Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

Эртийн Эрт цагт муур хулгана хоёр нэгэн сүмд амьдарч байжээ. Гэтэл нэгэн өдөр муур, хулганы нүхэн дээр ирээд,
-Хулгана авхай! Хоёулаа ер нь хонхны хонгилд хамт амьдарвал яасан юм бэ? Ганц хүн гал болдоггүй болохоор хоёулаа хамт амьдарвал хамаагүй хэмнэлттэй болно доо гэжээ.
Хулгана эхэндээ болгоомжлон сахлаа босгон, нүхнийхээ завсраар харвал ... муур туйлын эелдэг инээмсэглэн тун чиг найрсаг сайхнаар мяулан зогсож байв. Тэгээд хулгана "Ер нь хамт амьдарвал уг нь ч хямд л тусна даа. Болохгүй ч юм юу байх вэ дээ” хэмээн бодлоо.
- За тэгэхээр би зөвшөөрч байна. Оролдоод үзье хэмээн хулгана хэлэв.
- Сайн байна. Харин надад нэг асуулт байна. Одоо удахгүй өвөл болж, хоол хүнс хомсдоно. Тэгэхээр бид хоёр идэх юмаа нөөцлөх хэрэгтэй. Хаана хадгалбал зүгээр вэ? хэмээн муур лавлав.
Ийнхүү хадгалах нь үнэхээр сайн хэрэг гэж хулгана үзсэн тул хоёул хамтран ваар дүүрэн цөцгий худалдан авчээ.
-Одоо тэгэхээр хоёул энэ нөөцөө хаана нуухаа бодъё. Хүмүүс ч хэцүү шүү дээ. Сүмээс ч хулгай хийхээс сийхгүй. Хаана нууя гэж чи бодож байна? хэмээн муурыг асуухад хулгана хаана нуухыг бодоод бодоод олсонгүй.
-За би бууж өглөө. Харин чи нэг арга бод хэмээн тэр мууранд хандлаа.
Муур нэлээд удаан нүдээ онийлгон чихээ маажиж байснаа,
- Надад нэг сайхан санаа төрлөө. Ерөөсөө хоёулаа дээврийн хонгилд нуучихъя. Тэнд хэн ч очихгүй гэсэн санал гаргав. Хулгана ч уг саналыг дэмжин, хоёулаа нөгөөх цөцгийтэй ваараа дээврийн хонгилд аваачин нуулаа.

- Гэхдээ хоёулаа үүнийгээ идэхгүй шүү. Өвлийн хүйтэн нойтонд л идэх юм шүү хэмээн хулгана энэ үед хэлбэл, муур гомдсон дүр үзүүлэн,
- Яалаа гэж, би юу боллоо гэж идэх юм бэ. Ийшээ ёстой зүглэх ч үгүй гэж амлав.

Тэр явдлаас хойш тэр хоёр эв найртай амьдарсаар ганц долоо хоног дөнгөж өнгөрч байтал муур нөгөө цөцгийгөө идмээр санагдах нь тэр. Муур цөцгийн амтыг өдөр нь бодсоор, шөнө нь зүүдэлсээр сүүлдээ бүр тэсэхээ болив. Тэгээд нэг өглөө хулгана дээр явж очив.
-Хулгана авхай минь! Би чамд нэг юм ярих гэсэн юм аа. Миний зээ өнгөрсөн жил гэрлээд сая эхнэрээс нь зулзага гарчээ. Тэгсэн маш хөөрхөн зулзага гарсан байна. Тийм нэг хүрэн толботой цасан цагаан амьтан. Тэгээд миний зээ намайг уриад зулзаганыхаа загалмайлсан эцэг болохгүй юу гэсэн юм. Би тэгэхээр нэг яваад ирвэл чи юм бодохгүй биз дээ? хэмээн муур их л эелдгээр ярилаа.
-Тэгэлгүй яахав, тэгэлгүй яахав. Би гэрийнхээ ажлыг амжуулж байя. Харин чи миний мэндийг зулзаганд дамжуулаарай. Харин улаан дарс уухдаа намайг марталгүй жаахныг авчраарай. Би ганц нэг балгамаар байна хэмээн хулгана хариу өгүүлэв.
-Яг тэгье. Би бас жаахан бялуу ч аваад ирье.
Муур уруулаа долоон байж ийн хэлээд хонхны хонгилоос гарч одов. Тэгэхдээ нөгөө загалмайлах ёслол уруу огтхон ч зүглэсэнгүй, харин ч эсрэгээр дээврийн хонгил уруу харайж очоод нөгөө цөцгийнийхөө дээд хэсгийг нь долоож орхив.

Дараа нь мань муур доошоо буун тосгоны байшингуудын дээврээр ангуучилж явсаар орой нь гэртээ харив.
- За чи цагаа сайхан өнгөрүүлэв үү? хэмээн хулгана асуув.
- Тэглээ тэглээ. Янзын сайхан байлаа гэж муур хариулав.
- Надад дарс, бялуу авчрав уу?
- Өө яана аа. Би уг нь зөндөөнийг аваад ирж байтал нэг том нохой над уруу дайраад булаагаад авчихсан шүү.
- За, зүгээр зүгээр. Тэр нохойтой ярих юм гарч байх шиг байна. За тэр ч яахав. Зээ чинь зулзагандаа ямар нэр өгч вэ? гэхэд нөгөө амтат цөцгийнийхээ тухай бодон инээмсэглэж байсан муур "Дээдэх нь байхгүй" хэмээн хэлэв.
- Үгүй мөн хачин нэр ээ. Ёстой дуулж байгаагүй юм байна гэж хулгана хэлэв.
Түүнээс хойш мөн л хэдэн өдөр өнгөрч байтал муур нөгөө цөцгийг дахин хүсэмжлэх болов. Түүний нүдэнд дээврийн хонгил доорх цэнхэр ваар, тэр вааран доторх тослог шар цөцгий үзэгдэн, унтаж ч чадахаа бараг больж галзуурах шахав. Эцэст нь муур гал тогоонд очвол хулгана аяга, тавгаа угаан завгүй байв.
-Хулгана авхай минь! Миний бас нэг зээ зулзагатай болсон юм. Тэр нь ёстой хөөрхөн, хав хар, гэхдээ хүзүү нь цагаан. Тэгээл аав нь намайг загалмайлсан эцэг нь болооч гэж ёслолдоо уриад байна. Би яваад ирвэл яана? гэж муур асуулаа.
-Тэг тэг. Явалгүй яахав. Харин надад нэг жаахан бялуу, дарс аваад ирээрэй хэмээн хулгана зөвшөөрөв. Муур,
-За, за гэж амлаад тэр дороо эргэн гарч гүйсээр дээврийн хонгилд хүрээд нөгөө нөөц цөцгийний хагасыг нь үмхэж орхив.
Түүнийхээ дараа доош буун явсаар хотын даргын байшингийн дээвэрт авиран гарч, бүхэл өдөржингөө унтаж аваад орой нь л нэг юм гэрийн бараа харав. Түүнийг эргэж ирэхэд,
- Хүүе, сайн байна уу? гэсээр хулгана угтаад надад чи дарс, бялуу авчрав уу? гэлээ.
- Тэгсэн тэгсэн. Үгүй тэгсэн ч гэж дээ. Нөгөө өмнө нь миний чамд ярьж байсан том нохой бас л намайг хөөгөөд дээрэмдээд авчихлаа хэмээн муур хариулав.
-За яахав. Санаа зоволтгүй. Болохгүй юм болохгүй л байдаг гэж хулгана өгүүлээд, зулзаганд ямар нэр өгснийг лавлав.
Нүдээ анин цөцгийний тухай бодож байсан муур сандрахдаа "Хагас нь байхгүй" гэчихлээ.
- "Хагас нь байхгүй" гэнэ ээ гэж муур гайхан исгэрээд та юу хэлчихэв ээ? Би ёстой амьдралдаа дуулаагүй юм байна хэмээн гайхлаа.
Муур нүдээ нээн царайгаа атируулж, чи юу гээд байгаа юм бэ? Дэлхийн бүх нэрийг мэддэг гэж өөрийгөө бодоо юу гэж асуулаа.
- Үгүй, үгүй. Зүгээр л сонин сонсогдоод л тэр хэмээн хулгана хэллээ.

Дахин долоо хоног өнгөрөхөд муур цөцгийний тухай дахин бодож эхлэв. "Цөцгий, цөцгий. Би идмээр байна, идмээр байна. Идэх ч болно" гэж тэр боджээ.
Муур өглөө босоод хулгана дээр очлоо.
- Хулгана авхай! Миний бас нэг зээ зулзагалаад намайг загалмайлсан эцгээ болооч гэсэн юм.
- Бас дахиад л зулзага төрөө юү?
- Тийм ээ тийм. Гэхдээ маш онцгой зулзага гарсан. Цагаан тавхайтай хав хар муур. Биенд нь ганц ч цагаан үс байхгүй гээд бод доо. Тийм хөөрхөн зулзага долоон жилд ганц төрдөг гэсэн. Бн явъя даа. Тэгэх үү?
- Чи ч зөндөө олон зээнцэртэй боллоо доо. Эхлээд Дээдэх нь байхгүй төрсөн, дараа нь Хагас нь байхгүй гарсан. Одоо дахиад нэг зулзага төрлөө. Чи явах ёстой юм чинь явах л хэрэгтэй байхдаа.
- Баярлалаа. Би чамд бялуу, дарс авчирна аа.

Хулгана гэртээ үлдэн хоол хүнсээ төхөөрч байх зуур муур дээврийн хонгил руу гүйн очоод, нөгөө цөцгийг долоож орхиод санаа амрав.
Муурыг зургаан цагт эргэж ирэхэд нь загалмайлах ёслол хэр болсныг хулгана
сонирхлоо.
- Ёслолд бүх гэр бүлийнхэн цуглаад. Би нөгөө зулзагыг тэврээд л. Ёстой хөөрхөн зулзага байна лээ. Харин чи намайг ёстой уучлаарай, би жаахан бялуу, дарс аваад явж байсан чинь...
- За цааш нь яриад яахав. Нөгөө том нохой чинь бас л тааралдаж хөөгөөд дээрэмдчихээ биз. Тэгээд саяын шинэ зулзага ямар нэртэй болов?
Муурын нүд ногоорон амтат цөцгийг санагалзан хэл нь гозолзож байснаа тэр зулзагандаа "Бүгд байхгүй" гэдэг нэр өгсөн дөө гэв.
- Бүгд байхгүй гэнэ ээ? Энэ чинь ёстой хамгийн сонин нэр байна. Би Библийн судраас ч ийм нэр уншаагүй юм байна гээч. Сонинд ч гараагүй нэр байна хэмээн хулгана гайхширлаа.
- Энэ чинь бүүр хуучны нэр байхгүй юу. Ер нь манай орон эрх чөлөөтэй орон. Зулзагаа юу гэж нэрлэсэн ч яадаг юм. Муур ийн хэлээд саврынхаа хумсыг цухуйлгаж байв.
Хулгана муурын хумсыг үзээд толгой сэгсрэн,
-За яахав, яахав. Тэр бол чиний хэрэг гэлээ. Тэгээд хэсэгхэн ноосоор биеэ ороон унтахаар хэвтэв.
Зун өнгөрч намар болоод, намар өнгөрч өвөл боллоо. Харин муур дахин загалмайлсан эцэг болохоор уригдсангүй. Цас унан, хот тэр чигээрээ цагаан хучлагатай болон хүйтэрч хоол хүнс ч ховор живэр боллоо.
Хулгана нэгэн өглөө зоорио хараад толгой сэгсрэн, муурын дугжирч буй унтлагын өрөө рүү очив.
- Муур аа! Бид хоол ундгүй боллоо. Гэхдээ бид хоёр бурхны авралаар идэх юмаа нөөцөлсөн нь аз боллоо. Хоёул дээврийн хонгил руугаа очиж цөцгийнөөсөө идье хэмээн хулгана өгүүлэв.
- За хөөрхий, цаг нь болж дээ хэмээн муур бодсоор дээвэр лүү явахад хулгана араас нь гүйх ажээ.
Хулгана дээврийн хонгилд ирэн цөцгийгөө алга байхыг үзээд золтой л ухаан алдаад уначихсангүй. Тэрээр сахлаа сөрвийлгөн муур уруу ууртайгаар харж,
- Чи загалмайлсан эцэг болно гээд яваад байсан. Тэгж явахдаа хулгайлаад идчихсэн байна шүү дээ. За, одоо би бүгдийг нь мэдлээ. Тэр нэрнүүд ч гэсэн. Эхлээд Дээдэх нь байхгүй, дараа нь Хагас нь байхгүй, хамгийн сүүлд....
Хулганыг үгээ хэлж гүйцээгүй байтал муур уурсан хашгирлаа.
-Чамайг дахиад ганц үг хэлэх л юм бол...?
Энэ үед хулганы хувьд бүх юм дэндүү оройтсон байлаа. Тэр Бүгд байхгүй гэдэг үг хэлж байхдаа аль хэдийн муурын аманд орчихсон байлаа.
Түүний хэлсэн сүүлчийнх нь энэ үг муурын амнаас дөнгөж сонсогдоод л хөөрхий золгүй хулгана муурын ходоод руу орсон гэнэ билээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт нэг удган модны хаяанд өвгөн эмгэн хоёр амьдран суудаг байжээ. Өвгөн нь өглөө, орой хоёр удган модыг тойрч улсын өргөсөн өргөлийг авч амь зуудаг байжээ. Нэг өдөр эмгэн нь,
- Галд хийх цучил түлээгүй боллоо. Чи ууланд гарч түлээ авчир! гэж өвгөндөө хэлсэнд өвгөн сүхээ авч гараад "Тэр хол ууланд яаж явган хүрэх вэ? Ойроор нь удган модны гишүү мөчрийг цавчин авч хоногийн түлээ аргалъя" гэж бодоод удган мод хүрч сүхээ далайвал,
- Өвгөн чи, сагсагар сайхан гишүү мөчрийг минь бүү цавч! Чамд хүссэн бүхнийг чинь өгье гэж мянган гишүү, буман навчаа сэрчигнүүлэн хүний хэлээр хэлсэнд өвгөн мэл гайхаж цэл хөхөрч гэнэ.
- Удган ээж минь та юу ярина вэ? Эрүү өвдөг нийлсэн эмгэн бид хоёр өндөр ээж таныхаа өргөн сугыг түшиж өглөгийн эздээс танд барьсан өргөл барьцыг идэж амь зуудаг билээ. Одоо цучал ч түлээгүй гал алдахад хүрээд таны хатсан гишүү мөчрийг авч, гал залгах гэсэн юмаа, гэж өвгөн хэлсэнд удган модны хатсан гишүү мөчир гэнэт ногоорон гөлөглөж ... навч нахиа навцас бавтас хийж,
- Өвгөн чи гэртээ харь! Мөнх тэнгэрийн ивээлээр гэрт чинь гал залгах түлээ мундахгүй бий болно гэжээ.

Өвгөн гэртээ ирвэл, гадаа нь уул овоо шиг түлээ овоорон байсанд нүд нь орой дээрээ гарч саяын үйл явдлыг эмгэндээ тоочин,
- Удган мод хүссэн бүхнийг чинь өгье гэлээ гэж ярьсанд эмгэн,
- Тэнгэр харах нь тэр. Бид зуны дэлгэр сайхан цагт хар цай ууж сууна шүү дээ. Чи саалийн ганц үнээ гуйж ирээч! гэсэнд өвгөн удган мод руу алхаж гэнээ. Тэр "Эмгэн үнээтэй бол сүүтэй цай ууна гэнэ. Тэр ч санадаг санаа. За би удган модноос юу гуйх вэ? Аа тийм, морь гуйя. Хэдий болтол гахай явган, нохой нүцгэн явах вэ?" гэж бодож гэнээ.

Удган мод мянган мөчир, буман навчаа сэрчингүүлэн өвгөнийг угтаж,
- За өвгөн чи ямар хэргээр ирэв? гэхэд өвгөн,
- Эмгэнд минь саалын ганц үнээ хэрэгтэй гэнээ. Өндөр ээж минь эмгэнд саалийн ганц үнээ хайрла! Бас би хэдий болтол гахай явган, нохой нүцгэн явах вэ? Надад чөдрийн ганц морь хайрла! гэсэнд,
- Өвгөн чи харь! Хүссэн бүхэн чинь мөнх тэнгэрийн ивээлээр сэтгэлчлэн бүтнэ гэж гэнэ. Өвгөн гэртээ ирвэл уяан дээр нь чонон чихтэй цолмон нүдтэй, хун цагаан морь дүүхэлзэж байна гэнэ. Бас эмгэн нь сэлмэн эвэртэй, газар шүргэсэн дэлэнтэй үнээ сааж сууна гэнэ. Өвгөн,
- Сайхан морь оо, мөн сүүтэй үнээ еэ! гэж дуу алдсанд эмгэн,
- Тэнгэр харах нь энэ ээ. Амандаа орсон өөхийг хэлээрээ түлхэж болохгүй гэдэг. Чи бушуухан удган модонд очиж араараа дүүрэн ай түмэн адуу, өврөөрөө дүүрэн үй түмэн тэмээ, хонхроор дүүрэн хой түмэн хонь, хадаар дүүрэн хай түмэн ямаа гуйгаад ир. Мал малын захтай болъё. Малтай бол баян, баян бол ноён гэж гэнэ. Өвгөн "Эмгэн тал дүүрэн таван хошуу малтай болох гэнэ. Малтай бол баян, баян бол ноён. Тэр ч санадаг л санаа. За би удган модноос юу гуйх вэ? Аа, тийм. Орд өргөө гуйя. Орд өргөөгүй ямар баян ноён байх вэ?" гэж бодож гэнэ.

Удган мод мянган мөчрөө арвалзуулан буман навчаа шидлэн өвгөнийг угтаж,
- За өвгөн чи, ямар хэргээр ирэв? гэвэл өвгөн,
- Эмгэнд минь араар дүүрэн ай түмэн адуу, өврөөр дүүрэн үй түмэн тэмээ, хонхроор дүүрэн хой түмэн хонь, хадаар дүүрэн хай түмэн ямаа хэрэгтэй гэнэ. Малтай бол баян, баян бол ноён! Эмгэнд минь тал дүүрэн таван хошуу мал хайрла. Бас орд өргөөгүй ямар баян ноён байх вэ? Өвгөн надаа орд өргөө хайрла! гэвэл удган мод,
- Өвгөн чих харь! Хүссэн болгон чинь сэтгэлчлэн бүтнэ гэж гэнэ.

Өвгөн гэртээ ирвэл оосор бүчгүй орд цагаан өргөө сүндэрлэж байна гэнэ. Бас тал дүүрэн таван хошуу мал налайж байна гэнэ. Өвгөн,
- Сайхан өргөө вэ? Мөн их мал аа! хэмээн дуу алдсанд эмгэн,
- Тэнгэр харах нь энэ ээ! Энэ олон малыг чинь харахад хөгшин бие минь хөшиж, эмгэн бие минь эцнэ шүү дээ. Чи бушуухан удган модонд очиж "Эмгэнд минь арван найман насыг нь буцааж өгөөч!" гэж гуйгаад ир гэж гэнэ.

Өвгөн "Эмгэн минь ахиад арван найман настай болох гэнэ. Тэр ч санадаг л санаа. Үгүй тэр залуу болчихвол намайг хөгшин гэж голно. Аа тийм, би бас удган модонд хэлж арван наймтай залуу болъё" гэж бодож гэнэ.
Удган мод зуун гишүүгээ тачигнуулан, мянган мөчрөө шидлэн өвгөнийг угтаж,
- За өвгөн ямар хэргээр ирэв? гэвэл өвгөн,
- Талаар дүүрэн таван хошуу малаа харахдаа эхнэрийн минь хөгшин бие нь хөшиж, эмгэн бие нь эцэх гэнэ. Түүнийг ахиад арван найман настай болгож хайрла! Бас намайг арван найман настай болгож хайрла! гэсэнд удган мод,
- Өвгөн чи харь! Хүссэн чинь сэтгэлчлэн бүтнэ, гэлээ.
- Өвгөн гэртээ ирвэл оосор бүчгүй орд цагаан өргөөнийхөө үүдэнд туурга нэвт туяатай, тунж ягаан хацартай хүүхэн зогсож байна гэнэ. Гэтэл өвгөний нугас ус нь тарчигнаж, нуруун бие нь тэнийж, гар хөл нь хөнгөрч ганган эр болоход,
- Залуу болох сайхан аа! гэж баясан хэлбэл эмгэн,
- Тэнгэр харах нь энэ ээ! Залуу ч боллоо, малтай ч боллоо. Мал мал гэх нэг шуурганд барагдана. Алт, эрдэнэгүй ямар баян ноён байх вэ? Чи удган модонд очиж алт эрдэнэ гуйгаад ир гэж гэнэ. Өвгөн "Нээрээ алт эрдэнэгүй ямар баян байх вэ дээ? Тэр ч санадаг л санаа. Удган модноос алт эрдэнэ гуйна. Тэгээд өөртөө юу гуйх вэ? Хүссэн бүхнийг бүтээдэг, морин толгойтой молор эрдэнэ гуйя" гэж бодож гэнэ.

Удган мод нааш цааш савлан зуун гишүүгээ шидлэн өвгөнийг угтаж,
- За өвгөн чи ямар хэргээр ирэв? гэвэл,
- Эмгэн бид хоёр залуу ч боллоо, малтай ч боллоо. Мал мал гэхэд нэг шуурганд барагдана. Алт эрдэнэгүй ямар баян байх вэ? Удган ээж минь, эмгэнд алт эрдэнэ хайрла. Бас надад хүссэн болгоныг бүтээдэг морин толгойтой молор эрдэнэ хайрла! гэсэнд удган мод,
- Өвгөн чи харь! Хүссэн болгон чинь сэтгэлчлэн бүтнэ гэж гэнэ. Өвгөн гэртээ ирвэл эмгэн нь алт эрдэнээ тоолж барахгүй дэнсээр дэнсэлж байна гэнэ. Дэргэд нь морин толгойтой молор эрдэнэ хэвтэнэ гэнэ. Өвгөн,
- Ямар их алт вэ? гэж дуу алдсанд эмгэн,
- Улс амьтан мэдвэл алт эрдэнийн минь хулгайлж дээрэмдэж авна. Чи бушуухан удган модонд очиж үзсэн хүн үнхэлцэгээ дэлбэртэл айх, харсан хүн халуун цөсөө хагартал айх тийм дүрээр бид хоёрыг дүрлүүлж өгөөч гэж гуй! гэв. Өвгөн "Энэ ч бас санадаг л санаа" гэж бодож гэнэ.

Удган мод гозгор хар гозууль болоод газар савлан яхир шахир дуу гарган өвгөнийг угтаж,
- Өвгөн чи ямар хэргээр ирэв? гэж асуужээ.
- Алт эрдэнэ ихтэй боллоо. Улс амьтан мэдвэл хулгайлж дээрэмдэж авна. Тиймээс бид хоёрыг үзсэн хүний үнхэлцэг дэлбэрэх харсан хүний халуун цус хагармаар дүртэй болгож хайрлаач! гэж гуйсанд,
- Өвгөн чи харь! Хүссэн хэрэг чинь сэтгэлчлэн бүтнэ гэжээ. Өвгөн гэртээ ирвэл эхнэр нь аврага том могой болоод алт эрдэнэ дээрээ цагираглан исгэрч хэвтэнэ гэнэ. Өвгөн сандарч,
- Могой! гэж уулга алдтал өөрөө бас могой болчихож гэнэ ээ.

Цааш нь...

Эрт цагт нэгэн тээрэмчин байж гэнэ. Хэдий түүний эхнэр нь нас барсан боловч Анна гэдэг нэртэй нэгэн сайхан ухаалаг охинтой юм санж.
Мань тээрэмчин их сагсуу хүн байсан тул тааралдсан хүн бүхэнд охиныхоо хичнээн ухаантайг яриад салдаггүй байсан учраас залхсан хөршүүд нь сүүлдээ түүнийг хаа нэгтээ явж байвал нуугддаг болчихжээ.
Нэгэн өдөр тэр улсын хаан тосгон дундуур гарч явжээ. Тээрэмчин, Анна охины ямар ухаантайг хаан сонсолгүй явчих вий хэмээн айсандаа олны дундаас үсрэн ... гараад хааны морины цулбуураас зүүгдэн байж,
- Эрхэм дээдэс минь ээ! Миний охин маш их ухаантай охин шүү хэмээн хашгирчээ. Хаан морин дээрээсээ тээрэмчнийг харснаа,
- Сайхан л хэрэг байна гэчихээд морио ташуурдан цааш явж одов.
Гэтэл тээрэмчин араас нь даган гүйж замыг нь хөндөлсөөд,
- Манай охин ямар их ухаантайг хаантан та мэдэхгүй нь харамсалтай юм даа. Тэр маань бүгдийг чадна. Уншиж бичиж, тоо бодож, төгөлдөр хуур тоглож чадна. Оёж хатгаж ч чадна. Хоол хийж ч чадна хэмээн хашгирлаа.
- За за мэдлээ. Сайн байна. Сайн байна.
Хаан ингэж хэлээд олон түмэн үрүү нүд ирмэчихээд давхин одов. Цугларсан олон ч тээрэмчнийг шоолон инээлдлээ. Тээрэмчин ичсэндээ,
- Хаантан минь? Та ойлгосонгүй. Миний охин сүрлийг алт болгон нэхэж чадна хэмээн бас л хашгирлаа.
Хаан морио тогтоон эргэн харж,
- Юу гэнэ ээ. Чи юу хэлэв хө? хэмээн лавлав.
Тээрэмчин олон хүний дэргэд хэлсэн үгнээсээ буцалтай биш,
- Тийм ээ тийм, тэр сүрлийг алт болгож чадна гэж зүтгэлээ.
Хаан чихэндээ итгээгүй боловч алтанд дуртай тул тэр өдрөө охиныг ордондоо ирүүлэхийг тушаав.
Аннаг ордонд ирэхэд хаан түүнийг нэгэн жижиг өрөөнд оруулаад,
- За хө. Энд нэг боодол сүрэл, ээрүүл хоёр байгаа. Би маргааш өглөө ирнэ. Тэгэхэд чи энэ сүрлийг алт болгож чадаагүй байх юм бол үхэх болно. Өдий хүртэл хэн ч надад худлаа хэлж зүрхлээгүй юм гэчихээд хаалгыг нь түгжчихээд яваад өгчээ.
Анна охин нэхээсний машины дэргэд суун эхэр татаж гарлаа. Намайг энэ өрөөнд бүх насаар минь хорилоо ч би ганц ширхэг сүрлийг ч алт болгож чадахгүй хэмээн тэр өөрөө өөртэйгөө ярив.
Аннаг ийнхүү уйлж байтал хананы жижиг хаалга нээгдэн нэгэн одой хүн өрөөнд үсрэн орж ирлээ. Анна тэрхүү үзэшгүй муухай царайтай одойг хараад айн дуу алдтал нөгөөх нь хуруугаа уруулдаа хүргэн,
- Зүгээр, зүгээр. Битгий ай. Би чамайг идэхгүй. Харин би хаан юу гэж хэлснийг сонслоо. Би хэрэв сүрлийг чинь алт болгочихвол чи надад юу өгөх юм бэ? гэлээ.
Анна хүзүүнийхээ зүүлтийг тайлан одой хүнд өгөөд,
- Үүнийг ав, ээжийн минь зүүлт гэлээ. Одой хүн түүнийг нь сайтар шалган аваад ээрүүлийг нь эргүүлэхэд сүрэл алтан утас болон ээрэгдлээ. Одой хүн тэгчихээд нөгөө жижиг хаалгаараа шурган ороод алга болов.
Аннаг юу ч хийж чадаагүй сууж байгаа гэж бодсон хаан өглөө нь зандалчнаа дагуулан иртэл алт туяарч байх нь тэр. Хаан зандалчнаа явуулаад охиноор дахин алт хийлгэхийг хүссэн тул өмнөх өдрийнхөөс арай том өрөөнд оруулан гурван боодол сүрэл өгөөд түгжиж орхив.
Тэр явахдаа,
- Чи үүнийг алт болго. Эс бөгөөс толгойг чинь авна шүү! гээд найранд оролцохоор явав.
Анна дахиад л уйлж суутал хананы жижиг хаалга урьдын адил нээгдэн, мөнөөх одой хүн дахиад л хүрээд иржээ.
- Хэрэв сүрлийг алт болговол чи юу өгөх юм бэ? хэмээн тэр асуулаа.
- Хайртай ээжийнхээ бөгжийг өгье хэмээн Анна хэлээд бөгжөө мулталлаа. Одой хүн уг бөгжийг үнэхээр цалин цагаан мөнгөөр хийсэн эсэхийг нь шалгаж үзсэнийхээ дараа ээрүүлийг авч сүрлийг алт болгочихоод хананыхаа жижиг хаалгаар гарч одов.
Өглөө нь хаан ирж хараад шунал нь улам хөдөлж, Аннаг асар том өрөөнд оруулбал дэлхийн бүх байшинг ч дулаалж болмоор маш их сүрэл байв.
- Чи юу хийхээ мэдэж байгаа. Хийж чадахгүй бол үхэл хүлээж байгааг санаарай! Хаан ийн хэлээд гарч одлоо. Анна мөн л уйлж суутал нөгөө одой дахин хүрч ирээд сүрлийг алт болгож болно, гэхдээ чи надад шанд нь юу огох
юм бэ? хэмээн асуулаа. Анна толгойгоо сэгсрэн эхэр татлаа.
- Надад одоо чамд өгөх юу ч байхгүй хэмээн тэр хэллээ.
- За яахав. Би үнэ хөлсгүй ажил хийдэггүй л дээ. Гэхдээ яахав чи хэзээ нэг цагт хатан хаан болоод анх төрүүлсэн хүүхдээ надад өгвөл наад сүрлийг чинь урьдынх шигээ алт болгож болох л юм гэж одой хүн санал тавив.
- Би хүүхдээ чамд өгөх гэж үү? Би яаж тийм юм хийх юм бэ?
- За яая гэхэв. Өөрөө л мэд. Маргааш хаан ирээд толгойг чинь цавчина даа.
Одон хүнийг ийн хэлээд жижиг хаалгаар орох зуур,
- За над шиг нэг тээрэмчний охин хатан хаан болтлоо хаа байсан юм хэмээн Анна охин бодоод,
- Хүүе хүлээгээрэй. Би чиний болзлыг зөвшөөрье гэлээ.
Одой хүн эргэн хараад,
- Сайн байна. Чи амласан шүү! гэснээ бүх сүрлийг алт болгон ээрүүлдэж орхиод урьдын адил гарч одов.
Маргааш өглөө нь хаан ирээд сэтгэл нь маш хангалуун болж,
- Гайхалтай юм. Би хангалттай алттай боллоо. Анна минь чи дахиж алт хийх хэрэггүй боллоо гэлээ.
Анна охин хаанд маш их таалагдсан учраас хаан түүнийг шууд сүмд аваачин хуримаа хийжээ.
Түүнээс хойш зун, намар, өвөл ээлжлэн өнгөрсөөр хаврын улирал гарахад Анна охин төрүүллээ. Тэрээр охиндоо маш хайртай, нэг ч алхам холдож чадахгүй байсан бөгөөд аз жаргалдаа бялхсан учраас сүрлийг алт болгодог одой хүний тухай ч тэр, түүнд юу амлаж байснаа ч таг мартаж орхисон байв.
Харин одой хүн тэр тухайд огт мартаагүй байлаа. Нэг өдөр хаан шүдний эмчийн өрөөнд шүдээ авахуулж байтал хананы жижиг хаалга гэнэт онгойн, одой хүн дэвхрэн орж ирэх нь тэр.
Тэр хүүхдийг өлгийндөө байхыг нь хараад гүйн очиж тоглоомыг нь хөдөлгөвөл цаадах нь нялх амьтан учраас одой хүний үзэшгүй муухайг мэдэхгүй инээн баясан байв.
- Яасан өхөөрдмөөр жаал вэ? Миний хүүхэд дээ, минийх дээ хэмээн одой хүн хэллээ.
Үүнийг нь хатан хаан сонсоод золтой л ухаан алдчихсангүй. Харин одой хүн шал дэвслэн байж,
- Чи амласан. Чи хатан хаан болбол анхны хүүхдээ надад өгнө гэж амлаа биз дээ хэмээн хашгирлаа.
Хатан хаан эхэр татан одой хүний өмнө сөгдөөд,
- Өөрийгөө хэзээ ч хатан хаан болохгүй гэж бодож байсан тул тийм амлалт өгсөн, охиныг нь л авахгүй бол хаант улсынхаа юу дуртайг өгөхөд бэлэн хэмээн гуйлаа.
Гэвч одой хүн энэхүү гуйлтыг огт тоосонгүй.
- Үгүй би хүүхдийг л авна. Амлалт бол амлалт гэж тэр хэлэв.
Хүүхдийг нь авчихвал хатан маш их ганцаардан, зовж шаналахаа тайлбарлахад одой хүн хариуд нь,
- Чи намайг бодсон уу? Ямар ч эмэгтэй надтай гэрлэхгүй болохоор би хэзээ ч өерийн хүүхэдтэй болохгүй. Тийм болохоор би хүүхдийг чинь л авна гэж хариуллаа.
Хатан хүүхдээ тэврэн асгартал уйлсаар байсан тул сүүлдээ одой хүн буулт хийлээ.
- За яахав. Тэгвэл би гурван шөнө дараалан чам дээр ирье. Хэрэв тэгэхэд чи миний нэрийг таахгүй бол хүүхдийг чинь авъя. Харин нэрийг минь таавал хүүхдээ өөртөө үлдээгээрэй. Одой ийн хэлээд хананы жижиг хаалгаар гарч одов.
Хатан хаан хүүхдээ бүүвэйлэн жаал сууснаа модчид болон анчдыг дуудан ирүүллээ.
- Энэ дэлхийн хаа нэгтээ нэгэн одой хүн амьдран суугаа. Би хаана байгааг нь мэдэхгүй. Харин та нар түүнийг олоод нэрийг нь мэдээд ир. Гэхдээ гурав хоногт амжуулаарай гэж гуйв.
Хатан хааны энэ гуйлт хэцүү байсан ч тэдгээр хүмүүс түүнийг маш их хүндэлдэг байсан учраас даруй хурдан морьдоо эмээллэн унаад ертөнцийн дөрвөн зүг, найман зовхист довтолгон одов.
Хатан хаан тэр өдөржингөө санаандаа орж ирсэн нэр бүхнийг бичсээр өнгөрөөв. Улмаар шөнө дунд болж, ордны цаг арван хоёр цагийн дохио өгөхөд одой хүн гарч ирээд өөрийнхөө нэрийг таасан эсэхийг лавлав.
- Матай мөн үү? гэж хатан асуулаа.
- Үгүй хэмээн одон хариулав.
- Марк уу?
- Үгүй ээ.
- Лүүк мөн үү?
- Үгүй.
- Тэгвэл Жон уу?
- Үгүй.
Одой инээд алдан хүүхдийг гижигдсэнээ жижиг хаалгаар гарч одов.
Маргааш нь хатан хаан явуулсан модчин, анчдаа бүтэн өдөржингөө хүлээсэн боловч хэн нь ч эргэж ирсэнгүй. Шөнө дунд одой хүн ирж хатан хаанаас өөрийнхөө нэрийг таасан эсэхийг асуулаа.
Энэ удаа Хатан хаан санаандаа орсон хөгжилтэй нэрсүүдийг хэлж гарлаа.
- Шовгор өвдөгт үү?
- Үгүй ээ.
- Халзан толгойт уу?
- Үгүй ээ.
- Онигор нүдэт үү?
- Үгүй.
- Тэгвэл хөх хамарт мөн үү?
- Үгүй дээ, үгүй хэмээн одой хүн инээд алдан хэлээд хүүхдийг инээлгэснээ бяцхан хаалгаараа гарч одлоо.
Хатан хаан тэр шөнө огт унтаж чадсангүй, бүх нэрсийг санахыг оролдон бас явуулсан хүмүүсийг эргэж ирэхийг хүлээв. Маргааш нь олон хүн эргэж ирсэн ч одой хүнийг олсонгүй. Тийм болохоор нэрийг нь мэдэж чадсангүй гэцгээлээ.
Хатан хаан охиноо тэврэн ордон дотуураа цааш нааш алхлан уйлж байлаа. Яагаад гэвэл тэрээр одойн нэрийг хэзээ ч таахгүй учраас хүүхдээ үүрд алдана гэж айж байв.
Шөнө болоход хатан хаан бүх зүйл өнгөрлөө хэмээн гуниглаж суулаа. Гэтэл арван хоёр цагт тавхан минут дутуу байхад морин төвөргөөн сонсогдон хамгийн сүүлийн анчин ордны хаалгаар довтолгон орж ирэв.
Хөлс тоосонд дарагдсан тэр анчин мориноосоо буун харайгаад,
- Эрхэм дээдэс минь. Одой хүнийг гурван өдөр хайгаад өнгөрсөн шөнө бөглүү ойгоос оллоо. Би харанхуйд гэрэл үзэгдэхээр нь тийшээ очтол нэгэн бяцхан байшингийн гадаа түүдэг гал дүрэлзэн, тэр гапыг нэг одой хүн тойрон бүжиглэж байхыг харлаа.
Би чоно агнах гэж байгаа юм шиг сэмхэн гэтсээр ойртон сонсвол одой хүн:
Өноөдөр би хоол хүнсээ базаана
Харин маргааш хүүхдийг авна
Хатан хаан ч мөрийгөө алдлаа даа
Харин миний нэр Одой баатар жанжин даа гэж дуулж байна хэмээн давхцуулан өгүүлэв.
Хатан хаан энэ яриаг сонсоод баярласандаа бүжиглэв. Тэгтэл арван хоёр цагийн дохио дуугаран одой хүн гарч ирэв.
- Сайн байна хэмээн тэрээр инээд алдаад хүүхдийн унтлагын хувцас, хүүхэлдэй авчирснаа хатан хаанд харуулан одоо ингээд хүүхдээ аваад явна даа гэлээ.
- Жаахан хүлээ. Нэрийг чинь таахыг оролдъё.
Одой алгаа ташин дэвхцэж, тэг тэг гэхдээ чи сая жил болсон ч таахгүй хэмээв.
- Гэхдээ оролдоод үзье.
- Мартин уу?
- Үгүй хэмээн одой хашгирав.
- Конрад уу?
- Үгүй
- Хенрих уу?
- Үгүй дээ, үгүй. Үгүй шүү. Одой хүн баярлан дороо дэвхцэж байлаа.
- За яахав. Би одоо ганц л нэр хэлье.
- Тэгэхдээ түргэлээрэй хатан гуай. Яагаад гэвэл арван хоёр цагийн дохио дуугараад дуусч байна шүү.
- Нээрээ тийм үү? Сонсогдохгүй байна. За байз хэн байдаг билээ... Би бодохдоо...
Хатан ийнхүү жаахан цаг нөхцөөж байснаа арван хоёр цагийн сүүлчийн дохиотой зэрэгцэн Одой баатар жанжин хэмээн хашгирлаа.
- Арай үгүй байлгүй. Чөтгөр шулам чамд миний нэрийг хэлээ юү?
Одой хүн ийн хэлэхдээ царай нь час улайн маш их уурласан байв. Тэр уурандаа шал цөм дэвссэн бөгөөд тэр шалныхаа цөмөрхийгөөр унан алга болсон билээ. Тэр цагаас хойш хэн ч хэзээ ч тэрхүү одойг олж үзээгүй юм гэдэг.
Хатан хаан үр хүүхдээ өсгөн сайн сайхан амьдарсан юм. Харин өөрийн гэсэн үр хүүхэдтэй болж хайрлаж энхрийлье гэсэн тэр одой хүнийг бодохоор өрөвдөх сэтгэл бас төрдөг юм даа.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт энэ ертөнцөд хамгийн нандин нэг юм байсан санжээ. Тэр нь мөнхийн рашаан гэнэ. Энэ үед Сүн далай шавар шалчиг, Сүмбэр уул дов төдий, цагаан зээр ишиг янзага байсан аж. Харин цагаан зээр мянган настай байсан болохоор бусад амьтан түүн шиг мянга наслахсан гэж боддог байв.
Хурмаст тэнгэрийн дагина тэр үед бумбатай мөнхийн рашаан авчирж, далайн хөвөөнд угаал хийдэг байжээ. Тэгэхэд нь цахлай шувуу нисэж явахдаа тэнгэрийн дагиныг олж хараад анаж байгаад ... бумбатай рашаанаас нь нэг балгаж аваад зугттал “Цахлай шувуу рашаан хулгайллаа” гээд араас нь хөөв. Цахлай шувууг нэг уул давж нисэж явсанд ам цагаан хулгана дайралдаад,
- Өнөө хэдэн бэ? гэж асуусанд,
- Найман гэж хэлтэл аман дахь рашаан нь асгаран гацуур, арц, зээргэнэ гурав дээр дусаж гэнэ. Үүнээс хойш энэ гурван ургамал, мод мөнх ногоон болж, цахлай шувуу мянга наслах болжээ. Мөн цахлай шувуу,
- Би юунд найман гэж хэлэв. “Ниймэн” гэж хэлэхгүй яав гэж их харамсаж явдаг гэнэ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт энхжин тогтсон нэгэн хаант улсад өмгөр жижигхэн байшинтай өвгөн эмгэн хоёр
өөдсийн чинээхэн охин Василисатайгаа амьдран суудаг байжээ. Энх амар эрүүл саруул сайхан амьдарч суутал гэв гэнэт гай зовлон тохиолджээ. Эмгэн болсон эхийнх нь бие муудаж үхэл зовлон хаяанд нь ирлээ гэнэ. Хөөрхий эх, охин Василисагаа дуудан хажуудаа суулгаад жижигхэн хүүхэлдэй өгөн,
- Охин минь сонс. Энэ хүүхэлдэйг хадгалж яв. Хэнд ч битгий үзүүлээрэй. Хэрвээ чамд гай зовлон тохиолдол энэ хүүхэлдэйгээ хооллоод яах вэ? гэж асууж зөвлө. Хүүхэлдэй хоол идчихээд чамд сайн санааны санамж, үнэн сэтгэлийн үгийг хэлнэ гэж .... хэлээд охиноо нэг үнсээд нас баржээ. Өвгөн харамсан гашуудан нэлээд удсанаа дахин авгай авчээ. Охин Василисадаа сайн эх олоод өглөө гэсэн чинь ууртай догшин зантай, хорон санаат хойт эхтэй болгочихжээ.
Хойт эх хоёр охинтой гэнэ. Тэр хоёр охин нь ууртай, хорлонтой, цамаан зантай ажээ. Хойт эх өөрийн хоёр охиноо хайрлан энхрийлж, Василисаг нүдний хог шүдний мах мэт үзэн гадуурхана.
Василиса охины амьдрал тун хэцүү болжээ. Хойт эх нь хоёр охинтойгоо нийлэн загнаж зандчин харааж зүхэн, хүнд хүчир ажлаас турж эцэн нар салхинд гандаж гундаасай гэсэндээ хөөрхий охиноор ажлыг хэцүүг хийлгэдэг байв.
- Василиса, Васька. Хогоо цэвэрлэ, хоолоо хий. Түлээгээ оруул, үнээгээ саа. Алив хурдал, хурдал. Тэрийг хий, энийг тэг гэж өдөржингөө л хашгирцгаана.

Харин Василиса хэлсэн бүгдийг нь хийж, даалгасан бүгдийг нь гүйцэтгэнэ. Тэгээд ч өдөр ирэх тусам л улам сайхан, улам хөөрхөн болоод байжээ. Үлгэрт хэлшгүй, үзгээр бичишгүй үзэсгэлэнтэй сайхан болжээ. Хүнд хэцүү ажил болгонд нь өнөөх хүүхэлдэй нь тусалдаг байж л дээ. Василиса өглөө эртээ гэгч үнээгээ саачихаад харанхуй пинд ороод дотроосоо түгжиж байгаад хүүхэлдэйдээ сүү уулган,
- Алив хүүхэлдэй минь сүү уу, амсах зовлонг минь сонсож үз гээд л хэлдэг байжээ. Хүүхэлдэй сүүг нь уучихаад Василисаг тайтгаруулан тайвшруулж, ажил болгоныг нь хийж өгнө. Василиса модны сүүдэрт суугаад цэцэг түүнэ. Энэ хооронд нь талбайн шанг нь цэвэрлэчихсэн, усыг нь зөөчихсөн, зуухыг нь галлачихсан, байцааг нь усалчихсан байдаг байв. Энэ бүхнийг хүүхэлдэй нь л хийчихдэг ажээ. Хүүхэлдэй нь наранд гандуулдаггүй сайн өвсийг Василисад зааж өгнө. Василиса урьд урьдынхаасаа улам ч сайхан болно.

Нэг удаа эцэг нь удаан хугацаагаар хол юманд явжээ. Хойт эх охидтойгоо байшиндаа хорогдон үлдэв. Цонхны цаана хав харанхуй, усан бороо цутгаж салхи шуугисан, намар оройн цаг байжээ. Эргэн тойронд нь харанхуй хар ой сүглийнэ. Ойд хүний мах иддэг Шулмас эмгэн суудаг ажээ. Хойт эх нэг охиндоо тор нэхэх, нөгөө охиндоо оймс нэхэх, Василисад утас ээрэх ажил оноов. Тэгээд бүх гэрлийг унтраан охид ажиллаж байгаа газар ганцхан гэрэл үлдээгээд өөрөө унтахаар хэвтлээ гэнэ. Хойт эхийн үлдээсэн ганц мод төдөлгүй шатаж дууслаа.
- Одоо яах вэ? Гэрт гал байхгүй, ажлаа яаж хийх вэ? Шулмас эмгэн рүү явж гал гуйж ирэхээс өөр арга алга гэж хойт эхийн хоёр охин хэлэлцсэнээ том нь,
- Би л явахгүйдэг, би тор нэхэж байна, зүүнээс минь тэртэй тэргүй гэрэл гарч байна гэв.
- Би оймс нэхэж байна, зүүнээс минь надад бас гэрэлтэй л байна гэж бага нь бас хэлэв гэнэ. Тэгснээ хоёулаа нийлэн,
- Василиса, Василиса, чи галд яв. Шулмас эмгэнийд очиж гал авчир гэж хашгиралдан Василисаг түлхэн гаргажээ.
Эргэн тойронд хав харанхуй хар ой нэлмийж хүйтэн салхи үлээнэ. Василиса уйлан халааснаасаа хүүхэлдэйгээ гарган,
- Хүүхэлдэй минь намайг Шулмас эмгэнийд очиж гал авчир гээд хөөчихлөө. Шулмас эмгэн хүнийг барьж аваад л идчихдэг гэсэн одоо би яах вэ? гэв.
- Зүгээр зүгээр, хажууд чинь би байгаа цагт чамд гай зовлон тохиолдохгүй гэж хүүхэлдэй нь хэллээ гэнэ.
- Сайн үг хэлсэнд чинь гялайлаа гэж Василиса хүүхэлдэйдээ хэлээд цааш явжээ. Өмнө хойно нь өтгөн ой харлан, тэнгэрт од мичид үгүй, сар ч гэрэлтэхгүй ажээ.

Хөөрхий охин айн чичрэн, хүүхэлдэйгээ элгэндээ наан явсаар байв. Гэнэт охины хажуугаар цав цагаан морьтой, цалин мөнгөн хазаартай, цагаан торгон хувцастай хүн давхин өнгөрлөө гэнэ.
Үүр цайлаа. Хожуул бутанд бүдэрсээр хөөрхий Василиса арай ядан явсаар байв. Урт сайхан гэзгийг нь шүүдэр бүрхэж, хөл гар нь хөрч хөшжээ. Гэнэт хажуугаар нь ухаа хонгор морьтой, улаан шаргал хазаартай, улаан торгон хувцастай хүн давхин өнгөрлөө гэнэ.
Нар мандаж Василиса охиныг ээн дулаацуулж гэзгэн дээрх шүүдэр хярууг нь хатаалаа. Василиса өдөржингөө явж оройдоо нэгэн том аглагт гарч иржээ. Өмнө нь нэгэн жижигхэн байшин байна гэнэ. Байшин тойруулан хүний ясаар хашаа барьжээ. Хашааны толгой бүр нь хүний гавлын яс, хаалга нь хүний хөлийн яс, хаалганы цүү нь хүний гар, хааж түгжих түгжээ нь хүний шүд байх юм гэнэ.
Василиса охин айж балмагдан хөшөө мэт хөдөлгөөнгүй болов. Гэнэт хажуугаар нь хар морьтой, хар хазаартай, хар хувцастай эр давхин өнгөрлөө. Хар морьтон хаалга хүртэл давхиж очоод тэндээ газарт шингэх мэт алга болов. Харанхуй шөнө болов.

Гэтэл хашааны толгой дээрх гавлын яс болгоны нүд асан гэрэлтэж, аглагт өдөр мэт гэгээтэй болжээ. Василиса дагжин чичирч аймшигт газраас зугтах гэтэл хөл нь газарт шигдсэн мэт хөшжээ. Гэнэт газар доргин сүртэй их чимээ гарлаа гэнэ. энэ бол Шулмас эмгэн уурандаа суугаад нүдүүрээрээ гуядан, гаргасан мөрөө шүүрдэн давхиж яваа нь юмсанжээ. Шулмас эмгэн
хаалган дээрээ ирмэгцээ,
- Паа, паа паа. Оросын үнэр үнэртээд байна. Энд хэн байна вэ? гэж хашгирав. Василиса охин Шулмас эмгэнд дөхөж очоод доор гэгч бөхийн дорд даруухан дуугаар,
- Би байнаа, би байна эмээ минь. Хойт эхийн хоёр охин намайг танаас гал олж ир гэж явуулсан гэхэд Шулмас эмгэн,
- Аа тийм үү? Чиний хойт эх миний хамаатан. Одоо яахав, надтай цуг сууж ажил хийж өг. Алсдаа учир нь олдоноо гэснээ хахир чангаар,
- Хөөе бат бөх цүү цуурга минь онгой. Баялаг өргөн хаалга үүд минь нээгд гэж хашгирав.
Хаалга нь ч нээгдэж Шулмас эмгэн орж гэнэ. Василиса ч дагаад л орчихжээ. Хаалганых нь хажууд ургасан нэгэн хус охиныг гуядахыг завдав.
- Хус минь, үүний бүү шавхуурд. Би дагуулаад ирсэн юм гэж Шулмас эмгэн болиулав гэнэ. Үүднийх нь дэргэд хэвтэж байсан нохой охиныг хазахаар ухасхийв.
- Бүү хүр, би дагуулаад ирсэн юм гэж Шулмас эмгэн хэлэв гэнэ. Үүднийх нь өрөөнд ортол муур охиныг маажих гэв.
- Бүү хүр, би дагуулаад ирлээ гэж Шулмас эмгэн дахин хэлэв.
- За Василиса чи харж байгаа биздээ. Надаас зугтах гэдэг амаргүй шүү. Муур маажиж, нохой хазаж, хус мод гуядна. Хаалга үүд ч онгойхгүй шүү дээ гэж хэлээд Шулмас эмгэн байшиндаа ороод вандан дээр тэрийн хэвтээд,
- Хөөе аягач хар хүүхэн, идэх уух юм аваад ир гэж хашгирлаа. Аягач хар хүүхэн үсрэн гарч ирээд Шулмас эмгэнд тогоо шөл, хувин сүү, хорин дэгдээхий, дөчин нугас, бухын өрөөл мах, хоёр боов, хүйтэн ундаа, амтат бал, хөөсрөх исгэлэн дарсыг хэмжээ хэмгүй өгөв. Шулмас эмгэн цөмийг идэж уугаад Василисад талхны булангаас жаахныг өгөн,
- Алив Василиса, тэр шуудай будааг нэг нэгээр нь ялга. Нэг ч хар үлдээлгүй цэвэрлэ. Биелүүлж гүйцэлдүүлж чадахгүй бол би чамайг иднэ гэж хэлээд дүнгэнэтэл хурхиран унтаад өгөв.
Василиса талхны захаа хүүхэлдэйнхээ өмнө тавиад,
- Энхрий хүүхэлдэйхэн минь сонсооч, энэ талхыг ид дээ, эдлэх зовлонг минь сонсооч. Шулмас эмгэн надад хэцүү алба оноолоо. Бас тэгээд бүгдийг хийхүй бол барьж иднэ гэнээ гэж хэлэв.
Хүүхэлдэй хариуд нь,
- Битгий уйл, битгий гунихар. Оройноос өглөө сэргэлэн гэдэг. Одоо чи тайван унт гэж аргадлаа. Василиса дөнгөж унтмагц хүүхэлдэй,
- Хөх бух, хөөрхөн бор шувуухай, цэнхэр тагтаа бүгдээрээ наашаа нисээд ирээрэй, сайхан Василиса охинд саатан саатан туслаарай гэж дуудлаа. Үй түмэн шувуу нисэж ирэв. Чанга чанга дуугаран шуудай будааг ялгана. Үр мөхлөгийг нэг тийш, үртэс холтосыг нөгөө тийш нь ялгав. Тэгтэл ч хаалганы хажуугаар цагаан морьтой, цагаан торгон хувцастай хүн давхин өнгөрөв. Үүр цайлаа. Шулмас эмгэн сэрж Василисагаас,
- За ялгаж цэвэрлэсэн үү? гэв
- Ялгаж цөмийг цэвэрлэсээн.
Шулмас эмгэн уурлав, гэхдээ юу ч хэлэх билээ дээ.
- За одоо би олз омог олохоор ниснэ. Тэр шуудайд вандуй, намуу цэцгийн үртэй холилдон байгаа, бүгдийг ялгаж салга. Биелүүлээгүй байвал би чамайг иднэ. Ингээд Шулмас эмгэн гадаа гарч хангинатал шүгэлдэхэд уур нүдүүр нь өнхрөн хүрч ирэв.
Улаан хувцастай морьтон эр давхин өнгөрөв. Нар мандлаа. Шулмас эмгэн уурандаа суун нүдүүрээрээ гуядан шүүрээрээ мөрөө шүүрдэн нисэн одов. Василиса хүүхэлдэйдээ талхны зах өгөөд,
- Өөдөсхөн хүүхэлдэй минь, өрөвдөж хайрлаач намайг, өөрийнхөө хэрээр туслаач гэв.
Хүүхэлдэй нь цангинуулан,
- Алс талын, амбаар савны, айл гэрийн олон хулгана оготнуудаа, нааш ир, нааш ир гэж дуудав. Үй олон оготно хулгана гүйн ирж ганцхан цагийн дотор вандуй, үр хоёрыг ялгаж шуудайлав. Орой болоход аягач хар хүүхэн ширээ засан Шулмас эмгэнийг хүлээлээ. Хар морьтон эр хаалганы цаагуур давхин өнгөрөв. Шөнө боллоо. Гавлын яс болгоны нүд асаж, мод шажигнан навчис шаржигналаа. Шулмас эмгэн хүрч ирэв.
- За Василиса, ялгаж хийсэн үү?
- Цөмийг ялгасаан.
Шулмас эмгэн уурлав. Гэхдээ юу ч хэлэх билээ дээ.
- За тийм бол чи одоо явж унт, би ч хэвтлээ. Василиса пийшингийн цаагуур ороод чих тавин чагнавал шулмас эмгэн,
- Аягач хар хүүхэн чи гал түл. Пийшингээ халаа. Би сэрээд Василисаг шарж иднэ гэх нь дуулдав.
Тэгээд Шулмас эмгэн урт вандан дээрээ хэвтээд уруул амаа тавиур дээр тавиад ул тавхайгаараа хучаад уулыг доргитол хурхиран унтаад өглөө гэнэ. Василиса уйлан хүүхэлдэйгээ гарган талхны захаар дайлан,
- Энхрийхэн хүүхэлдэй минь, энэ талхыг идээч. Эдлэх зовлонг минь сонсооч. Шулмас эмгэн намайг шарж идэх гэж байна гэв. Хүүхэлдэй Василисад юу хийх, яаж хийх, хэрхэн зовлонгоос салахыг сайн зааж өгөв. Тэгээд сайхан Василиса охин аягач хар хүүхний хөлд бөхийн,
- Аягач хар хүүхэн минь, аминд минь орж туслаач. Чи ийм их мод битгий түлээч, ийм их ус битгий халаагаач. Том тус хүргэвэл чинь торгон алчуураа бэлэглэе гэлээ.
Аягач хар хүүхэн,
- Охин минь би чамд туслая. Одоохон пийшин галлахаа азная. Шунаг бөх унтаг гэж Шулмас эмгэний хөлийн улыг маажъя. Энэ хооронд чи зугтаа гэж зөвлөв.
- Морьтон эрс намайг барьж аваад эргэж авчрахгүй байгаа?
- Өө үгүй, Василиса. Цагаан морьтон нь гэрэлт өдөр, улаан морьтон нь алтан нар, хар морьтон харанхуй шөнө байхгүй юу. Тэд чамд хүрэхгүй,
Василиса үүдний өрөө рүү гүйн гарвал муур маажих гээд харайн ирэв гэнэ. Василиса мууранд хайрсан боов шидэн өгөхөд харайсан муур дороо зогсон хоцров. Гадаа үүдэнд гарсан нохой хазах гээд давхин ирэв гэнэ. Василиса нохойд талх шидэж өгсөн чинь нохой түүнийг хазсангүй гаргав. Тэгээд Василиса хаалгаар гүйгээд гарах гэсэн хус мод ороолгох гэжээ. Василиса ч модны мөчирт өнгийн тууз өлгөж гэнэ. Хус мод охиныг гуядаж шавхуурдсангүй гаргалаа. Хаалга хаагдах гэхэд Василиса тос түрхэв. Хаалга ч бас нээгдлээ.

Тэгээд сайхан Василиса охин хар ой руу гартал хар морьтон давхин өнгөрч ой ч нүд сохлом харанхуй болов гэнэ. Энэ харанхуйд яаж гэрээ олох вэ? Гал гэрэл олоогүй байж яаж гэртээ орох вэ? Хойт эх алах байлгүй. Тэгтэл хүүхэлдэй нь Василисад зааж өгөв. Василиса ч хүүхэлдэйнхээ зааснаар хашааны толгой дээрх гавлын ясыг сугалан авч урт модонд суулгав. Ингээд Василиса охин харанхуй ойн дундуур гэрийн зүг гүйлээ. Гавлын ясны нүднээс гэрэл цацарч харанхуй шөнө өдөр мэт гэгээтэй болов.

Шулмас эмгэн сэрээд, суниаж биеийнхээ чилээг гаргаснаа Василиса байхгүйг мэдээд ухасхийв. Үүдний өрөөнд орон,
- Муур чиний хажуугаар нэг охин гүйж гарсан уу? Чи түүнийг урж маажааад бариад авсан биздээ? гэхэд муур хариуд нь,
- Шулмас эмгэн минь, би чамд арван жил зүтгэлээ, чи надад талхны булан ч өгөөгүй шүү дээ. Би тэр охиныг явуулчихсаан гэв. Шулмас эмгэн гадаа гүйн гарч,
- Үнэнч сайн нохой минь, чи тэр дураараа охиныг хазаж аваад байгаа биздээ? гэхэд нохой,
- Хичнээн жил би чамд зүтгэлээ? Чи надад ясны хэлтэрхий ч өгөөгүй. Харин тэр охин надад талх өгсөн. Би түүнийг явуулчихсан гэв.
Шулмас эмгэн хахир чангаар хашгирч,
- Хус минь чи тэр охиныг нүүрэн дундуур нь ороолгоод гаргаагүй биздээ? гэхэд хус,
- Би чиний хашаанд арван жил ургаж байна. Чи миний мөчрөөс олс ч уяагүй шүү дээ. Харин тэр охин өнгийн туузаар чимсэн. Би түүнийг явуулчихсан гэв. Шулмас эмгэн гадаа хаалган дээрээ гүйн ирж,
- Ээх, бат бөх хаалга минь, эрх дураараа тэр охиныг эндээс гаргаагүй биздээ? гэхэд хаалга,
- Бид чамд хичнээн жил зүтгэлээ. Чи нугас нугархайд минь ус ч дусаагаагүй, харин тэр охин намайг тосоор тосолсон. Бид тэр охиныг гаргаад явуулчихсаан гэв. Шулмас эмгэн уурлан хилэгнэж нохойгоо нүдэж, муураа гуйдаж, үүд хаалгаа эвдэж, хус модыг хуга цавчив гэнэ. Тэгээд ядарч эцээд Василиса охины араас барих гэж хөөсөнгүй.

Василиса гэртээ гүйн ирэв. Гэрт нь гэрэл гэгээ ч үгүй харанхуй байна гэнэ. Хойт эхийн хоёр охин гарч ирэн хашгиран загнаж хараан зүхэв гэнэ.
- Гал хурдан авчрахгүй яасан удаан явдаг юм бэ? Манай гал унтраад байх юм. Бид асаагаад асаагаад нэмэргүй, хөршийнхөөс гал авчирсан чинь дорхоноо унтарчихсан. Чиний авчирсан гал асаад байж магадгүй гэв. Тэгээд гавлын ясыг оруулж ирвэл гавлын ясны нүд хойт эх, хойт эхийн хоёр охиныг тас ширтэн халуун галаар хатган түлж гарав. Нөгөө гурав нуугдах гэсэн боловч чадсангүй, хаашаа л гүйнэ гавлын нүд дагаж харж түлнэ. Гавлын яс тийнхүү цоо ширтэн түлсээр өглөө гэхэд хойт эх, хоёр охинтойгоо нүүрс болов. Василисад харин хүрсэнгүй гэнэ. Василиса гавлын ясыг газарт булахад тэр газраас улаан ягаан бут ургажээ.

Василиса энэ гэртээ үлдэхийг хүссэнгүй, хот руу явжээ. Тэгээд тэнд нэг эмгэнийд суух болов. Нэг удаа эмгэнд,
- Эмээ минь зүгээр суух уйтгартай юм. Та надад хамгийн сайн чанарын маалингын өвс худалдан авч өгөөч гэжээ. Эмгэн маалингын өвс авчрав. Василиса ч утас ээрэхээр суув. Ээрүүл нь эргэлдэн алтан үс шиг нарийхан тэгшхэн утас эвхэгдэн ороогдно. Ээрсэн утсаараа Василиса сайхан даавуу нэхжээ. Тэр даавуу нь торго шиг гоёмсог агаад утасны оронд зүүнд сүвлэсэн ч болмоор ажээ. Тэгээд Василиса даавуугаа цав цагаанаар будаад эмгэнд,
- Эмээ минь энэ даавууг зараад мөнгийг нь өөртөө авдаа гээд өгчээ. Эмгэн даавууг хараад уулга алдан шагширч,
- Үгүй ээ охин минь, зарахгүй. Ийм гоёмсог даавууг хаан хүү л өмсөх ёстой. Би ордонд л аваачиж өгнө гэв.
Хан хүү даавууг хараад гайхан,
- Үүнийхээ оронд юу авах вэ? гэж асуухад,
- Үнэлж баршгүй үнэтэй эд. Би чамд бэлэг болгон авчирлаа гэж эмгэн хариулав.
Хаанхүү талархан сайшаагаад эмгэнд хариу бэлэг өгөөд явуулжээ. Тэгээд тэр даавуугаар хаан хүүд цамц оёх гэсэн хэн ч оёж зүрхлэхгүй байжээ. Тун чиг нарийн хийцтэй гоёмсог даавуу болохоор хүмүүс эвдчих вий, эсгэчих вий гээд айгаад байв. Хаан хүү эмгэнийг дуудаад,
- Ийм даавуу нэхэж чадсан юм чинь энэ даавуугаараа цамц оёод өгөөч гэжээ. Эмгэн хариуд нь,
- Хаан хүү минь би ээрээгүй, би нэхээгүй. Василиса охины нэхсэн даавуу.
- Тэгвэл Василиса надад цамц оёод өгөг гэж хаан хүү тушаав.
Василиса цамцыг оёод торгоор эмжээд тодхон сувдаар чимжээ. Эмгэн цамцыг ордонд аваачиж өгөхөөр явав. Василиса цонхны дэргэд суугаад цэцэг хатган оёж байгаад гэнэт харвал хааны зарц гүйн ирж яваа үзэгдэнэ.
- Хаан хүү ордонд хүрээд ир гэж байна гэж зарц хэллээ. Василиса ордонд очив. Хаан хүү сайхан Василисаг хараад хөдөлж ч чадахгүй хөшин зогсов гэнэ.
- Энэ өдрөөс хойш чамаас би салахгүй. Эхнэр минь болооч гээд өнгөлөг цагаахан гараас нь барин өөрийнхөө хажууд суулгажээ. Удалгүй хуримаа ч хийж гэнэ.

Төдөлгүй Василисагийн эцэг алс холын аянаас буцаж ирээд охиныхоо хажууд амьдрах болжээ. Гэртээ суулгасан тусч эмгэнийг Василиса дэргэдээ авсан гэнэ лээ. Энхрий хөөрхөн хүүхэлдэйгээ харин энгэрийхээ халааснаас салгадаггүй гэнэ лээ. Энх амар эсэн мэнд аж төрөн, эрхэм зочид бидний ирж золгохыг хүлээсээр суудаг гэнэ лээ.

Цааш нь...

Эрт урьдын цагт нэгэн хаан байжээ. Тэр хаан шинэ, сайхан хувцсанд их дуртай тул хамаг мөнгөө хувцсанд өгч сүйтгэдэг бөгөөд шинэ, сайхан хувцасны төлөө л бол улс орныхоо санхүүг ч, хүн ардыг ч үл бодно. Тэр хаан бас театрт ч очдоггүй, ан ав ч сонирхдоггүй байжээ. Хаант улсынхаа хүн ардыг, ноёд түшмэдийг шинэ хувцсаа үзүүлэхэд л хэрэгтэй эд төдий бодно.
Тэр хаан өдөр бүр, цаг тутамд сольж өмсдөг олон хувцастай аж. Бусад хаад вангуудыг хаана байгааг асуух юм бол их чуулганы танхимд бий гэдэг үг ихээхэн сонсогддог бол харин энэ хааныг хаана байгааг асуух юм бол хувцасны өрөөнд саатан морилж байгаа гэсэн үгийг л их сонсох биз ээ. ...
Хааны нийслэлд олон түмэн цөм жаргалтай суух бөгөөд хаант улсад нь гадаадын хүмүүс ч олноор ирнэ. Нэг өдөр хувцсанд дуртай хааны эзэнт улсад гадны хоёр луйварчин ирээд ийм цуу үгийг тараажээ,
- Бид бол тансаг эд торго нэхдэг улс. Бидний нэхсэн торгонд хорвоод хосгүй нэг шид бий. Тэр нь юу вэ гэвэл, энэхүү торгоор хийсэн хувцсыг ухаан муутай тэнэг мулгуу, албан тушаалдаа тэнцэхгүй хүмүүс хардаггүй юм. Энэ цуу яриаг сонссон хаан " Ямар сонин эрдэмтэй эд гээч тэр вэ. Ийм эдээр хувцас хийлгэвэл тэнэг хүнийг амархан ялгаж, албан тушаалдаа тэнцэхгүй түшмэлүүдийг мэдэж болох нь ээ. Тэр шидтэй эдээр нэг хувцас нэхүүлж авъя" гэж шийджээ.

Ингээд нөгөө хоёр луйварчныг дуудуулж хаант улсынхаа сангаас өч төчнөөн мөнгө төлсөнд тэрхүү хоёр бачит луйварчин торго нэхэх суурийг өмнөө байрлуулан тавьж их л хичээнгүйлэн нэхэж байгаа дүр эсгэн хөдөлж тонголзох болов. Бас байн байн тэргүүн зэргийн торго мяндас авахад хэрэгтэй болов хэмээн хаант улсын сангаас нэмж мөнгө аван тулмандаа хийх бөгөөд энэ байдлаараа тэд харанхуй шөнө болтол "ажиллав". Хаан боджээ. "Энэ хоёрын нэхэж байгаа ажил аль хэрдээ явж байгаа бол. Харагдахгүй юм, асуудаг юм билүү?" Гэвч тэнэг мулгуу хүнд тэр сайхан эд нь харагддаггүй юм гэснийг дуулсан болохоор дотроо бас баахан эмээж байв.
Тэгээд юутай ч гэсэн ажлын явцыг шалгах хүсэл нь дийлж тэрээр хоёр луйварчин руу байцаан шалгах түшмэл илгээхээр болжээ. Хаант улсын иргэд бүгд тэрхүү гайхамшигт хувцасны тухай сонсож дуулсан тул хүн бүр хэн нь тэнэг болохыг үзэх гэж их л яарцгаана.
Хаан боджээ. Шадар сайд өвгөнөө л тэр хоёр оёдолчин руу явуулъя. Тэр бол албан тушаалдаа тэнцэхээр, цэцэн шударгуу хүн тул энэ ажилд яг зохино гэж үзэв.

Ингээд шадар сайд өвгөн нь тэрхүү хоёр луйварчны хувцсаа нэхэж буй байдлыг шалгахаар очоод, нүдэнд харагдах юм алга байгааг харав. Хоёр луйварчин ч өвгөн сайдыг ойртож ирээд үзэж шалга гэв. Хоёр луйварчин хоосон газар руу зааж хувцас нэхэж буй торгоны өнгө хээ, чанар сайн байгаа биз, хэмээн асуусанд хөөрхий өвгөн сайдад хэлэх үг олдсонгүй. Хичнээн нүдээ бүлтийлгэн харавч нүдэнд нь торох зүйл үзэгдсэнгүй. Дэмий л дотроо ингэж бодов "Ай би тэнэг буюу. Түүнээс биш харагдах л ёстой баймаар. Үүнийг бусдад мэдэгдэж л хэрхэвч болохгүй. Тэгвэл би албан тушаалаа алдана. Тиймээс энэ эдийг үзсэнгүй, харсангүй л гэж хэлж хэрхэвч болохгүй."
Харин энэ үед хоёр бачтаны нэг нь,
- Та яагаад дуугүй байна вэ? хэмээн асуусанд өвгөн сайд нүдэндээ шилээ зүүгээд ингэж өгүүлэв,
- Аяа, энэ их сайхан торго байна. Өнгө хээ нь ч тун сайхан зохиж. Та хоёрын нэхсэн эд миний санаанд их нийцэж байна. Энэ тухай би хаанд өөрийн биеэр уламжлан айлтгах болно гэжээ. Хоёр нэхэгч өвгөн сайдад талархаад хорвоод хосгүй хувцасныхаа өнгөний зохицлын талаар дахин тайлбарлав. Өвгөн сайд буцаж очоод хаандаа энэ тухай айлтгав.

Өвгөн сайдыг буцсаны дараа хоёр луйварчин хөлс мөнгийг улам ихээр шаардан нэхэх нь нэмэгдэж авсан бүгдээ тулмандаа хийж байв. Хаан бас дахин өөр нэг түшмэлийг явуулж хоёр оёдолчны ажлыг шалгуулсанд тэр түшмэлийн нүд ч гэсэн өмнөх сайдын адил болж хувцас нэхэж буй гэх сууриас өөр юуг ч олж харж чадсангүй. Хоёр луйварчин ч өөрсдийн нэхэж буй хувцасны өнгө хээ, материалын сайныг магтаж сайхан эд байгаа биз хэмээн асуусанд тэрхүү түшмэл, "Би ямар тэнэг амьтан биш дээ. Юу ч олж харахгүй байна гэх юм бол энэ сайхан албан тушаалаа алдаж таарна" гэж боджээ. Ингэж бодоод тэрээр хоёр луйварчны үгийг дагав. Тэгээд хаанд буцаж очоод үнэхээр тансаг сайхан эд байна гэж айлтгажээ.

Хотын ард олон бүгд энэхүү тансаг сайхан эдээр хийсэн хааны шинэ хувцасны тухай ярилцана. Эцэст нь хаан өөрийн биеэр тэрхүү эдийг үзэхээр болж өмнө очиж ажил шалгасан хоёр түшмэлийн хамт бачит хоёр луйварчин дээр хүрч очлоо. Тэр хоёр ч хааныг үзээд хийж буй ажлаа улам илүү хийж, хамаг ур чадлаа гаргаж байгаа мэт дүрийг үзүүлэв. Хоёр шадар түшмэл ч урагш гарч хоосон суурийн зүг заан тэрхүү гайхамшигт эдийн өнгө гэгээ, зохицлыг анхааран үзнэ үү хэмээн хаанаа урив. Тэгээд хаанаасаа ингэж асуув,
- Үнэхээр гайхамшигтай байгаа биз? Үүнд хаан гайхаж "Энэ ямар жигтэй хэрэг вэ? Миний нүдэнд юу ч харагдахгүй юм. Энэ юуны ёр вэ? Би тэнэг мулгуу юм болов уу? Эсвэл хаан суудалдаа тэнцэхгүй байна уу? Энэ ямар хэцүү хэрэг вэ?" хэмээн бодов. Тэгээд өндөр дуугаар ингэж өгүүлэв,
- Аяа, үнэхээр сайхан эд байна. Миний санаанд яв цав нийцэж байна, хэмээн толгой дохиход олон дагагсад нь юу ч харагдахгүй байхад яаж байгаа юм бол хэмээн гайхацгаав. Дэмий л хааны үгийг даган би л хоцорчих вий гэсэн шиг "Үнэхээр сайхан эд юм, гайхалтай сайхан" гэж шагшран магтацгааж, баярлалдан хөөрөлдөцгөөв.

Дараагийн удаагийн их ёслолоор залрахдаа энэхүү шинэ хувцсаа өмсөх болно, хэмээн хаан айлдаад энэхүү гайхамшигтай хувцсыг хийж өгсөн хоёрыг одон тэмдгээр шагнаж "Хааны шадар нэхмэлч" цолыг олгов. Их ёслолын урьд өдөр тэр хоёр луйварчин нэхсэн эдээ гарган авч буй дүрийг үзүүлсний дараа том хайч барин хоосон загвар хайчилж, утасгүй зүүгээр их л нямбайлан оёж шидэж байгаа дүр гаргав. Эцэст нь нэг юм хааны шинэ хувцас бэлэн болсныг зарлав.

Сайд түшмэл бараа бологчдоо цөмийг дагуулсаар хаантан өөрийн биеэр залран ирэв. Хоёр луйварчин ч тостой гараар баримгүй шинэ хувцсыг барьж буй дүр үзүүлэн гараа өргөн ийн өгүүлэв:
- Харагтун. Энэ бол өмд, энэ бол цамц болой. Харин энэ бол нөмрөг. Энэ бол бусад дотоод хувцас. Бүгд аалзны шүлс мэт хөнгөн тул өмссөн хүнд огт мэдрэгдэхгүй. Хааныг дагалдан яваа олон түшмэл дэмий л шинэ хувцсыг шагшран магтаж хоосон газар руу цоо ширтэн зогсоцгооно. Хоёр луйварчин ч хаанд хандаж,
- Хаантан, та одоо хуучин хувцсаа халах ажаамуу. Бид танд шинэ хувцсыг чинь өмсгөе, гэсэнд хаан ч хуучин хувцсаа тайлав. Хоёр бачтан хаанд шинэ хувцсыг нь өмсгөж байгаа дүр эсгэн хэсэг сүржигнэв. Ингээд шинэ хувцсаа өмсөж дуусаад хаан толины өмнө очиж нааш цааш эргэлдэн шинэ хувцсаа шинжив. Олон бүгдээр хааны шинэ хувцсыг магтан шагширч гайхан биширснээ дор дороо өгүүлэв.
- Аяа энэ хувцасны өнгө гэрэл юутай сайхан бэ? Манай хаанд мөн сайхан зохиж байна шүү. Үнэхээр эрхэмсэг тансаг хувцас мөн дөө гэлцэв. Энэ үед хааныг хаант улсынхаа ард олонд гарч ёслох цаг болсныг дуулгав. Хаан ч "За би бэлэн боллоо" гээд шинэ хувцсаа дахин нэг засаж толины өмнө очин ганц хоёр эргэлдэв. Дараа нь ард олон руугаа гарахаар хааныг алхахад шинэ хувцасных нь нөмрөгийг барих хүмүүс ч даган ухасхийв. Учир нь тэрхүү гайхамшигт шинэ хувцсыг нь олж харахгүй тэнэг амьтан болж харагдахаас тэд айж байсан тул дэмий л гараа өргөн нөмрөг барьж яваа мэт дүрийг эсгэж байв.

Хааныг төрийн их ёслолдоо ихэмсэг байдлаар залран явахад хурсан олон бүгдээр хааны шинэ хувцсыг шагшин магтана.
- Ай, тэнгэр минь, манай хааны хувцас үнэхээр өгүүлшгүй сайхан ажээ. Хааны биед их зохистой сайхан таарч. Манай хаанд зохихгүй хувцас гэж ямар байх биш дээ гэлцэн байв. Тэнэг мангуу амьтан болж харагдах, албан тушаалдаа тэнцэхгүй амьтан гэж хэлэгдэхээс бүгд эмээх тул хааны шинэ хувцсыг харахгүй байгаа хэдий ч бие биенээсээ өрсөн магтаалын үгийг харамгүй урсгана. Хааны олон хувцаснуудаас үүн шиг олныг гайхуулан бишрүүлж үгийг нь барсан хувцас өмнө нь нэг ч байгаагүй билээ.
Ингэж байтал харин нэг бяцхан жаал,
- Манай хаан шалдан байна! гэж хашгирсанд цугларсан олон тэр жаалын үгийг сонсоод,
- Эзэн хаан нүцгэн явж байна, энэ жаал хааныг шалдан явж байна, гэж хэллээ хэмээн өвөр зуураа шивнэлдэн шуугилдав. Хаан энэ үгийг "үнэн үг" хэмээн ойлгож ихэд ичсэн боловч арга буюу нэгэнт гарснаас хойш хувцастай хүн шиг л явж байгаад дуусахаас өөр мэхгүй үлджээ. Ингэж бодоод харин ч улам ихэмсэг байдал гарган алхахад хааны нөмрөгийн хормойг баригч нар ч царайгаа төв болгон гараа намбатай нь аргагүй хий өргөж дээгүүр харан алхлав аа.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт нэгэн залуухан эхнэр нөхөр хоёр хоол хийж идэх тогоо ч үгүй туйлын ядуу зүдүү амьдардаг байж гэнэ. Эхнэр нь,
- Бид нэг тогоо олж авах юмсан, тогоотой болчихвол жаахан идэх юм олсон ч түүнийгээ чанаж иддэг болно шүү дээ гэж үглэдэг байв. Нөхөр нь тогоо олох гэж хичнээн бодсон боловч арга олсонгүй. Тэгээд нэг үдэш эхнэрээ унтсаны дараа хажуу айлынхаа тогоог хулгайлж ирэв. Нөхрөө орж ирэхэд эхнэр нь,...
- Чи хаашаа яваад ирэв? гэхэд нөхөр нь айлаас тогоо хулгайлж ирснээ хэлэхэд:
- Чи яасан мулгуу хүн бэ? Айлын хоёр тогоогүй болохоор хоолоо чанаж идэж чадахгүй сандрах биш үү? Хурдан буцааж өг гэв. Нөхөр нь буцаж айлын тогоог хүргэж өгөх гэсэн боловч үүр цайчихав. Хүнд харагдахаас айж хүргэж өгөхөөс татгалзахад эхнэр нь,
- Болохгүй ээ, чи аргалж байгаад хурдан хүргэж өг, одоо жаахан л удвал тэнгэр гэгээрч, айлын хүмүүс босч тогоогоо хайвал чиний хулгай баригдана гэж ятгаж явуулав. Нөхөр нь аргагүйн эрхэнд гэрээсээ гарч айлд ойртож очиход гэгээ ороод өглөө болж гэнэ. Залуу “Одоо өглөө болчихсон болохоор тогоог яаж гэрт оруулж тавьдаг билээ?” хэмээн бодсоор айлын үүдэнд иртэл гэнэт харанхуйлж юу ч үзэгдэхгүй болж гэнэ. Залуу энэ завшаанд айлын гэрт сэм орж тогоог нь тавьчихаад буцаж ирэв. Тэр цагаас хойш үүр цайхаас өмнө үүрийн харанхуй гэж буй болсон гэнэ.

Цааш нь...

Эрт урьдын нэгэн үед ерэн түмэн адуутай ерэн түмэн хоньтой, ерэн түмэн цэрэгтэй Цэцэн ухаан, Оюун ухаан, Мэргэн ухаан гэсэн гурван сайхан гоо үзэсгэлэн хатантай Ерэндэй мэргэн хаан гэгч байсан гэнэ.
Түүний ерэн түмэн адууны доторх цөсөн хээрэгч гүү нь жил бүрийн найман сарын арван тавны нар мандах үед эрдэнийн алтан унага гардаг гэнэ. Гэвч цөсөн хээрэгчийг унаглах үед Ерэндэй мэргэн хааны ерэн түмэн цэрэг нь манаж байтал нар гарах зүгийн Гарьд шувуу хулгайлж аваад явчихдаг гэнэ. Ингэж есөн унагаа алджээ.
Нэг жил Ерэндэй мэргэн хаан тэр хан гарьд шувууг аргалах ухаан бодож гаргажээ. ...Тэгээд нэг өдөр ерэн түмэн цэргээ дайчлан нар гарах зүгийн хан гарьд шувууг устгахаар явах болж, арын овоон дээрээ гарч арван найман ариун сангаа тавьж, өвөр овоон дээрээ гарч дөчин есөн ариун сангаа тавьж мөргөхөд гэнэт түүний дэргэд хоргой ёохор морьтой хожгор хүү ирээд зогсож байна гэнэ. Ерэндэй мэргэн хаан тэр хүүг үзээд их гайхан,
- Бяцхан хүү чиний зорьсон газар чинь хаана буй? Золгох хүн чинь хэн буй? гэж асуув. Хожгор хүү хариуд нь,
- Зорьсон газар минь бол Гарьд шувууны байлдааны талбай, золгох хүн минь бол хаан эзэн та болой гэв. Үүнийг сонсоод Ерэндэй мэргэн хаан хожгор хүүг дутуу зэмдэг хүүхэд байна гэж голсонгүй харин баярлахын ихээр баярлаж хожгор хүүг ордондоо залж ирээд салаа гэртээ орж саадаг нум сумаа авч өргөө гэртээ орж өмсч зүүхээ авч морио эмээллэн ерэн түмэн цэргээ чивхийтэл жагсаагаад хожгор хүүгээр цэргээ дайчлуулж, гурван хатнаа дуудаж ирүүлээд,
- Хайрт хатад минь, эдүгээ хаан болсон эзэн чинь нар гарах зүгийн Гарьд шувууг дарахаар ерэн түмэн цэргээ дайчлан мордохоор байна. Тэгэхэд та гурвуулаа намайг явахад юугаар үдэж, ирэхэд яаж угтах буй гэв. Их хатан нь,
- Хаан эзнийг мордоход суман хавтагаар үдэж, ирэхэд даллагын сангаар угтана гэв. Дунд хатан нь,
- Хаан эзнийг мордоход жадны хавтагаар үдэж, ирэхэд эрдэнийн сангаар угтмуй гэв. Хамгийн бага хатан нь,
- Хаан эзнийг мордоход малгай хүрмээр үдэж, ирэхэд алтан цээжтэй, мөнгөн бөгстэй хүүгээр угтъя гэхэд Ерэндэй мэргэн хаан бага хатныхаа хэлсэнд их баярлан ерэн түмэн цэргээ дайчлан нар гарах зүгийн хан гарьд шувуутай байлдахаар явжээ. Яван явсаар гадаад далайн дэргэд хүрэхэд алтан амтай, мөнгөн онгоцтой нэг худаг байна гэнэ. Энэ үед хожгор хүү хааны дэргэд ирээд,
- Энэ худаг бол Гарьд шувууны алтан унага усалдаг худаг мөн. Хаан эзэн минь, энэ шөнө бид энэ худаг дээр хоноод маргааш өглөөний нар гарахаас өмнө дөрвөн зүгт хуваагдан Гарьд шувууг харвахаар бэлтгэцгээе. Маргааш өглөө эрт хамаг урьд нь хан гарьд шувууны унадаг ирвэс цоохор морь нь ус уухаар худаг дээрээ ирэх юм. Тэгэхэд хаан эзэн та миний хоргой цоохор морь болон эзэн таны бугатай цоохор морь хоёрыг зэргээр гаргаж үзүүл. Учир нь энэ гурван цоохор морь бол Хан Хурмаст тэнгэрийн барсын цоохор гүүнээс гарсан ах дүү гурван унага тул янцгаалдан танилцах ба улмаар ирвэс цоохор морь гүйж ирэхэд түүнийг барьж ав. Тэгвэл даруй хан гарьд шувууны жигүүр нь хугарсан шиг болоод нисэх чадлаа алдах тул харвахад амар болно. Нар мандсаны хойно зүүн хойт зүгээс есөн ногоон унага худаг дээрээ ус уухаар ирэх юм. Тэгэхэд хаан та ташуураа бариад “гуруй, гуруй” гэж есөнтөө хэлэн гуруйлаад цөсөн хээгч гүүгээ үзвэл тэр есөн ногоон унага бол хаан эзний алтан унага тул эхээ үзмэгц таниад янцгаасаар гүйж ирэх юм. Тэгвэл хурдан барьж ав. Түүний дараа хан гарьд шувуу ирвэс цоохор морь болон есөн ногоон унагаа услахаар худаг дээрээ ирж наран зүг хандан хүлээж суух тэр үед түүнийг сайн ажиглавал цагаан элгэн дээр нь хуруу дарам нэг хар мэнгэ буй. Бидний харвах ерэн есөн сум нэг л тэр мэнгээр нь нэвтэлж гарвал сая алж дийлнэ. Хэрвээ нэг сум алдагдвал түүнийг алж дийлэхгүй мөртөө гэдрэг бид алагдах болно гэв.
Ерэндэй мэргэн хаан хожгор хүүгийн хэлсэн ёсоор бэлтгэн байтал өглөө болоход ирвэсийн цоохор морь нь ирэхэд хаан ташуураараа гуруйлан “гуруй, гуруй” гэж есөнтөө дуудаад хоргой цоохор морь болон бугатай цоохор морийг үзүүлсэнд ирвэсийн цоохор морь янцгаасаар гүйж ирсэнд бариад авчихжээ. Яг нар гарах үед зүүн хойноос есөн ногоон унага ирэхэд хаан мөн ташуураараа гуруйлан “гуруй, гуруй” гэж есөнтөө дуудан цөсөн хээгч гүүг үзүүлсэнд есөн ногоон унага нь янцгаасаар эхийнхээ дэргэд ирэхэд нь бас бариад авчихжээ.
Тэгж байтал нэг бүдүүн хар шувуу худгийн аман дээр нар гарах зүг уруу хандан суув. Ерэндэй мэргэн хаан болон ерэн түмэн цэрэг тэр шувууг сайн ажигласанд цагаан элгэн дээр нь үнэхээр хуруу дарам хар мэнгэтэй байна гэнэ. Үүнд Ерэндэй мэргэн хаан хожгор хүүг улам бишрэн, төрийн түшмэдэд мэргэн ухаан нь хэтэрсэн хүү байна хэмээн дотроо магтан ерэн түмэн цэргийнхээ ерэн түмэн нумыг жирийтэл татуулж байгаад харавсанд ерэн есөн сум цөм мэнгээр нь нэвтэлж хан гарьд шувуу тэр дороо үхэв гэнэ. Тэгээд ерэн түмэн цэрэг түүнийг хурц сэлмээрээ мөч мөчөөр нь салган, үе үе эвдлэн далан дээрээ ачаад хаан ордондоо буцах зам зуураа нэгэн нүд алдам тэгш талд хүрээд хоногложээ. Шөнө хаан унтаж байтал алтан цээжтэй мөнгөн бөгстэй жаахан хүү өмнө нь ирээд,
- Хаан аав та амгалан гэж мөргөхөд хаан их гайхаж дав гээд боссонд харин зүүд байжээ. Хаан ийм зүүд зүүдэлсэндээ их баярлан маргааш өглөөний үүрийн гэгээгээр аян замдаа орж, бага хатан минь лавтай хэлснээрээ алтан цээжтэй мөнгөн бөгстэй хүүгээрээ намайг угтах биз гэж бодож явж гэнэ. Ерэндэй мэргэн хааныг дайнд мордсоны дараа их хатан болон хоёрдугаар хатан нь бага хатныг үнэхээр алтан цээжтэй мөнгөн бөгстэй хүү төрүүлчихвэл бид хоёрт ашиггүй гэж муу санаа гарган бага хатныг хөнгөрөх үед аргалахаар тогтжээ. Тэгтэл бага хатан хөнгөрөх болсонд хоёр их хатан нь хүрч ирээд,
- Хөнгөрөх бол тийм амархан явдал биш, зовохын далайн нэг нь болох тул эрхбиш нүд толгойгоо чанга боож чихээ бөглөх хэрэгтэй. Тэгэх мөртөө тэр явдал бас их бузар буртаг тул амаа таглаж, гурав хонотол хүүхдээ үзэж болохгүй гэжээ.
Бага хатан нь нас бага, цус шингэн, ааш бүр цайлган сэтгэлтэй тул тэр хоёрын үгээр нүдээ аньж чих, хамар, амаа таглажээ. Хоёр их хатан нь эх барин байтал бага хатан үнэхээр алтан цээжтэй, мөнгөн бөгстэй хөвгүүн төрүүлжээ. Үүнд хоёр их хатан яаруу сандруу нялхын ам хамрыг ч алчуураар таглаж үүд босгын доор нүх малтаж булж тавиад хүүхдийнх нь оронд нь нэг нохойн гөлөг авчраад, бага хатнаар гурав хоног хөхүүлж, хаан ордон даяр,
- Хааны бага хатнаас нэг нохойн гөлөг гарлаа гэсэн цуурхал тархаажээ. Ерэндэй мэргэн хааныг дайснаа ялаад ирэхэд хоёр их хатан нь гурван өдрийн газарт угтан очиж даллагын сан, эрдэнийн сангаар угтахад хаан бага хатнаа асуусанд хоёр их хатан нь,
- Бага хатнаас нэг нохойн гөлөг төрөөд байна. Ямар гэгч үйлийн үрийг бүү мэд. Хүнээс бас нохойн гөлөг гарав гэгч? Хаан эзний нэр төрийг гутааж байна шүү. Тэгэвч яана даа? Бид хааны нэр төрийн төлөө ордны бүх хүмүүст хэн ч энэ хэргийг гадагш задруулж болохгүй хэмээн зарлав гэжээ. Хаан үүнийг сонсоод хэдийгээр цочиж гайхсан боловч өөрийн нүдээрээ үзье гэж хааны дээлийн хормой үүдний босгонд татагдсан шиг болсонд хоёр их хатан нь,
- Юманд татагдсан биш, эзний дээлийн хормой харин үүдэнд хавчигдав гэв. Хаан бага хатнаа үзэхэд дэргэд нь үнэхээр нэг нохойн гөлөг хэвтэж, бага хатан нь уйлж байв. Хааны бодож санасан нь саарснаас их гайхал болж гадагш гарахад дээлийнх нь хормой мөн үүдэнд татагдах шиг болоход хаан эргэж харахад хоёр их хатан нь мөн,
- Юу ч үгүй, эзэн урагш, урагшаа гэв. Түүнээс хожим хоёр их хатан нь үргэлж хаанд худал үнэн хов үг зөөн бага хатныг ордноос гаргаж ард нь араг гарт нь савар атгуулж хаан ордны аргал түүгч боол болгожээ. Бага хатныг арай гэж явуулмагц хоёр их хатан нь үүдний босгон доор булсан хүүг малтаж гаргаад хогийн овоон доор аваачиж булсан байжээ. Дараа өглөө нь хоёр их хатан нь эрт босмогц хогийн овоон дээр хүрч үзсэн чинь хүүг булсан газраас алтан мөнгөн хоёр сайхан цэцэг ургасныг үзээд, лав тэр хүүгийн сүнс байх гээд хүрэгч үнээнд аваачиж идүүлжээ.
Хоёр дахь жил нь болоход тэр хүрэгч үнээнээс нэг сайхан алаг тугал гарсан гэнэ. Нэг өглөө хаан гаднаа гарч үхэр малаа бараалахад хүрэгч үнээнийх нь дэргэд цээжин биеэс нь алтан гэрэл, бөгсөн биеэс нь мөнгөн гэрэл цэцарсан нэг сайхан алаг тугал хааныг харан зогсож байна гэнэ. Хаан үүнийг үзээд их гайхаж хоёр хатнаасаа асуусанд хоёр хатан нь,
- Өөө, мянган үхрийн манлай, түмэн үхрийн түрүү болох шинжтэй тугал биз гэв. Тэгээд хоёр хатан хоорондоо,
- Тэр алаг тугал бол бараг сайхь бага хатнаас гарсан хүүгийн сүнс байх магад. Түүнийг тугалчин хүүгээр алуулахгүй бол хожим хойш лав хэрэг болно гээд тугалчин хүүд алаг тугалыг маргааш заавал хорлох хэрэгтэй хэмээн зарлигджээ. Тэр үдэш алаг тугал хүн хувилан тугалчин хүүг хорлоод тугалчин хүүгийн оронд хааны тугалчин болсон байжээ. Өглөө нь болоход үхэр сүргийн дотор алаг тугал үзэгдэхгүй болсонд хоёр хатан дотроо их л ханамжтай болжээ. Тэгтэл нэгэн шөнө Ерэндэй мэргэн хаан харин ардаа хадмал хатгуулж өмнөө түнхээ зүүв гэсэн муу зүүд зүүдлэжээ. Маргааш өглөө нь хаан энэ зүүдэндээ их сэжиг төрж босмогцоо арын овоон дээрээ гарч арван найман ариун сангаа тавьж даатгасанд гэнэт агаар тэнгэрт,
- Баруун газрын шар могойн шумнас гарч ирээд хамгийг чинь алж хаан төрийг чинь эзэлнэ гэж байна гэсэн тэнгэр газрыг донсолгом их дуун гарсан гэнэ. Үүнд хаан их л цочиж өвөр овоон дээрээн гарч дөчин есөн ариун сангаа тавьж залбиран даатгасанд гэгээн агаар тэнгэрээс,
- Түүнийг тугалчин хүүгээс өөр дарах чадалтай хүн байхгүй гэсэн дуун гарсан гэнэ. Ерэндэй мэргэн хаан харьж ирмэгцээ тугалчин хүүг дуудаж ирүүлээд,
- Баруун газрын шар могойн шумнас гэгч одоо удалгүй хамаг түмнийг минь алж, хаан төрийг минь эзлэх гэж аашилж байна гэнэ. Түүнийг дарахад чамаас өөр хүн байхгүй гэнэ. Иймээс чи одоогоор тэрхүү аюулт их дайсныг дархаар явах хэрэгтэй. Тэгэхдээ чи хаан сангийн дотроос аль авах дуртай зүйлээ санаа дураараа ав гэсэн гэнэ. Тугалчин хүү,
- Зөвхөн хашин бор даагаа унаж, хугархай жад, ноорхой нум сумаасаа өөр юу ч авахгүй гэв. Үүнд хааны сэтгэл амаргүй сандрахдаа,
- Хэрэв чи дайснаа дараад дархан цолоо олоод ирвэл чамд гүнжээ хатанчилж өгье гэв. Тугалчин хүү хариугүйгээр хашин бор даагаа унаж, хугархай нум сумаа үүрээд баруун зүгийг чиглэжээ. Тэгж явж байтал гэнэт шар могойн салхи шаралтлаа ирэв гэнэ. Энэ үед бор даага нь уйлж,
- Их салхины ард юу үзэгдэж байх буй гэсэнд тугалчин хүү,
- Шар хадан уул үзэгдэж байна гэв. Бор даага нь,
- Тэгвэл тэр бор уул биш харин шар могойн шумнас байна шүү. Чи одоо нүдээ таг аньж, чихээ чанга бөглөж, амаа тас жимийгээд яв. Би чамайг цавч гэсэн газарт цавч, харва гэсэн газарт харва, хар гэсэн газарт хар, хэл гэсэн газарт дуугар гэсэн гэнэ. Тэгж яваад дэмий удсангүй бор даага нь,
- Цавч гэсэнд тугалчин хүү мориныхоо зүүн баруун хоёр талаар сугартал цавчив. Тэгж байтал морь нь,
- Харва гэхэд мөн мориныхоо зүүн баруун хоёр талаар тоогүй олон харвасанд морь нь,
- Хар гэв. Тугалчин хүү нүдээ нээхэд төөм төөм хотгор могой, толгой толгой дов орой мангийн аврага могойн үхдэл уул шиг овоорон, цус нь мөрөн далай шиг нялайж байна гэнэ. Тэгээд морь нь,
- Эзэн минь одоо нэгэнтээ могойн шумнасыг гүйцэд дарчихсан тул дуугаа дуулаад хаан төрдөө буцаж болно гэв. Тугалчин хүүг дайснаа дараад дархан цолоо мандуулж харьж ирэхэд Ерэндэй мэргэн хаан замд нь угтуул бэлтгэж өөрийн биеэрээ угтаж хаан ордондоо ирүүлээд гурван сарын их найр наадам хийж, тугалчин хүүд гүнжээ шагнах гэсэнд тугалчин хүү гадар хувцсаа тайлсанд цээжин биеэс нь алтан гэрэл цацарч, бөгсөн биеэс нь мөнгөн гэрэл цацарсан тул Ерэндэй мэргэн хаан их л гайхан учрыг асуухад тугалчин хүү,
- Би бол хаан аавын бага хатан ээжээс гарсан алтан цээжтэй, мөнгөн бөгстэй хүү мөн. Гэвч тэр үед хоёр их хатан ээж намайг мэндэлмэгц ээжээс нууж үүд босгынхоо доор булж тавьсан юм. Хаан аавыг ирэхэд би таны дээлийн чинь хормойноос татсанд хоёр их хатан ээж мэдээд тэр шөнө даруй намайг үнсэн овоонд аваачиж булав. Дараа өглөө нь би алт мөнгөн хоёр цэцэг болон хувирч ургаснад хоёр хатан ээж бас намайг гэж мэдээд хүрэгч үнээнд идүүлэв. Тэгээд дараа жил нь би хүрэгч үнээний алаг тугал болж гарсанд хаан аав үзээд их сонирхон хоёр хатан ээжид хэлсэнд тэр хоё мөн намайг хэмээн алахаар бэлтгэж байтал би амжин тугалчин хүүг хорлож түүний оронд тугалчин хүүгээр хувирч явав. Иймээс сая эдүгээ болтол амьд явж хаан аавынхаа төрд зүтгэж хорт могойг дайлав гэжээ. Хаан эзэн үүнийг сонсоод хүүгээ тэврэн авч гашуудан уйлаад тэр дороо зарлиг буулган хоёр их хатны ард нь араг хадаж гарт нь савар атгуулж насан туршид хааны сангийн аргалчин боол болгон шийтгэж бага хатнаа хааны үнэнч шударга хатан гэж ордондоо залж авчирав. Ерэндэй мэргэн хаан, хаан ширээгээ алтан цээж мөнгөн бөгстэй хувилгаан увидастай хүүдээ шилжүүлэн, өөрийнхөө насан туршийн хийсэн алдаандаа гэмшин нэг уулын оройд гарч даяанч ламын шавь болж, ном бясалгаж хойт мөрийнхөө үнэн ёсны төлөө сүсэглэн хичээж суусан гэнэ.

Цааш нь...

Эрт дээр үед энэ дэлхийд цас гэж юм орж байсангүй. Тэр цагт цасны оронд гурил тэнгэрээс буудаг байж гэнэ.
Тэгсэн нэг саваагүй амтай бэр, хадам эцгийгээ тэнгэр ямар байна гэж асуухад,
- Үнс шиг юмаар үлээж байна гээд хэлчихжээ. Тэр үгийг нь Замбативийг эргэж тойрч явсан Хурмаст тэнгэр дуулаад,
— Цасаар задал! гэж зарлиг болжээ. Тэгээд цас зуд болж мал амьтан үхэж үрэгдэж, тэр айл ганц хар нохойтой үлдэж гэнэ....

Тэр саваагүй амтай эхнэрийн даваагүй үгнээс боллоо гэдгийг ч хүмүүс мэдэж тэнгэрийг тайтгаруулж унд хоол гуйж ир гэж тэр хүүхнийг явуулжээ. Тэгээд тэр хүүхэн Хурмаст тэнгэрт очиж идэж уух юм хайрла гэж мөргөж, залбирч гэнэ. Хурмаст,
- Идэх юм чинь эх дэлхийд чинь байгаа. Тариа будаа тарьж амь тэжээ. Угаадсаа өөрсдөө идэж будаагаа нохойндоо өг! гэж зарлиг буулгаад буцаав.
Хүүхэн Хурмастын зарлигийг мартахгүй гэж амандаа үглээд гүйж явсан чинь бутанд бүдрээд ойчиж сандрахдаа, Будаагаа өөрөө ид гэл үү, угаадсаа өөрөө ид гэл үү гэдгийг санаж ядаад,
- Будаагаа өөрсдөө идэж, угаадсаа нохойндоо өг гэж байна гэж хэлж иржээ. Тэгээд энэ цагаас хойш хүн будаа иддэг, нохой угаадсыг нь иддэг болжээ. Нохой бутнаас болж би угаадас идэх боллоо гэдгийг мэдээд тэрэнд өсөрхөж, бут харагдвал дээр нь очиж сарьдаг болсон гэнэ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт үргүй өнчин чөтгөр тэнэж явсаар нэгэн айлд орж гэнэ. Айлын эхнэр нялх хүүхдээ хөхүүлээд сууж байв. Чөтгөр дотроо баярлаж, өнөөдөр нэг хүүхэд олж авах нь гэж чимээгүй харж суув. Айлын хүүхэн хүүхдээ өврөөсөө салгахгүй тэвэрчихээд, нөхөр нь ч гарах янзгүй. Чөтгөр тэсгэл алдахдаа зуухных нь үнснээс атгаж аваад эр эм хоёрын нүдрүү цацав. Айлын эр эхнэртээ уурлаж,
- Чи юунд хүний нүд рүү үнс цацаж байгаа юм бэ? гэж асуухад, эхнэр нь хариу уурлаж,
- Юу гэсэн үг вэ? Харин чи өөрөө миний нүүр рүү үнс цацчихлаа гэж эхнэр нөхөр хоёр хэрэлдэж эхлэхэд чөтгөр баярлаж одоо л нэг завшаан ирлээ гээд хүүхдээ газар тавихыг хүлээж суутал хүүхэн хүүхдээ элгэндээ тас тэвэрчихээд нөхөртөө уурлаж,... хувцас хунараа авч, хүүхдийнхээ духанд хөө түрхээд, төрхөмдөө буцахаар гарч явав.
Чөтгөр эр эм хоёроос хүүхдийг нь авч чадсангүй боловч сэтгэл мохсонгүй. Айлын эхнэрийг дагаж явав. Хүүхэн шөнийн харанхуйд айдас нь хүрэхдээ дутуу цээжилсэн Дарь эхийн зүрхэн тарниа хагас дутуу уншиж явжээ. Чөтгөр бүсгүйг хөөж яваад өөр нэг чөтгөртэй таарч,
- Хүүхэд тэвэрсэн бүсгүй хүн харав уу? гэж асуусанд, нөгөө чөтгөр,
- Үгүй, саяхан нэг тал тогоо тэвэрсэн, доголон Дарь эх л үүгээр өнгөрсөн гэж хариулав. Учир нь хөө түрхсэн хүүхдийн магнай нь хагас дугуй тогоо болон харагдаж, хазгай уншсан Дарь эх нь доголон Дарь эх болж үзэгдэж чөтгөр халдаж чадаагүй юм байж. Хөөрхий бүсгүй хүүхэдтэйгээ амар мэнд төрхөмдөө харьжээ. Түүнээс хойш монголчуудын дунд шөнө хүүхэд нялхсыг авч явахдаа духан дээр нь хөө түрхэж гаргавал муу юм, гай барцад учирдаггүй гэсэн уламжлал тогтжээ.

Дарь эх* - Монголоор: Гэтэлгэгч эх нь арван зүг, гурван цагийн хамаг бурхадын үйлсийн эх хэмээн дээдлэгддэг. Аюул зовлонд өртсөн нэгнийг ганц үрээ хайрлах эхийн сэтгэлээр бушуу түргэн авран гэтэлгэх тангарагт бурхан.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт Шарай гол гэдэг газарт ах дүү гурван сайн эр байж гэнэ. Дараа нь ах дүү гурвуулаа хаан суув. Их ах нь сайхан цагаан эсгий гэртэй, дунд ах нь шар эсгий гэртэй, бага дүү нь хар эсгий гэртэй юм гэнэ. Нэг өдөр их ахынх нь хатнаас хүү төрж гэнэ. Хүү нь том болж, ах дүү гурван хаан түүнд хатан залахаар болж бүх цэрэг, морь, унаа хөсгөө хөдөлгөж орчлонгийн хамгийн гуа сайхан эмэгтэйчүүд бүсгүйчүүдийг булаан авахаар болов. Тэгээд нэгэн мэргэн хүнээс асуусанд маш олон цэрэг морио алдах учраас өөр аргаар хайж олохыг зөвлөжээ. ...
Ах дүү гурав мэргэний хэлэхийг сонсоод яаж зарлага багатайгаар хүүдээ хатан олж өгөхийг ярьж хэлэлцсэний дараа хар хэрээг дуудаж ирүүлээд,
- Чи явж энэ дэлхийн хаана, ямар гоо хатад буйг мэдэж ир гээд явуулав. Хар хэрээ хааны зарлигаар Төвдийн өндөрлөг, Шинжааны элс, Ар халхын говиор явж хайсан боловч гуа сайхан хатан олсонгүй гэнэ. Явж явж гурван жилийн дараа эргэж иржээ. Хэрээ,
- Шарай голын хаад минь, алс хол явсан гавьяатай хэрээ үүргээ биелүүлээд ирлээ гэж дуугараад нисч байв. Ах дүү гурван хаан хар хэрээний хэлэхийг сонсоод "Тийм хол газар удаан явж ирсэн амьтан юм чинь" гэж хонь гаргаад бүтэн ууц тавьж,
- За, гавьяатай хэрээ минь, та энэ шүүсэн дээр бууж суугаад үгээ хэл гэж залав. Хар хэрээ хонины ууцан дээр буусангүй.
– Гавьяатай хэрээ ирлээ, гавьяатай хэрээ ирлээ гэж хашгираад нисээд байжээ. Ах дүү гурван хаан түүнийг үзээд “Энэ хар хэрээ хонины ууц чамлаж байна, аргагүй биз” гээд бяруу төхөөрч тавиад,
- Гавьяатай хар хэрээ энд буугаад үгээ хэл гэсэнд бас бууж ирсэнгүй.
– Гавьяатай хэрээ ирлээ, гавьяатай хэрээ ирлээ гээд тойрон нисээд байв. Ах дүү гурван хаан яаж буулгаж ирэх аргаа олохгүй сандарч байтал хэрээ тэнгэрт эргэж эргэж байгаад,
- Гурван хаантаан, энэ хурмаст тэнгэрт гурван сайхан дагина байна. Нэгийг нь гуйвал авч болох юм. нэгийг нь хулгайлвал авч болох юм. Бас нэгийг нь булаавал авч болох юм байна гэж хэлээд нисч байна гэнэ. Ах дүү гурав хэрээний хэлэхийг сонсоод “Энэ ч сайхан үг байна. Хар хэрээ үнэхээр үүргээ сайн биелүүлж иржээ” гээд ах хаан өөрийнхөө мөнгөн дугараа* гаргаж тавиад хэрээнд,
- За, гавьяатай элч минь, та мөнгөн дугар дээр залран сууж үгээ хэл гэж залсанд хэрээ мөн л бууж ирсэнгүй. Тэрээр,
- Энэ газар доор лусын хааны зургаан сайхан охин байна. Гэвч та нар түүнийг авахад туйлын хэцүү гэж хэлчихээд нисээд байв. Ах дүү гурван хаан түүнийг сонсоод,
- Гавьяатай элчин хар хэрээ минь, тэнгэрийн дагина, газрын лусын хүүхнүүдийг бид авчирч чадахгүй. Энэ Төвдийн өндөрлөг, Шинжааны элс, Ар халхад сайхан хүүхнүүд байхгүй юм уу? та энэ дээр бууж суугаад үгээ хэл хэмээн их хаан алтан дугараа гаргаж хар хэрээг залав. Хар хэрээ мөн буулгүйгээр,
- Энэ Төвдийн өндөрлөгт Рогма гуа гэдэг нэртэй, нар сар шиг гэрэлтэй, навч цэцэг шиг өнгөтэй, дэлхийд олдомгүй сайхан хатан байна. Гэвч та нар түүнийг авахын тулд их дайн дажин болно гэж хэлээд нисээд байжээ.
Ах дүү гурван хаан хар хэрээг “Бууж ирээд үгээ хэл” гээд орчлонгийн бүх үнэ хүндтэй ёсоор залсан ч огт бууж ирсэнгүй гэнэ. Тэгэхээр нь гурван хаан уурлаж, энэ лав бидний явуулсан хэрээ биш байх, хаанаас ийм хэрээ гарч ирээд биднийг дооглоод байгаа юм бол? Харваад унагачихъя гээд харвах гэсэнд хэрээ айж сандрахдаа гэрийн гаднах үнсэн дээр шургаж унаад,
- Гурван хаантаан, амийг минь өршөө, би гурван жил явсан боловч юу ч олсонгүй, сая миний хэлсэн бүхэн худлаа гэж хэлээд буруугаа хүлээж, амь гуйж гэнэ. Түүнээс хойш хар хэрээ айлын гаднах үнс, хогон дээр суудаг болсон юм гэдэг.

Мөнгөн дугар* - цагаан шүхэр

Цааш нь...

Эрт цагт хүн тариа тарьж бор хоол иддэггүй, зөвхөн мах иддэг байжээ. Усны шувууд намар болоход усан дотор үр өндгөө үлдээж дулаан орондоо өвөлжөөд хавар болохоор түүнээ үзэхээр баяр хөөртэй буцаж ирдэг юм гэнэ. Ийнхүү усны шувууд намар үр өндгөө орхихдоо гунигтай болдог тул хүмүүс намрын шувуу бэлгэгүй, хаврын шувууд бэлгэтэй гэж ярьдаг байв. Нэгэн хавар нэг эмэгтэй малаа хариулаад явж байтал дулаан орноос ирж яваа сүрэг усны ... шувуутай таарч, ихэд бэлгэшээн гэртээ харьж өөдөөс нь сүүн цацал өргөсөнд усны шувууд баярлан ганганалдаж, удтал гэрийнх нь дээгүүр эргэлдэж байгаад явав. Удалгүй намар болж сүрэг шувуу дулаан газартаа буцахаар явж байхад нь өнөө эмэгтэй мөн л хонио хариулж яваад таарчээ. Шувууд хоньчин бүсгүйг таньж баярлалдан толгой дээгүүр нь хэчнээн нисэлдсэн боловч бүсгүй “Намрын шувуу бэлгэгүй” гэж бодоод хаврых шигээ баярлаж, сүүгээр цацал өргөсөнгүй. Сүрэг шувууд хэсэг эргэлдэж байснаа нэг юм цацчихаад нисэж одов. Эмэгтэй шувуудын цацсан зүйлийг юу болохыг мэдсэнгүй дараа жилийн хавартай золгож, шувууд ирдгээрээ ирж, бүсгүй сүүгээ өргөн намар болоход мөн л шувууд буцдагаараа буцав. Намрын налгар сайхан өдөр хонио хариулж яваад урд жил усны шувуудын юм цацсан газарт нэг их тариа ургачихсан халиурч байхыг олж үзжээ. Бүсгүй баярлан хөөрч, тариаг хураан авч гурил будаа гарган авчээ. Үүнээс хойш хүн тариа тарьдаг болсон бөгөөд тарианы үрийг анх усны шувуу хүнд өгсөн юм гэдэг.

Цааш нь...

Монголчууд эрт дээр үеэс ирсэн зочин гийчиндээ хар ус хийж өгдөггүй заншилтай. Юунаас ийм заншил тогтсон нь ийм түүхтэй юм гэнэ.
Эрт урьд цагт нэгэн баян айлд хавчиг үүрсэн бадарчин ирж гэнэ. Тэр айлын эзэгтэй дуртай дургүй бадарчинд цай хийж өгөх гэсэнд, өнөө бадарчин,
- Хэрэггүй, хэрэггүй. Би яаруу явж байна. Та харин надад андуутай* хүйтэн уснаасаа нэг шанагыг хийгээд өгчих гэж гэнэ. ... Айлын хүнд харин ч сайн юм болж, хурдан гэгч гантай хар уснаасаа хутгаж өгөв. Бадарчин шанагатай түүхий усыг авч залгилчихаад цааш явж байтал замдаа гэдэс нь өвдөөд болохоо байж, бие зассанд мөнгөөр хүндэрч гэнэ. Түүнээс хойш тэр бадарчингийн амьдрал өдрөөс өдөрт сайжирч, үеийн үедээ баяжсан бөгөөд харин бадарчинд хар ус хийж өгсөн баян айлын амьдрал өдрөөс өдөрт муудаж, үеийн үедээ ядуу зүдүү амьдарсан гэдэг.
Тэр бадарчин жирийн хүн биш байсан учраас зориуд баян айлын буяныг авахаар очсон байжээ. Үүнээс хойш Монголчууд зочиндоо хар ус өгөхийг ихэд цээрлэх болсон ба зочноо ихэд хүндэтгэн халуун хоол, ундаар дайлдаг болсон ажээ.

*андуу - усны сав, модон хавчиг

Цааш нь...