцацгаа гэж хэл гэв. Хүү эхнэрийхээ хэлсэн ёсоор “Хаан нь хаан болж, цэргүүд нь цэрэг болж буцаж явцгаа” гэж хэлэв. Үнэхээр хаан нь хаан болж, цэргүүд нь цэрэг болж буцаж явцгаав. Бүсгүй,
- Одоо бид хоёрын гай өнгөрсөн. Харин хоёулаа гурван жил л сайхан амьдарна. Харин түүний дараа чи үхрийн эвэрт үхэж би чиний хойноос гашуудахдаа буцаж загас болоод Ээж нуурандаа орж Хатан гол болон урсаж явна гэж хэлжээ.
Залуу хос аз жаргалтай сайхан амьдарсаар гурван жил харвасан сум шиг өнгөрч, бүсгүйн хэлсэн хугацаа ч ирэв. Хүү ихэд сэтгэлээр унаж,
- Би үхэхгүй, би чамаасаа салахгүй, байшингийн дээвэр дээр гараад суучихвэл үхэр хаанаас ирж намайг мөргөх билээ гэж хэлээд байшин дээрээ гараад өдөржин суудаг болжээ. Нэг өдөр байшин дээрээ гараад хийх юм олдохгүй уйдахдаа хөөрөгнийхөө халбагаар чихээ ухаж суутал, гэнэт байшингийн дэргэд үхэр мөөрөх сонсдов. Үхэр бодож суусан хүү цочихдоо хөөрөгнийхөө халбагаар чихрүүгээ хатгаад үхчихэж гэнэ. Учир нь тэр хөөрөгний халбагыг үхрийн эврээр хийсэн юм байж. Нөхрөө үхсэний дараа үзэсгэлэнт хөөрхөн лусын дагина бүсгүй гашуудан шаналж, хүний амьдралаас уйдахдаа Ээж нуурандаа очиж загас болон хувирчээ. Удалгүй Ээж нуурын ус загас бүсгүйн гашуудлыг даалгүй Хатан гол болон урссан домогтой юм гэнэ.

Цааш нь...

Нэг удаа тариачин эр эхнэртэйгээ хамт сүм рүү явжээ. Лам орж ирээд хүмүүст сургааль айлдаж эхлэв гэнэ,
- Хүүхдүүд минь, хэрвээ та нар Бурханд ямар нэгэн зүйлийг өгөх юм бол, танд зургаа дахин ихийг эргүүлэн өгөх болно. Хэрвээ та нар нэг үхэр авч ирэх юм бол, танд зургаа болгон эргүүлэн өгөх болно гэжээ. Тариачин гэртээ эргэж ирээд эхнэртээ хэлэв, ...
- Магадгүй лам үнэн хэлсэн ч юм билүү? Өөрсдийн ганцхан үхрээ Бурханд өгчихье, харин бидэнд зургаа болгоод эргүүлж өгнө байх.
Өглөө нь босоод тэд үхрээ ламд аваачаад өгчихлөө. Лам баярлан, тэднийг магтаж үхрийг нь өөрийнхөө үхрүүдтэй хамт бэлчээлээ. Харин орой нь үхэр нь гэртээ, тариачны хашаанд эргэн иржээ. Бас түүнийг дагаад ламын таван үхэр хүрээд ирж гэнэ.
- Лам үнэн хэлсэн байна шүү, гэж тариачин эхнэртээ хэллээ. Одоо бид зургаан үхэртэй боллоо. Харин тэр үед лам өөрийнхөө үхэрнүүдээ хайхаар явлаа. Гэтэл хаана ч байсангүй. Тэр тариачны гэрт очоод асууж гэнэ:
- Миний үхрүүд чиний хашаа руу ирсэн үү?
- Үгүй ээ, эцэг минь, манайд танай үхрүүд байхгүй.
- Үхрүүд тэнд байна шүү дээ!
- Энэ чинь таны үхэр биш ээ, харин бурханых. Та чинь өөрөө өчигдөр хэлж байсан шүү дээ. Хэрвээ Бурханд нэг үхрээ өгөх юм бол танд зургаа болгон эргүүлж өгөх болно гэж. Тэгээд л бидэнд энэ үхрүүдийг явуулсан юм. Энэ бол бурханы үхрүүд байгаа юм аа гэхэд ламд хэлэх ч үг олдсонгүй гэнэ.

Цааш нь...

Далайн чанад дахь алсын алс нутагт өөрийн гэсэн үр хүүхэд хүсэмжилсэн эр, эм хоёр амьдран суудаг байлаа. Тэр хоёр олон жил амьдарсан боловч үр хүүхэд төрөхгүй байсаар тэр өдрийг болоход Бурхан тэнгэр нэгэн үр заяах нь гэдгийг эхнэр нь зөнгөөрөө мэджээ.
Тэр хоёрын гэрийн цонхоор цэцэг жимс битүү дэлгэрсэн нэгэн сайхан цэцэрлэг харагддаг байж гэнэ. Уг цэцэрлэг эргэн тойрон хашаагаар хүрээлэгдсэн болохоор хэн ч ордоггүй байж л дээ. Гэвч хашаа нь бараг илүүц байв. Яагаад гэвэл тэр цэцэрлэг нь хаант улс даяар хамаг амьтныг айлгадаг, далдын нууц увдистай илбэчин хүнийх байсан тул хэн тийш зүрхлэн нэвтрэх билээ дээ.
Нэгэн өдөр эхнэр нь цонхон доороо сууж байгаад тэр цэцэрлэгт нэгэн гайхалтай сайхан манжин ургаж байхыг олж харав. Тэр манжин маш сайхан харагдсан тул тэр эмэгтэй зууш хийж идэхийг туйлын ихээр хүсэмжилжээ. ...Эмэгтэй манжин хэрхэн ургаж буйг өдөр бүр харах тусам идэх хүсэл нь улам оргилсоор. Гэвч илбэчин түүнийг хэзээ ч ойртуулахгүй гэдгийг тэр эмэгтэй мэдэж байсан учраас түүндээ шаналсаар цонхийн цайж, өвчинд нэрвэгджээ.
Нөхөр нь эхнэрээ ийнхүү өөрчлөгдсөнийг ажиглаад нэгэн өдөр ажлаасаа ирчээд эмч залахаар явъя гэлээ. Гэтэл эхнэр нь толгой сэгсэрч,
- Үгүй ээ. Надад эмч тус болохгүй.
- Яагаад тэр билээ? Эхнэр минь. Юу болоов? Чи ингээд өвдөөд байвал улам хэцүүднэ шүү. Чи яагаад өвдсөн шалтгаанаа мэдэх хэрэгтэй.
- Би мэднэ ээ. Тэр бол илбэчний цэцэрлэг дотор ургаж байгаа манжин. Би тэр манжингаас идэхгүй бол би үхэх нь гэжээ.
Нөхөр нь эхнэрийнхээ энэ яриаг сонсоод,
- За яахав, тэр хашааг давж ороод жаахан манжин авчихад хэн л мэдэв гэж. Мэдээд толгойгоо авахуулсан ч яахав. Би эхнэрийнхээ төлөө бүгдийг хийнэ хэмээн шийдлээ.
Мань эр тэр шөнөө илбэчний хашааг давж ороод жаахан манжин зулгааж авчээ. Түүгээрээ зууш хийн эхнэртээ идүүлтэл эхнэрийнх нь хацар туяараад иржээ. Гэхдээ эхнэр нь дахиад манжин идмээр байгаагаа нөхөртөө хэлсэнгүй. Учир нь нөхрийнх нь амь насанд аюул учирч болзошгүй гэж тэр боджээ.
Гэвч нөхөр нь тэнэг хүн биш байсан учраас эхнэрийнх нь царай дахиад цонхийж эхлэхийг ажаад хэд хоногийн дараа нөгөөх хориотой цэцэрлэгт дахин орж тэвэр дүүрэн манжин авчирч идүүлэв. Эхнэр нь ч дээрдээд ирэв. Гэвч эмэгтэй дахин өвдсөн тул нөхөр нь гурав дахь удаагаа цэцэрлэгт очин тэвэр дүүрэн манжин автал гэнэт илбэчин эм гарч ирэн үнхэлцэгийг нь хагалах шахав.
- За хөөе. Та миний цэцэрлэгт орж хулгай хийнэ гэнэ ээ. Та үүнийхээ шанг хүртэх болно доо хэмээн илбэчин ширүүнээр хэлэхэд дуунаас нь хойд мөсөн далайн хүйтэн амьсгал нэвт үлээх шиг санагдав. Нөгөө эр илбэчний өмнө өвдөг сөгдөн унаж,
- Намайг өршөө! Илбэчин гуай минь. Эхнэр маань жирэмсэн юм л даа. Гэтэл энэ манжингаас идэхгүй бол үхэх гээд байна хэмээн орь дуу тавилаа.
Сарны гэрэлд илбэчний үзэшгүй муухай чөтгөр шуламынх мэт царай нэг зэвхийрэн, нэг барайн байснаа,
- За яахав. Авъя гэсэн хэмжээгээрээ л ав. Харин би ч гэсэн та нараас авлагатай боллоо шүү. Хүүхэд чинь төрсний дараа би өөр дээрээ авна шүү хэмээн илбэчин эм өгүүллээ.
Ийм хүчирхэг илбэчний өмнөөс хөөрхий муу эр яах ч билээ дээ. Тэр манжингаа тэврэн гунигтайгаар явж одлоо.
Тэр явдлаас хойш манжин идэж тэнхэрсэн эхнэр нь эрүүл болж улмаар охинтой болов. Гэвч охиныг төрөөд ганц ч хоноогүй байхад илбэчин эм ирээд авч одсон бүлгээ.
Илбэчин тэр бяцхан хүүхдэд Рапунзель буюу Амтат манжин гэдэг нэр өгсөн агаад тэр охин хорвоогийн хамгийн үзэсгэлэнт бүсгүй болон өслөө.
Гэвч илбэчин эм түүний энэ гоо үзэсгэлэнг хэнд ч харуулахыг хүсээгүй учраас охиныг арван хоёр настай байхад нь бөглүү ойн дундах цахир хадан цамхагт аваачин түгжиж орхижээ. Тэр цамхаг гарах хаалгагүй бөгөөд газраас дээш олон метрийн өндөрт орших бяцхан цонхноос өөр нүх сүвгүй байв.
Илбэчин эм хааяа цамхагт ирж Рапунзельтэй уулзах болохоороо доороос нь,
Рапунзель, Рапунзель
Гэзгээ доош нь буулгаач хэмээн дуулна.
Рапунзель охин алтан утас мэт бат бөх, урт сайхан гэзэгтэй тул гэзэгнийхээ нэг үзүүрийг өрөөндөө байх дэгээнд ороогоод, нөгөө үзүүрийг нь унжуулахад илбэчин эм түүгээр нь дамжин дээш авирч гардаг байв.
Хэдэн жилийн дараа Рапунзель нас бие гүйцсэн эмэгтэй болон өслөө. Тэрээр тоглох, юм нэхэх, дуулах зэргээр өдрийг өнгөрөөх бүлгээ.
Нэгэн өдөр хааны хүү тэр хавиар явж байгаад охины дуулахыг олж сонсчээ. Охины дуу маш яруу тунгалаг байсан тул ханхүүд ихэд таалагджээ. Гэвч тэр дуулж буй эзнийг нь олсонгүй. Улмаар ханхүү өдөр бүхэн тэр бөглүү ойд ирж, нэвтэршгүй цайзыг тойрон явж, дууг нь сонсдог болжээ.
Тэр энэ янзаараа бол хэзээ ч дуучныг нь харахгүй байсан ч байж магад. Гэвч нэг өдөр мөн тэгж яваад хэн нэгэн,
Рапунзель, Рапунзель
Гэзгээ доош нь буулгаач хэмээн дуулахыг санамсаргүй сонсов. Ханхүү модон дунд нуугдан харвал Рапунзель гэзгээ унжуулж түүгээр нь илбэчин авиран гарч байв.
- Аа, тийм бий. Одоо л учрыг нь оллоо. Би ч гэсэн азаа үзнэ дээ хэмээн ханхүү өөртөө хэллээ.
Маргааш нь ханхүү тэр газар ирээд цамхгийн дор зогсон,
Рапунзель, Рапунзель
Гэзгээ доош нь буулгаач гэж дууллаа.
Рапунзель түүнийг нь сонсоод гэзгээ унжуулахад хааны хүү ч түүгээр нь дамжин өгсөв. Түүнийг цонхон дээр очиход урьд нь илбэчнээс өөр хүний бараа бараг хараагүй Рапунзель үхтэлээ айсан ажээ. Гэвч ханхүү эелдэг зөөлнөөр ярих тусам түүний айдас арилан хоёр залуу бие биедээ дасч эхэлжээ. Улмаар ханхүү хайр дурлалынхаа бэлгэ тэмдэг болгон бөгжөө дурсгахад бүсгүй хүүгийн алгыг атган байж бөгжийг авчээ. Ханхүү өөрийг нь илбэчнээс илүү их хайрлана гэж тэр боджээ.
- Би тантай хамт өнөө шөнө ч хамаагүй явчихмаар л байна. Гэсэн ч хэрхэн доошоо буух билээ. Та миний гэзгээр дамжаад буучихаж болно. Харин би чадахгүй. Тийм болохоор та ирэх болгондоо надад торгон утас авчирч бай. Би түүнийг чинь томж сүлжээд аргамж хиймз. Аргамж бэлэн болмогц хоёул эндээс зугтья гэж Рапунзель хэлэв.
Ханхүү үүнийг зөвшөөрсөн агаад бүсгүй дээр ирэх болгондоо торгон утас авчран Рапунзель түүгээр нь зугтах аргамжаа сүлжих бүлгээ.
Харин энэ тухай илбэчин огтхон ч мэдээгүй байлаа. Гэтэл гай газраас гэгчээр Рапунзель үг алдаж орхив. Юу гэвэл, нэгэнтээ илбэчин эм урьдын адил авирсаар гарч ирэхэд нь та яасан уддаг юм бэ? Ханхүү бол хормын дотор л гараад ирдэг юм гэчихжээ.
- Аа хаа, тийм бий. Илбэчин эм ийн дуу алдаад гараа өргөхөд нь хумснууд нь тасын сарвуу мэт үзэгдэв.
- Би чамайг хорвоо дэлхийгээс нуусан гэж бодсон юмсан. Гэтэл чи ингэж байдаг байх нь гэж илбэчин эм хашгирахад гар нь үрчлээтсэн шар өнгөтэй, яг л тахианы сарвуу шиг харагдав.
Тэр Рапунзелийг самардан цохиод гэзэгнээс нь зулгаав. Илбэчин зүүн гараараа бүсгүйг үсдэн дараад баруун гараараа хайч аван үсийг нь тас хийтэл хяргаж орхив. Амтат манжингийн алтан шаргал гэзэг газарт нэлмийн уналаа.
- Ха ха ха. Одоо чам дээр ямар ч эр хүн ирж чадахгүй боллоо хэмээн илбэчин эм тас тас хөхөрч байв. Үүгээр ч зогссонгүй, хорон санаат илбэчин охиныг бүр эзгүй цөлд араатнуудын дунд хаях нь тэр.
Тэгснийхээ дараа илбэчин эм Рапунзелийн өрөөнд түүний тайрмал гэзгээр дамжин авирч гараад хулганын нүх сахисан муур мэт сууж байтал ханхүү ч доор нь ирэн,
Рапунзель, Рапунзель
Гэзгээ доош нь буулгаач хэмээн дууллаа.
Илбэчин эм шулмын инээдээр инээмсэглэн Рапунзелийн тайрмал гэзгийг доош буулгахад ханхүү түүгээр нь авиран гараад хайртыгаа биш, харин зуун настай болов уу гэмээр хөгшин илбэчин эмийг олж харлаа.
- Ха ха ха. Чи Рапунзелийг зорьж ирээ юү. Тэр шувуухай одоо энэ үүрэнд байхгүй ээ. Оронд нь орж ирсэн муур одоо нүдийг чинь ухаж, нүүрийг чинь самардана даа хэмээн илбэчин эм бархирлаа.
Гэвч үүнийг сонсоод гэнэтийн уй гашууд умбасан ханхүү амиа хорлохоор шийдэн, цонхоор буцаж үсэрлээ. Гэтэл мөнөөх илбэчин сарвуугаа нүд үрүүгээ чиглүүлэн, тойрог хөдөлгөөн хийгээд галзуурсан мэт тачигнатал инээж гарав.
Илбэчин ийн илбэдсэн учраас ханхүү газарт унаж үхсэнгүй харин өргөс, шилмүүсэн дунд ойчин нүдээ сох хатгуулж орхив.
Түүнээс хойш хөөрхий ханхүү олон жилийн турш зөвхөн жимс, ургамлын үндсээр хоол хийж, ойгоор тэнүүчлэн, ертөнцийн хамгийн ядуу гуйлгачнаас ч долоон дор амьдралыг туулжээ.
Тэрээр ийн явахдаа цаг үргэлж Рапунзель. Рапунзель минь! хэмээн дуудах бүлгээ.
Тэгж тэгж, бурхан тэнгэр түүний гуйлтыг сонсон, түүнийг Рапунзелийн хоёр ихэр хүүхэдтэйгээ амьдран буй цөлийн зүг хандууллаа. Рапунзель ханхүүгийн дуулахыг сонсоод гүйсээр ирсэн бөгөөд бүсгүйн нулимс ханхүүгийн нүдэн дээр дусангуут илбэч эмийн хараал арилан, хараа орсон ажгуу. Аз жаргалаар бялхсан ханхүү эхнэр хүүхдүүдээ дагуулан ордондоо эргэн ирээд насан эцэс хүртлээ баяр жаргалтай амьдарсан гэдэг.
Харин нөгөө илбэчин эм ойд чононд бариулж энэ хорвоогоос халижээ.

Цааш нь...

Энд дарж сонсоно уу?

Цааш нь...

...

Цааш нь...

Эрт урьд цагт тэмээ одоогийн бугынх шиг арван хоёр салаа эвэртэй байсан ажээ. Бас өтгөн болоод урт сайхан сүүлтэй байж гэнэ. Харин тэр цагт буга эвэргүй мухар мулзан, адуу сүүлгүй шахам годон шодон байсан юмсанжээ.
Иймд тэмээ, сүрлэг сайхан эвэртэйдээ их л биеэ тоон эврээрээ ямагт гайхуулан хөөрлөхдөг байжээ....
Тэмээ нэг өдөр ус уухаар нуурын хөвөөнд ирээд уухаасаа илүү усанд туссан дүрсээ олж үзээд сүр жавхлангаа их л бахдан хараад зогсож байжээ. Тэгтэл энэ үеэр ойгоос буга гарч ирээд толгой бөхийлгөн мэхэсхийж гунигтайгаар хэлжээ,
— Өнөө үдэш би ойн амьтдын чуулганд айлчлан очих учиртай билээ. Ийм муухай мөлчгөр мухар духтай яаж очих билээ? Ядаж нэг цагийн төдий ч бол чинийх шиг ийм сайхан эвэртэй явж үзэхсэн. Тэмээ чи өршөөж, өнөөдөр надад эврээ түр өгөөч! Маргааш чамайг ус уухаар энд ирэхэд чинь би эврий чинь авчирч өгөмз гэж гуйжээ.
Тэмээ бугыг үзвэл үнэхээр өрөвдмөөр сүр үзэмжгүй харагдсан тулд эврээ мулталж өгөөд «Ус уухаар ирэхэд минь заавал авчирч өгөөрэй!» гэж захив. Сүрлэг сайхан чимэглэл болсон эврийг шүүрч аваад буга ойдоо орчив. Замд нь морь дайралдсанд буга хэнээс эвэр авснаа хэлж өгчээ.
Морь бас нэг гоё сайхан юм олж авах санаатай тэмээнд очоод сүүлийг нь гуйжээ. Сайхан сэтгэлт тэмээ аанай л морины үгэнд ороод сүүлээ бас сольчихжээ.
Түүнээс хойш өдөр хоног өнгөрсөөр он удсан боловч хөөрхий тэмээ эвэр сүүл хоёрынхоо аль алиныг олж авч чадсангүй ажээ. Авлагатай амьтадтайгаа уулзаад эвэр, сүүл хоёрыг нь эргүүлж өгнө гэж амласныг нь сануулахад цаадуул нь дооглон инээгээд,
— Тэхийн эврийг тэнгэрт тулахаар тэмээний (шинэ) сүүлийг газарт хүрэхээр өгөмз гэжээ.
Тэр цагаас хойш одоо болтол тэмээ ус уух бүрдээ усан дотор эвэргүй мухар мулзан болсон дүрсээ олж хараад дур нь гутаж толгойгоо сэгсэрдэг болсон гэх ба ус хэд балгаад энэ тэр уулын орой харж байн байн өлийн зогсдог нь усан дээр эврийг нь авчирч өгнө гэж (амласан бугын болзоог санаад «Буга эврий минь авчирч яваа болов уу» гэж горьдож хардаг учраас тэр гэнэ. Бас бугын звэр жил бүр нэг удаа булгарч унадаг нь тэр звэр угаас бугад заяасан биш, тэмээнээс залилж авсны учраас тэгдэг гэнэ.

Цааш нь...

~Өмнөх хэсэг~

Ингээд тэд гурвуул болон цааш явжээ. Өндөр чулуун уул харагдав. Тэр уулын орой үүлнээс дээш цухуйна. Уулыг нүдэж эхлэв. Уулын ажилчин чулууг өрөмдөн цоолон унагав. Иван баатар шийдмээрээ хага хага цохин бул булаар нь авч шидлэв. Анд эр жижиг чулууг зайлуулан зөөв. Чулууг бутлан, хагалан зөөсөөр долоо хоноход нэг дэлэм хирийн газар ухав. Тэд эцэж хөл дээрээ тогтож ядан... байв.
Анд эр,
- Бүтэн жил ухсан ч төмөр авдарт хүрч чадахгүй байх, эндээс явцгаая! гэхэд Иван баатар,
- Энэ насаараа ухсан ч цуцаж ухрахгүй! Хорт Ясан хэдрэгийг дийлэхээс нааш буцахгүй гэж хариулж Уулын ажилчин ч дэмжин,
- Ажлын их айдас төрүүлэвч арга ухаан хөдөлмөрөөр дийлж болдог гэнэ. Ингээд долоон сар уулыг ухаж тэг дунд хүрвэл алтан бүслүүртэй төмөр авдар харагдав. Уулын ажилчин,
- Үхэл нь ойртсоныг Хорт Ясан хэдрэг мэдэрч байгаа. Удахгүй наашаа нисээд ирнэ. Энэ авдраас амийг хурдхан авахгүй бол гай гамшиг болно! Хурдалъя! гэв. Иван баатар төмөр авдрыг шийдмээрээ цохино. Цохиж цохиж налчийлгасан боловч зад цохиж чадсангүй.
Гэнэт их дуу чимээ гаран салхи шуурга дэгдэв.
- Иван баатар, хурдлаарай! Авдрыг зад цохихгүй бол бидний хөдөлмөр үргүй болон үрэгдэнэ. Хорт Ясан хэдрэг авдрыг булааж авбал бид энэ насаараа ч эрээд олохгүй. Хорт Ясан хэдрэг амьд байгаа цагт хүн ард амар заяа үзэхгүй гэж Уулын ажилчин яаруулав.
Хорт Ясан хэдрэг ч тэднийг галаар тургиж эхлэв. Энэ хоромд Иван баатар хамаг хүчээрээ цохин авдрыг хэмхлэв. Авдраас өндөг өнхрөн гарч ирэхэд өндгийг хүчтэй цохиход аянга мэт дуугарч чулуун уул элс болон бутрав. Хорт Ясан хэдрэг ч газарт үхэтхийн унав. Гурван эр түүний ясыг шатаан үнс болгон хийсгээд ордон руу нь явжээ.
Гурван гүнж ч Иван баатрыг харж, бага гүнж Татьяна өөдөөс нь гүйн ирж уйлан,
- Иван минь, чи минь, энэ чинь мөн үү! гэнэ. Гурван гүнж зэрэг зэрэг,
- Сайн эрчүүд минь наашаа юунд ирэв дээ? Хорт Ясан хэдрэг одоо нисэж ирээд та нарыг алчихна, яанаа? гэцгээв.
- Үзэсгэлэнт хүүхнүүд минь, бүү зов! Хорт Ясан хэдрэг сөнөсөн тул хүмүүсийг түйвээж чадахгүй.
Эгч дүүс баярлан,
- Хэрвээ Ясан хэдрэг үхсэн бол манай улс гүрэн, ард олон түүний хорт шидээс ангижран дахин амь орсон бизээ.
Ингээд тэд улс руугаа буцахаар бэлдэв. Гурван шуудайд алт, үнэт чулуу дүүргэж нисдэг хивсийг нь олж авав. Тэгээд өөрийн улсдаа нисэн ирж нийслэл хотынхоо хааны ордны өмнөх өргөн талбай дээр буужээ. Гурван гүнж аав ээж рүүгээ гүйн очиж тэврэн авцгаав. Иван баатар алтан өндгөө нэг гараасаа нөгөө гар дээрээ шидэж алтан ордон, дараа нь мөнгөн өндөг шидэж мөнгөн ордон, зэс өндөг шидэж зэс ордон босгов.
Хаан хатан хоёр охидоо харан баярлан уйлж, гурван ордныг бахархан харна.

Иван баатар, Уулын ажилчин, Анд эр гурвыг магтан зочлон дайлжээ. Ард олон ч гурван эрийн алдар гавьяаг шагшжээ. Иван баатар аав ээж хоёроо авчрав.
Удалгүй ордонд их хурим найр боллоо. Иван баатар Татьяна гүнжтэй, Уулын ажилчин Марфа гүнжтэй, Анд эр Анна гүнжтэй гэрлэжээ. Өргөн их хурим гурван долоо хоног үргэлжлээд өндөрлөхөд Иван баатар залуу эхнэр, эх эцгийнхээ хамт алтан ордонд, Уулын ажилчин Марфа гүнжтэй мөнгөн ордонд, Анд эр Анна гүнжтэй зэс ордонд сууж амар сайхан жаргаж, амгалан энх амьдрах болжээ. Хөгшин хаан насан эцэслэсний дараа тариачны хүү Иван баатар хаан төрийг залах болсон гэдэг.

Цааш нь...

Урьд цагт Алшад туйлын ядуу ах, дүү хоёр байжээ. Тэд өдөртөө зээр гөрөөс агнан, гоёо малтаж амьдардаг байв. Нэг өдөр, ах дүү хээрээс даалинтай олон ембүү олжээ. Энэ нь тэр хоёрын энэ насандаа үзээгүй тийм их мөнгө тул яахаа мэдэхгүй сандарч, чи ав би ав хэмээн хэсэг түлхэлцэж байгаад “Эр хүн, хүний юмыг зүгээр авдаггүй юм. Хүний буян хүнд халддаггүй юм” гээд өнөө даалинтай ембүүгээ буцаагаад нүхэнд нь булчихаад явж гэнэ. ...
Ах дүү хоёрыг явсны дараа тэр бүүргээр бас нэг шунахай наймаачин явжээ. Тэр наймаачин явж байгаад яг ах дүү хоёрын мөнгө булсан газарт ирэхэд илжигний туурай нүхэнд бүдэрч унаад наймаачныг унагачихаж. Илжигнээсээ өнхөрч унасан наймаачны уур нь хүрч, босч ирээд илжгээ шавхуурдчихаад цааш явах гэснээ “Сая яагаад илжиг зүгээр явж байгаад бүдэрч унасан юм бол?” гэж бодоод илжиг бүдэрсэн газарт очоод хартал саяхан булаад орхисон нүх байхаар нь малтаад үзсэн чинь дотроос нь даалинтай цагаан ембүү гарч ирж гэнэ. Наймаачин мөнгийг үзээд хагартлаа баярлаж цагаан мөнгийг илжгэндээ цөмийг нь ачиж аваад гэрийн зүг одов гэнэ.
Харьж явах замдаа нэгэн айлд хонохоор болоход тэр айлд бас нэг муу санаатай дээрэм хийдэг хүн ирж хоножээ. Дээрэмчин шөнө дунд наймаачны мөнгийг хулгайлаад зугтаж нар гарах үед Хатан голын эрэгт хүрч, мөнгийг өмдөндөө хийж хүзүүндээ тохоод гол гаталж явжээ. Гэмт хүн гэлбэлзэнэ гэгчээр дээрэмчин баригдах вий хэмээн айхын хажуугаар хүзүүн дэх мөнгө нь ч хүндэрч байв. Гэтэл гэнэт хуй салхи дайрч сал нь холбилзон дайвалзахад дээрэмчин тэнцвэрээ алдаж голын усанд унаж, хүзүүн дэх мөнгө нь түүнийг усны ёроолд живүүлж үхүүлэв гэнэ.
Тэр жилийн намар Алшагийн айлууд их аян хийж нэг айл, ах дүү хоёрыг хөлсөлж, хоёр тэмээ өгөөд хужир давс ачуулжээ. Ах дүү хоёр тэмээгээ хөтлөөд аян жин хийж Хатан голын хөвөөгөөр явж байтал нохой нь голын хөвөөн дэх мөс рүү хуцаад байж гэнэ. Хоёр залуу “Нохой яагаад хуцаад байгаа юм бол” гэж бодоод очиж үзсэн чинь мөсний доороос даавууны өөдөс цухуйж байв. Татаад гаргатал дотор нь дүүрэн мөнгө хийгээд шуумгийг нь боочихсон өмд байв. Ах дүү хоёр мөнгийг задалж үзээд урьд өөрсдийн олоод газарт булж орхисон мөнгө болохыг таниад яах учраа олохгүй хэсэг ярилцаж байгаад төлөг буулгаж үзжээ. Төлгөнд нь: “Энэ мөнгө бол ах дүү хоёрт тэнгэрээс өгсөн хишиг мөн тул авах ёстой гэж буужээ”. Тэгэхээр нь авахгүй бол яах вэ? гэж төлөг тавьж үзсэнд “Хэрвээ авахгүй бол тэнгэр гомдоно. Хоёрт лус гомдоно. Гуравт нохой гомдоно” гэж буужээ. Тэгээд ах дүү хоёр тэнгэрийн хишиг хэмээн тэнцүү хувааж авахад нэг ембүү сондгойрч үлдэв. Монгол хүн юмыг хоосруулж дуусгах цээртэй, тэнгэр газрын хишиг тул өнөө үлдсэн ганц цагаан ембүүгээрээ тэнгэр газрыг тахижээ. Түүнээс хойш ах дүү хоёр дутах юмгүй сайхан амьдарчээ.

Цааш нь...

Эрт цагт ганц охинтой эмгэн өвгөн хоёр амьдардаг байжээ. Охиноо харийн нутагт хадамд гаргаад гурван жил болсон хойно махчин болсон гэж сонсов. Энэ үгийг сонсоод ээж нь итгэж чадахгүй, өөрийн нүдээр очиж үзэхээр шийдээд өвгөндөө хэлсэнд,
- Явж болохгүй, чамайг ч бас иднэ гээд явуулсангүй. Гэвч эмгэн өдөр бүр уйлж унжин,...
- Охин минь махчин болсон байлаа ч арай ч эхийгээ барьж идэхгүй байлгүй гэж гуйсаар байж зөвшөөрүүлж гэнэ. Учир нь махчин хүн их хурдан болдог ч сувай ингийг гүйцэж чаддагүй юм гэнэ. Ингээд эмгэн сувай ингээ унаад охиноо үзэхээр явжээ. Охин нь хатан голын цаад эрэгт суудаг байв.
Эмгэнийг хүрч очиход Хатан гол үерлээд эргээ халин урсаж байв. Эмгэн голын эргээр явж явж арай гэж нэг гарам олоод гаталж гарав. Ээжийгээ очиход хүүхэн гэрээсээ гарч ирээд,
- Хүүе, ээж минь ирлээ. Яасан сайн юм бэ? гэсээр тосон ирж, гэртээ оруулав. Гэрт нь хэн ч байсангүй, охин нь ганцаараа суудаг бололтой байв гэнэ. Хүүхэн аяга цай хийж өгөөд ээжийнхээ эрүүг илж үзсэнээ,
- Манай ээж нэлээд мярайтай болсон байх чинь гэж хэлээд тас тас инээв. Ээж нь дотроо “Миний охин үнэхээр махчин болчихсон юм биш биз? Яагаад эрүү илж үзээд байгаа юм бол?” гэж сэжиг авч цайгаа ууж суув. Хүүхэн нь,
- Ээж цайгаа уугаад сууж бай би хурдхан ус аваад ирье гэж хэлээд гараад явчихав. Охиноо гарсны дараа эмгэн “Миний охины авдарт юу байдаг юм бол?” гэж бодоод баруун талын авдрыг нь сөхөөд харсан чинь хүний гавлын яс дүүрэн байв. Зүүн талын авдрыг нь нээгээд харсан чинь хүний хаа гуя дүүрэн байв. Эмгэн үүнийг үзээд айн балмагдаж, хүний хэлдэг үнэн юм байна. Миний охин махчин болжээ. Одоо усаа авчраад намайг ч бас идэх юм байна гэж бодоод гэрээс гарч тэмээгээ аваад явах гэтэл тэмээний шонгийн цаахан тал нэг хуурай худаг байв. Хажуугаар нь гарах гэтэл охин нь худаг дотор хутгаа билүүдээд сууж байв. Хүүхэн ээжийгээ үзээд,
- Ээж та хаашаа явах гэж байгаа юм? гэж асуусанд ээж нь айж байсан ч арга гаргаж,
- Би чамайг усаа даахгүй байгаа болов уу гээд тэмээгээр ачихаар ирлээ гэв. Хүүхэн сонсоод,
- Ээж та намайг хүлээж байгаарай гэж хэлээд худаг дотроос мацан гарч ирэв. Энэ хооронд эмгэн ингээ унан зугтаж явав. Хүүхэн ээжийгээ зугтаасныг мэдээд,
- Бөөн, бөөн өөх минь, бөгтөр буурал ээж минь, сэмж сэмж өөх минь сэгсгэр буурал ээж минь та зогсож бай гэж хэлээд хөөж гэнэ. Ээж нь сувай ингээрээ нисэх мэт тэшүүлсээр Хатан голын эрэг дээр ирэн,
- Хатан ээж минь ээ одоо би ачлалгүй үрдээ идүүлэх нь. Та надад зам тавьж хайрла гэж хашгираад мээмээ Хатан голын тунгалаг усанд саасанд Хатан голын ус тэр дороо цагаан зураас татуулж, нарийхан цагаан зам гаргаж өгч гэнэ. Эмгэн тэмээгээ ташуурдаж тэр замаар зугтааж гарахад араас нь хөөж ирсэн хүүхэн,
- Ээж гаталж болсон юм чинь би яагаад гаталж чаддаггүй юм гээд хутгаа барьсаар өнөө замаар ортол зам нь хаагдаж, махчин хүүхэн усанд унаж, барьсан хутга нь биеийг нь сүлбэж алжээ. Түүнээж хойш Хатан голын ус ээжийн сүү, хүүхний цус хоёртой холилдож булингартай болсон юм гэдэг.

* Хатан гол - Шар мөрний өөр нэг нэр

Цааш нь...

~II хэсэг~

Татьяна гүнж Иван баатрыг хараад нүүр нь улайж,
- Ясан хэдрэгийн зээтэй хүч үзэлцэн тэмцэлдэхдээ биеэ сайн хамгаал. Хоёр дахь удаагаа бүү цохиорой. Эргээд амь орно гэж захив.
Сайн эр Иван баатар шийдмээ аван сайхан гүнжтэй салах ёс хийгээд гарч явлаа. Дархан цэцэрлэгт нь орж алимны алтан модыг нь эрж олоод мөнхийн ус,... билгийн ус хоёрынх нь байрыг сольж тавив. Дараа нь халуун усны байшинд нь орвол Тохойн чинээ сахалт хумсын чинээ биет вандан дээр хэвтчихсэн,
- Халаа, бүүр халаа! гэж хашгирч байв гэнэ. Иван баатар босгыг нь алхан ормогц Тохойн чинээ сахалт хумсын чинээ биет биеэ балбаж байсан мөчрөө шидэн,
- Энэ чинь юун хүний үнэр гараад байна вэ? гээд огло үсрэн босож Иван баатрыг харав.
- Аа, Иван баатар үхэхийг хүсээд өөрөө хүрээд ирлээ! Миний гараас ч амьд гарахгүй дээ! гээд чангаар исгэрэхэд байшингийн дээврээс нь долоон банз бүлт үсрэн унаж, зарц барлагууд нь үхэтхийн ойчив гэнэ. Ингээд Тохойн чинээ сахалт хумсын чинээ биет гадагш гүйн гарлаа. Тэр хоромд эргэн тойрон шуугин дүнгэнэж, хав харанхуй болсноо гурван толгойтой могой нисэн ирсэн нь сарвуундаа домбо барьжээ.
Гурван толгойтой могой,
- Орос баатар Иван хаана байна вэ? гээд Иваныг хараад хөхрөн,
- Яасан жижигхэн юм бэ? Би түүнийг алган дээрээ тавиад нөгөө алгаараа дарчихна. Нойтон чийгээс өөр юу ч үлдэхгүй гэв.
- Ёрын муу чөтгөр, чи юу юуны туханд хүрэлгүй бүү гайхуул! Эхлээд чамайг оршуулах ч юм билүү?
Гэтэл Тохойн чинээ сахалт хумсын чинээ биет яаруулан,
- Юугаа яриад байгаа юм бэ? Наад домботойгоосоо бушуу уу, тэгээд Иван баатрыг цохь! гэж орилов.
Могой домбоноос нэг балгаад хүч нь сулран хөл дээрээ тогтож ядан салганав. Иван баатар аяархан цавчиж могойг алав.
Тохойн чинээ сахалт хумсын чинээ биет дэвслэн,
- Ай халаг, могой мөнхийн усны оронд билгийн ус уучихлаа! гээд хоёр дахь удаагаа модны навчийг унатал өвс ногоог налтал чанга исгэрэв. Жаахан хүлээснээ,
- Энэ муу гүнж нар ч намайг бас хуурчээ! Цэрэг алга! За яахав, ганцаараа чамайг дөнгөчихнөө! Ингэж хэлээд Иван баатар луу үсрэн хар хүчээрээ цохиход Иван баатар өвдгөө хүртэл газар шигдэв. Иван баатар ч хариу цохиход Тохойн чинээ сахалт хумсын чинээ биет өнхрөн унав. Гэтэл түүний зарц барлагууд нь:
- Дахин цохь! гэж хашгиралдав. Дахин цохивол Тохойн чинээ сахалт хумсын чинээ биет амь орно гэж Иван баатар урьд нь мэдсэн тул,
- Оросын баатар хоёр удаа цохино гэдэг танай эзэнд хүнддэнэ! Нэг удаа л боллоо гэж хариулав.
Гэтэл Тохойн чинээ сахалт хумсын чинээ биетийн зарц нар Иван баатар луу дайрцгаав. Иван баатар тэднийг зүг зүгт шидэхийг нь шидэн, цохихыг нь цохиж унагажээ. Амжиж зугтсан нь амьд үлдэж, үлдсэн бүгд нь үхжээ. Тэгээд Иван баатар алтан ордон руу алхав.

Татьяна гүнж сайн эрийн ирж явахыг цонхоороо хармагцаа үүдэндээ гүйн гарч ирж, баярлан угтав.
- Эрэлхэг зоригтны энгүй алдар бадартугай! Тэгээд Татьяна гүнж өөрийн нэртэй бөгжөө сугалан авч Иван баатрын хуруунд хийгээд,
- Сайн эр минь сэтгэлд чинь би таалагдаж байвал эргэж хариад намайг эхнэрээ болгон аваарай! Сайн эр чи миний сэтгэлийг татлаа. Чиний үнэнч сайн эхнэр чинь болно гэв.
Иван баатар баярлан Татьяна гүнжийн зөөлөн цагаан гарыг барин болзоот хүүхэн минь гэж нэрлэв.
Тэгээд тэд буцах боллоо. Алтан ордноос гарсныхаа дараа Татьяна гүнж нэг алтан өндөг Иван баатарт өгөөд,
- Нэг гараасаа нөгөө гар дээрээ шид, тэгээд юу болохыг үз гэв.
Сайн эр алтан өндгийг нэг алганаасаа нөгөө алган дээрээ шидвэл алтан ордон алга болов.
Татьяна гүнж,
- Хэрэгтэй үедээ алтан ордон хаана л бол хаана босгож болно. Зөвхөн энэ өндгийг нэг алганаасаа нөгөө алган дээрээ шид. Одоо дунд эгч дээр очъё гэв. Ингээд мөнгөн ордонд ирцгээгээд,
- Марфа гүнж минь! Бушуулаарай, гэр лүүгээ явцгаая! гэхэд дунд эгч нь баярлан дүүгээ, Иван баатрыг дайлав.
Тэгээд мөнгөн ордноос гармагцаа Марфа гүнж мөнгөн өндөг нэг алганаасаа нөгөө рүүгээ шидэхэд ордон алга болов. Марфа гүнж Иван баатарт өндгөө өгөөд,
- Хэрэгтэй үедээ мөнгөн ордон хаана л бол хаана босгоорой гэв.
Ингээд том эгч дээрээ ирцгээв. Анна гүнж зэс өндөг нэг алганаасаа нөгөө алган дээрээ шидэхэд
зэс ордон алга болов. Зэс өндгийг Иван баатарт өгчээ. Иван баатар эгч дүү гурван гүнжийг сурны үзүүр унжиж байгаа нөгөө газартаа авчрав. Сурны үзүүрт банз бэхлээд Анна гүнжийг суулгаж сурнаасаа татаарай гэж дохио өгөхөд гурван баатар гүнжийг дээш татаж гаргав. Гурван баатар Анна гүнжийг «Яасан сайхан бүсгүй вэ!» гэж харан харан шагшина.

Сурыг дахин буулгаж эхнийхээсээ бүүр ч илүү үзэсгэлэнтэй дунд гүнжийг татаж гаргав. Гурав дахь удаагаа сурыг буулгахад Иван баатар,
- Татьяна гүнж минь, за суугаарай гэтэл,
- Үгүй ээ, чи суу. Юу ч гэсэн эхлээд чамайг татаад гаргаадхаг. Чиний эсрэг элдэв муу санаа гарах вий гэхээс би айж байна.
Иван баатар Татьяна гүнжийн үгэнд орсонгүй.
- Чамайг яаж энд ганцааранг чинь орхих билээ! Миний нөхөд намайг хорлохгүй. Чиний араас татаад гаргачихна гээд сурныхаа үзүүрээс татлав.
Царс, Уул, Сахал баатар Татьяна гүнжийг татаж гаргаад,
- Ийм үзэсгэлэн урьд хожид үзээгүй билээ! гэж хөдөлж чадахгүй хөшин гайхаж, хэлэх үгээ олж
ядацгаан, хийж байснаа мартацгаав.
Сахал баатар гэнэт,
- Гурав дахь гүнжийг би эхнэрээ болгоно! гэж хашгирахад Уул баатар Марфа гүнжийн гараас барьж аван,
- Энэ бүсгүй эхнэр минь болно! гэв. Царс баатар ч хоцролгүй,
- Ах дүү нар минь, би нэг дэх бүсгүйг авна! гэвээс Татьяна гүнж,
- Сайн эрчүүд минь, байз байз. Иван баатрыг та нар мартав уу? Гурван толгойтой могойг устгаж, Тохойн чинээ сахалт хумсын чинээ биетийг алж эгч дүү бид гурвыг чөлөөлсөн Иван баатраа юуны түруүнд татаж гаргая, дараа нь тавтай ярилцъя гэлээ.
Уул Сахал хоёр баатар чимээгүй болон сураа хавцал руу буулгатал Царс,
- Богино ухаант эмийн үгийг бүү сонс! Иван баатрыг татаж гаргавал бидний хэн нэг нь эхнэргүй болно! гэж хашгираад үсрэн очиж сурыг тас огтлов.
- Ай халаг гэж! Татьяна гүнжийн үгэнд ордоггүй буруудлаа! Яг л үнэн хэлж дээ. Гээд яахав дээ, газар дээр гарах арга олох хэрэгтэй.
Ингэж бодоод Иван баатар дархан цэцэрлэгт очиж алтан өндгөө нэг алганаасаа нөгөө алган дээрээ шидэхэд алтан ордон бий болов. Алтан ордонд орж хоол унд идэж аваад, оройноос өглөө сэргэлэн гээд амрахаар хэвтжээ.
Маргааш нь цэцэрлэг дэх алтан алимны модон дороос мөнхийн устай домбыг хэрэг болно гэж авав.
Энэ үед эргэн тойронд их дуу чимээ гаран хар үүл харанхуйлж Тохойн чинээ сахалт хумсын чинээ биетийн ээж, Ясан хэдрэгийн эгч Шулмас эмгэн нисдэг хивсэн дээр суун нисэн ирэв.

Төмөр шүдтэй, тугалган нүдтэй, дэгээ урт хамартай, ам нь чихээ хүртэл ангайсан, үс гэзэг нь сэгсийсэн ажээ.
Газар мөргөн өнхөрч:
- Хайрт хүү минь үгүй болов. Хавирган сар мэт энхэр үр минь алга болов! гэж уйлж уйлж ядарч унтаад өгөв.
Иван баатар алтан өндгөө нэг алганаасаа нөгөө алган дээрээ шидэхэд ордон ч алга болов.
- Ясан хэдрэгийн эгч эргээд нисэхэд нь намайг авч яв гэе гэж шийдээд үснээс нь чирэн нисдэг хивсэн дээр нь гаргаад хажууд нь суужээ.
- Намайг гэрэлт газар дээр гаргаад аль, үгүй бол чамайг ална шүү! гэв.
Ясан хэдрэгийн эгч сэрж шүдээ хавиран могой шиг дуугаран босож ирээд Иван баатартай ноцолдож ноцолдож дийлсэнгүй нисдэг хивснээсээ түлхэн унагаах гээд чадсангүй, дээш нисэн газар дээр гарч үүлнээс дээгүүр нисэв.
- Одоо чамайг тэнгист унагаж ална даа! гэж загнана.
Иван баатар нэг гараа үсээр нь ороон зуурч, нөгөө гартаа шийдмээ өргөөд,
- Унавал хамт унана, чамайг тавихгүй! гэв. Ясан хэдрэгийн эгч чадлаа шавхан ноцолдоод Иван баатрыг нисдэг хивсэн дээрээс түлхэн унагаж хүчирсэнгүйдээ уурлан ихэд өндөрт нисэхэд газар жижиг толбо мэт харагдана.
- Хар ой руу бяц унахад чамаас юу ч үлдэхгүй дээ! гэж Ясан хэдрэгийн эгч орилон газар луу усанд хаясан чулуу мэт шунган нисэхэд Иван баатар,
- Би бяцрахад чи бас бяцарна! гэж зулгаалдсаар явав. Нисдэг хивс ойд дэлэм хирийн дөхөж ирснээ эргэж нисэв.
Ясан хэдрэгийн эгч Иван баатрыг үсрэн дайрч савраараа урж, шүдээрээ зулгаан, хивсэн дээрээсээ унагах гэж хар хүчээрээ нүдээд эцэн сульдаж ногоон талд буув. Газардмагц Иван баатар ногоон дээр үсэрч буугаад эргэж харвал Шулмас эмгэн жижигхэн хорхой болон хувирснаа дараа нь газар цөмрөөд орчихсон мэт алга болов. Нисдэг хивс ч алга болов.
- За ингээд газар дээр гараад ирсэн хойно ч боллоо! гэж Иван баатар тайвшраад шарх шалбархайгаа мөнхийн усаар шүршвэл бие нь дорхноо хөнгөрчээ.
Жаахан амарч аваад ойгоос гарахаар алхлаа. Зүүрмэглэх өтгөн ой, зүйрлэшгүй өргөн талын дундуур ус голыг гатлан туулсаар улс орондоо эргэн ирвэл юу үзсэн гэж санана! Улс орныхон бүгд чулуу болчихжээ. Газар хагалж байсан хүмүүс морьтойгоо, өвс хадаж байсан нь хадууртайгаа, малчид сүрэгтэйгээ, модчин сүхээ барьсан хэвээрээ, загасчид усны захад дэгээ юугаа татсан чигээрээ, цөм л яаж байсан тэр
чигээрээ чулуужжээ.
Нийслэл хотод хүрч ордонд орвоос амьд амьтан алга байлаа. Хаан, хатан, аягачин, шивэгчин, манаач, харуул цөм хөшин чулуужжээ. Гурван гүнж, Царс, Уул, Сахал нарын хэн нь ч алга байв.

Иван баатар ордноос гаран хандсан зүг рүүгээ алхав. Явж байтал өмнө нь нэг их цэрэг хиар цохигдсон хэвтэнэ гэнэ.
- Амьд хүн байна уу? гэж хашгирав.
Хэн ч хариулсангүй. Ийш тийш хартал Царс баатар хоёр хэсэгт тас цавчигдсан хэвтэнэ гэнэ.
- Царсны үхэл энд байжээ!
Ингээд цааш явж байгаад дахин урьдахаасаа их цэрэг хиар цохигдсон байхыг үзэв.
- Нэг ч болтугай амьд хүн байна уу? гэж хашгирчээ.
Жаахан хүлээн зогсоход ямар ч хариу алга. Ийш тийш хартал унжгар удын бутан дор Уул баатар алагдсан хэвтэнэ гэнэ.
Нэг мод хиртэй яваад урьд хоёроосоо бүүр их олон цэрэг хиар цохигдсон байхыг үзэв.
- Амьд хүн байна уу? Хэн ингэж танай их цэргийг хиар цохио вэ? гэж хашгиртал нэг цэрэг өндийж:
- Би ганцаар амьд үлджээ гэж дөнгөж хэлээд өвсөн дээр өнхрөн унаж нүдээ анив. Иван баатар тэр эрийн шархыг мөнхийн усаар шүршвэл сэргэн босож,
- Яасан сайхан болов оо! Өвдөх хатгах юмгүй боллоо! Сайн эр минь, чамд гялайлаа! гэв.
- Манай улс яагаад юунаас болоод чулуу болсон бэ? Энэ гурван их цэргийг хэн ингэж устган дарав? Татьяна, Анна, Марфа гүнж хаачсан бэ? Би эрээд эрээд олсонгүй гэж Иван баатар асуухад тэр эр,
- Манай хотын гурван гүнж алдагдсанаас хойш гурван жил болсон билээ. Дэвэн дэлхийгээр эрээд олоогүй юм. Гэтэл саяхан харийн баатар Царс, Уул, Сахал нар Хорт Ясан хэдрэгийн зээг дийлж газар доорх улсаас гурван гүнжийг авчирсан билээ. Хаан хатан хоёр баярлахын ихээр баярлаж найр наадам эхлэв. Хаан гурван баатартай охидоо гэрлүүлэх гэсэн боловч гүнж нар уйлан татгапзсан гэж сонссон. Яг энэ үед Хорт Ясан хэдрэг их цэргээ дагуулан манай улс руу дайрлаа. Манай хааны явуулсан Царс, Уул, Сахал баатар жанжинтай гурван их цэргийг Хорт Ясан хэдрэг хиар цохин устгаж галдан шатаав. Улс орон, хүн ард цөмөөрөө чулуу болон хувирахад Хорт Ясан хэдрэг гурван гүнжийг олзлон авч оджээ. Ингээд байтал сайн хүн та намайг сэхээн эдгээлээ. Одоо би хаашаагаа ч явах билээ дээ? гэж өгүүлэв. Иван баатар хэлэв.
- Хорт Ясан хэдрэгтэй байлдъя!
- Ясан хэдрэгийн амь нь хаана байдгийг олохгүй бол түүнтэй хүчээр тэмцэлдээд дийлэхгүй гэж Анд зөвлөхөд Иван баатар,
- Ясан хэдрэгийн амийг олтлоо энэ дэлхийг самнан нэгжье' гэж хэлээд хоёул тохиролцон эрлийн замд гарчээ.
Олон газар, олон улсаар явж сурагласан авч Ясан хэдрэгийн амь хаана байдгийг хэлэх хүн олдсонгүй.
Сайн эрчүүд явсаар нэгэн шөнө нэгэн эмгэнийд хонохоор болжээ. Эмгэн тэднийг гэртээ оруулж, хоол унд өгөөд,
- Аль газрын хэний үрс вэ? Хүслийн зоргоор явна уу, хүний эрхээр явна уу? Иван баатар,
- Бид тэр газрын тийм улсаас явна. Ясан хэдрэгийн амийг олохоор хүслийн зоргоор явж байнаа. Хорт Ясан хэдрэг их цэргээ хөөлгөн улс гүрнийг минь дайрч манай их цэргийг цохин устгаж галдан шатаахад ард олон, улс орон маань чулуу болон хувирлаа. Ингээд бид Ясан хэдрэгийг устгаж улс орон, ард олноо хорт хүчнээс салгаж, хааны гурван гүнжийг авран чөлөөлөхөөр явж байна.
- Үрс минь, Ясан хэдрэгийн амь хаана байгааг би мэднэ. Гэхдээ түүнд хүрч авна гэдэг тун хэцүү! гэж эмгэн хэлэв.
- Амь насаа үл хайрлан, хүнд хэцүүг үл хайхран улс гүрнээ аварна. Гагцхүү Ясан хэдрэгийн амь хаана байгааг хэлж өгөөч гэж сайн эрчүүд гуйв.
- Зуун уулын цаанатаа зургаан улсын тэртээ үүлнээс өндөр чулуун уул байгаа. Уулын дунд төмөр авдар, тэр төмөр авдарт өндөг, өндгөн дотор Ясан хэдрэгийн амь бий. Хүрэх зам бэрх хол ч хэрэг зоригийн эрхээр даван туулж болно. Харин чулуун уулыг бут цохин ухаж хэн ч чадаагүй билээ гэж эмгэн өгүүлэв.
Маргааш өглөө нь Иван баатар Андынхаа хамт үүрээр босон эмгэнтэй салах ёс хийгээд цааш явжээ.
Яваад л байж, яваад л байж гэтэл гэнэт өмнө нь замын хажуудах чулуун дээр нэг хүн сууж байна гэнэ. Тэр хүн,
- Залуу эрс минь, хаанаас хаана хүрч явна вэ? гэжээ.
- Ясан хэдрэгийн амийг эрж явна.
- Хаана байгаа юм бэ?
- Зуун уулын цаанатаа зургаан улсын тэртээ чулуун ууланд булаастай байгаа.
- Намайг аваад яваач! Би бага наснаасаа уулын ажил хийсэн хүн тэр уулыг бутлахад тусалъя.
- Тэгье, хамт явцгаая!
~Төгсгөл хэсэг~

Цааш нь...