Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

Хэрээ эрт цагт шувуудын түшмэд байсан юм санжээ. Тэгтэл тэр ховдог сэтгэлээсээ болж хүний ялгадас тоншоод эрх ямба буух болох дээрээ байхгүй юм л хэцүү, байгаа юм бол баас ч болов сайхан “гаага гаага” гэж хашхирч байсан гэнэ. Хэрээ одоо хэр нь хөлөө алцагануулж явдаг нь урьдын ноён ямбаараа явж байгаа нь тэр гэнэ. Хэрээ их урт настай цөөхөн өндөглөдөг шувуу юм гэнэ билээ.

Цааш нь...

Нэг могой өдөр бүр голын захад ирэн өвсний өндөр, усны тунгалагт нь тоглон нааддаг байжээ. Нэгэн өдөр гэнэт ширүүн бороо цутгаж, догшин салхи дэгдэхэд могойн толгой сандарч сүүлээ чирэн амь тэмцэн нүхнийхээ зүг сандран мөлхөж гэнэ. Яарч сандран мөлхсөөр байгаад сүүл нь модны хожуулд хатгагдан олон газар шарх сорив олжээ. Сүүл үүнд их дургүйцэж, ...
- Би өөрийн замаар явсан дээр бололтой! гээд бүр хөдлөхөө байчихжээ. Энэ үед толгой санаа ихэд зовниж,
- Бид хэдийгээр зовлонг амсч байвч энэ биеийнхээ төлөө тэвчих хэрэгтэй шүү дээ. Чи сүүлд мөлхөн зовлон амсч байхад би чиний өмнө зам нээж чамайг чирж мөлхөнө. Чиний явж байгаа зам бол миний туулж өнгөрсөн зам тул гагч чи ганцаар шарх олоогүй бөлгөө. Харин хоёулаа хамт энэ бүхнийг даван туулах юм бол чухам жаргалан гэгч тэр билээ. Хэрвээ тус тусдаа салахад хүрвэл хэн хэн маань зовлонд учирна гэж учирласан боловч сүүл харин толгойныхоо үгийг үл тоомсорлон өөрийнхөөрөө зүтгэсээр байгаад салж одов. Толгой нь сүүлээсээ салж зовон зүдэж яваад сая нэг нүхэндээ хүрсэн ажээ. Харин сүүл толгойноосоо салаад зүг чигээ олохгүй энүүгээр тэнүүгээр хамаагүй үсэрсээр явж нэгэн хадны завсарт тарчлан үхэж гэнэ.

Цааш нь...

Хүүхдүүд та бүхний мэдлэгт нэмэр болог хэмээн мэдэхгүй үгээ хайж утгыг нь ойлгож авах шинэ холбоосийг нүүр хуудасны баруун хэсэг дэх 'Хэрэгтэй холбоосууд' буланд байрлууллаа.

Цааш нь...

Сүн далайг шалбааг байхад, сүмбэр уулыг дов байхад хүйтний өвгөн, дулааны өвгөн хоёр хүч чадлаа үзэлцэх гэжээ. Хүйтний өвгөн,
- Би есөн хоногт энэ дэлхийг хөлдөөе! Чи хайлуулж чадах уу? гэхэд дулааны өвгөн,
- Би тэгвэл найман өдөрт л цас мөсийг нь хайлуулж усан далай тогтоочихно. Чи миний халууныг халхалж чадахгүй шүү дээ! гэжээ. Тэгээд тэр хоёр мөрийгээ авсан нь нөгөөгөө мэдэлдээ авна гэж тохиролцжээ. ... Хүйтний өвгөн, есөн хоногийн турш цасан шуурга тавьж, ер бусийн хүйтнээр дэлхийг цэвдэг болтол хөлдөөгөөд, аварга том бух бүтээж авран хамгаалагч болгон тавьж гэнэ. Дулааны өвгөн найман өдөр нар бүтээж дэлхийг найман зүгээс нь шарж найман өдөрт усан их далайтай болгожээ.
– Хаана мөс үлдэж вэ? гэж шалгахад аварга бухны битүү дөрвөн туурай дор нь мөс үлдсэн байжээ. Урьд хоёр туурай доор нь урд мөсөн туйл болон тогтсон юмсанжээ. Дулааны өвгөн уурлахдаа тэр бухны битүү дөрвөн туурайг хага цавччихсан гэнэ. Тэгснээс үхэр салаа туурайтай болжээ. Гэвч хоёр өвгөний хүч нь тэнцэж жилийг жигдхэн хувааж, зун өвлөө ээлжлүүлдэг болсон юмсанжээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт жигүүртний хаан Хангарьд газар дээр ямар амьтны мах хамгийн сайхан амттайг мэдэх гэж хараацай, хэдгэнэ хоёрыг дуудан ирүүлээд хэлэв,
– Та хоёр энэ дэлхийг эргэн тойрон нисээд ямар амьтны мах илүү сайхан амттайг мэдэж ир гэжээ. Хараацай, хэдгэнэ хоёр зарлиг ёсоор нисэн оджээ. Тэр өдрийн тэнгэр цэлмэг, нар дуртмал, найртай дулаан байсан тулд хараацай шувуу хаан эзнийхээ зарлигийг мартаад хөх тэнгэрт ...хөөрөн нисч, хөгжилтэйгээр жиргэн дуулж, дуртмал наранд ээж, дураа ханатал цэнгэж явав. Хорт муу санаат хэдгэнэ л харин харгуй замд дайралдсан хамаг амьтныг хатгаж, халуун цусыг амталж явав. Тэгж байтал нар шингэж, тэр хоёр ч буцах болов. Тэмдэгт газраа хоёулаа уулзаад буцах замдаа хараацай шувуу хэдгэнээс асуув.
- Ямар амьтны мах хамгаас амттай гэж мэдэв чи? гэсэнд хэдгэнэ,
- Хүний мах л хамгийн амттай юм гэж мэдлээ. Хүндэт хаан маань одоо хүний махаар л хооллох болно гэв. Хараацай шувуу харамсан гашуудаж “Хөөрхий хүн төрөлхтөнг хөнөөлөөс яаж аврах билээ” гэж гайхаш нь барагдаад,
- Амьд хүний цусыг амсаж яаж үзээ вэ чи? гэсэнд хэдгэнэ,
- Аа тэр юухан байхав. Хатгуураараа хатгаад хэлээрээ амталж үзлээ гэсэнд хараацай,
- Тэр сүрхий амталдаг хэл чинь аль вэ? гэсэнд хэдгэнэ,
- Энэ гэж амаа ангайн хэлээ үзүүлсэнд хараацай хэлийг нь суга татчихжээ. Тэр цагаас хойш хэдгэнэ урьдын адил донгодож чадахаа байгаад зүгээр дүнгэнэдэг болчихсон гэнэ. Тэгээд шувууны хаанд очиж хэдгэнэ хойно урд бөртөгнөн гомдол зарга мэдүүлэн, байдаг чадлаараа дүнгэнэсэн боловч нэгэнт хэлгүй болсон болохоор юу ч хэлж чадсангүй.
– Юу гэж дүнгэнээд байгаа юм бэ? Юу ч ойлгохгүй байна гэж шувууны хаан унтууцан хилэгнэж,
- Хараацай чи хэл хэний мах илүү амттай вэ? гэсэнд,
- Хамгийн амттай нь могойн мах гэжээ. Шувууны хаан хараацайн үгийг үнэмшээд могой барьж иддэг болов гэнэ. Одоо хангарьдын удмаас ганц элээ үлдэж хоцорсон бөгөөд хааныхаа нэг адил могой идэх дуртай болсон нь тэр гэнээ.

Цааш нь...

Урьд балар цагт нэгэн хаан ганц хүүтэй, түүнээ хүнээс нуугаад ердөө үзүүлдэггүй байжээ. Харин нутгийн албатын хүүхдүүдийг ээлж дараагаар дуудан аваачиж хүүгээ харуулдаг боловч тэд гэртээ буцаж очдоггүй юмсанжээ. Энэ жигтэй явдлыг хүн бүхэн дуулж, ихэд гайхдаг байв. Тэр нутагт ганц охинтой нэг хүүхэн байж гэнэ.... Гэтэл тэр хүүхний охин, хааны хүүг харах ээлж болжээ. Эх нь охиноо хааныд хүргэж өгөхдөө,
- Хааны хүүг харж байхдаа идээрэй гэж өөрийнхөө хөхний сүүгээ хийсэн ааруул өгчээ. Охин хааны хүүг өдөр, шөнөгүй бөөцийлөн суухдаа ихэд айсан боловч өлсөхийн эрхэнд ээжийнхээ өгсөн ааруулыг идэж гэнэ. Тэгтэл хааны хүү баахан харж байгаад,
– Чи юу идээ вэ? Надад өгөөч гэхэд охин ааруулаасаа өгчээ. Хүү ааруулын амтыг үзээд ийм сайхан амттай юм хаана байна? Надад олж өгөөч! гэж гэнэ.
– Манай ээж хийдэг юм гэхэд,
- Чи олж авчирч аль! Харин намайг битгий хүнд хэлээрэй. Аргагүй хэлэх болбол тарваганы нүхэнд бархираарай гэж гуйж гэнэ. Охин гэртээ харьжээ. Нутгийн хүмүүс тэр охиныг хүрээд ирсэнд ихэд гайхаж, түүнээс элдвээр шалгаасан боловч юу ч олж дуулсангүй. Гэсэн ч охин томоогүйтэж хээр гараад тарваганы нүхэнд,
- Хааны хүү их муухай, үхэр шиг эвэртэй, зэрлэг гайхай шиг шүдтэй юм гэж хашгирахад замаар явсан хүмүүс дуулчихжээ. Түүнээс хойш хааны албат нар хүүхдээ явуулж хааны хүүг харуулахаа больжээ. Хаан уурлаж тэр үгийг хэн хэлснийг мөшгөхөд, талын тарвага хэлсэн болж таарчээ. Хаан тэр тарвагыг амьдаар нь авчруулаад, таван хурууных нь нэгийг тас цавчуулжээ. Түүнээс хойш тарвага дөрвөн хуруутай болсон юм гэдэг.

Цааш нь...

Эрт дээр цагт нэг хаан гүнжээ 25 нас хүртэл гадаа гаргахгүй ордон дотроо байлгаж байжээ. Тэр гүнж 25 нас хүрээд ааваасаа би нэг удаа цэцэрлэгт гаръя гэж гуйж гэнэ. Хаан зөвшөөрч гүнж цэцэрлэгт гарч явтал, хангарьд шувуу шүүрээд явчихаж. Хаан хотол хошуу даяарх мэргэн шар зурхайчдаа цуглуулж гүнжийг олж... ирэх овтой мэхтэй хүн хаана байна хэлж аль гэж айлдаж гэнэ. Зурхайч нар таны гүнжийг олж ирж чадах хүн албат нарын чинь дотор найман хүүхэдтэй нэгэн өвгөн байна. Тэр тус болох юм байна гэж мэргэлцгээжээ. Тэгээд тэр найман хүүхэдтэй өвгөнийг эрж олуулаад дуудуулсан байна. Тэр өвгөн найман хүүгээ дагуулаад хаанд бараалхан ирж, хааны зарлигийг сонсож аваад,
- За миний хүүхдүүд хааны гүнж алга болсон гэнэ. Түүнийг олж ирж чадах уу? гэсэнд,
- Чадна гэцгээж байна гэнэ. Өвгөн, хаанд миний хүүхдүүд гүнжийг олж ирж чадах юм байна гэсэнд хаан гүнжийг танай найман хүүхэд олж ирвэл хамгийн ахмадаар нь хаан болгож хаан ширээнд суулгаж бусад долоог нь түшмэл болгоно гэж зарлиг буулгаж гэнэ. Тэгээд хаан өвгөний найман хүүгийн эрдэм увдисыг асуусанд,
ЕЕЕМэргэн харвадаг
___Хурдан гүйдэг
___Холыг хардаг
___Үгүй юмны үнэр шиншлээд мэддэг
___Салхи сордог
___Нуур далай балгадаг
___Нар сар тогтоодог
___Отгон дүү нь огт бараагүй юмыг шүүрч авдаг ийм ийм эрдэмтэй гэжээ. За тэгээд хаан гүнжийг ол гэж зарлиг болгосонд тэр хүүхдүүд гүнжийн зугаалж явсан цэцэрлэгт очоод эхлээд үнэрч хүүхэд үнэрлэж үзээд, хангарьд шувуу аваад явж гэж хэлж, холыг хардаг нь харж тэнд явж байна гэж хэлж өгч, харвадаг нь харваж, унахаас өмнө сордог нь сорж авч байхад нар орой болоход нарыг тогтоож саатуулж байж шүүрдэг нь шүүрч, ингээд хааны гүнжийг авч хаанд аваачиж өгчээ. Хаан их баярлаж, найр хурим хийгээд ахмад хүүг хаан ширээнд суулгана гэхэд тэр хүү ааваасаа асууж ирнэ гээд явжээ. Аавдаа очоод,
- Би хаан болохгүй. Аав та алтан сумаа бидний хэнд өгөх вэ гэсэнд, 
- Хэнд ч өгч чадахгүй, харин би тэнгэр өөд харвана. Уралдаж очоод алт түрүүлж хүрсэн нь ав гээд харважээ. Тэгтэл отгон дүү нь тэнгэрт гарч алтан сумыг гүйцэж аваад тэндээ алтан гадас од болжээ. Долоон ах нь хойноос нь явж огторгуйн долоон бурхан од болсон гэнэ. Долоон бурхан алтан гадсыг тойрч байдаг нь ах дүү долоон хүүхэд дүүгээ эргэж байгаа учиртай гэнэ.

Цааш нь...

Эрт нэгэн цагт аймшигт ган гачиг болжээ. Хамаг гол мөрөн ширгэж, тэнгэрт нэг ч үүл үгүй болов. Хүн амьтан цөмөөрөө шатам халуунаар төөнөх нарыг ширтэн түгшиж суух боллоо. Гэтэл бүх голын усыг урьд хожид үзэгдэж байгаагүй нэгэн аймшигт том мэлхий бүгдийг уучихсан юмсанж. Араатан жигүүртэн бүгд цугларч хэлэлцээд: “Энэ аварга мэлхийг инээлгэж чадвал балгасан тэр их усыг буцаан гаргана. ... Өөр арга байхгүй” гэж тогтжээ. Ингээд түүний өмнө тогоруу бүжиглэж, имж инээдтэйгээр үсэрч харайж, яаж ч оролдоод мэлхийг инээлгэж чадсангүй. Мэлхий амаа чанга гэгч нь жимийчихээд огтхон ч инээсэнгүй гэнээ. Харин тэгтэл хамгийн жижигхэн өт өнөөх мэлхийн том гэдсэн дээр гараад сүүлээрээ түүнийг гижигдэж гарчээ. Том муухай мэлхий эхлээд ихэд тэвчсэн авч удалгүй тэсвэр алдаад инээж гарав. Түүнийг инээмэгц залгисан бүх ус нь хүрхрээ болон асгарч, ангаж цангасан амьтан, хүмүүс аврагдаж амар сайхандаа жаргажээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт нэг их эр чадалтай анчин хүн байжээ. Тэр юунд ч дийлэгдэхгүй их хүчтэй хүн болохоор бурхан түүний эрхий хурууг авчихсан чинь хүч нь жаахан буураад баавгай гэдэг амьтан болсон гэнэ. Баавгай уг нь хүн байсан болохоор хүн шиг хойд хөл дээрээ явдаг, ер нь тэгээд хүний хэл мэддэг, агнахад аргатай амьтан гэж анчид ярьдаг юм. Баавгайн хээлийг эл гэдэг. ... Анчин хүн элтэй баавгай агнадаггүй. Элтэй баавгай дайралдвал анчид баавгайн ичээн дээр нь очоод сэрээ шороор хатгаж:
- Элтэй бол элээ гарга
- Элгүй бол өөрөө гар гэж хашхирахад, баавгай хүний хэлээр элтэй баавгай элээ гаргаж орхиод гарч ирдэг юм гэж ярьдаг. Ер нь баавгай их амархан төрдөг амьтан юм байх. Баавгай амархан төрдөг болохоор эм баавгайн саврыг хүн төрөхөд тус болно гэж анчид авдаг байна. Анчин хүн баавгай агнах гээд цахиур буу цэнэглэж амжихгүй болохоор:
- Баатар бэлдэж бай, эрийн зэмсэг бэлдэж дуусаагүй байна гээд дэлэхэд, мөн баавгай хариу дэлж дэвэх маяг үзүүлдэг гэнэ. Тэр хооронд анчин хүн буугаа цэнэглэж авдаг гэж ярьдаг юм. Мөн эм баавгай агнаад, залуу хүнийг шууд очуулдаггүй, залуу хүнээр арьсы нь өвчүүлдэггүй ёстой ажээ.

Цааш нь...

Зуны нэг сайхан өглөө царцаа цайгаа уучихаад, шоргоолжнуудынг харахаар дээр дээр үсрэн дэгдсээр очив. Тэнд саяхан танилцсан найз шоргоолж нь байх аж. Шоргоолжнууд амрах завгүй ажиллана. Найз шоргоолж, түүний аав, ээж, ах эгч, дүү болон бусад нөхөд нь өвлийнхөө хүнсийг базаах гэж эрвийх дэрвийхээрээ зүтгэж байгаа нь тэр байлаа. ...
– Та нар юуны төлөө биеээ зовоон, амрах завгүй ажиллаж байгаа юм бэ? гэж царцаа сонирхон асуугаад,
- Түүний оронд нааш ирээд надтай тоглооч. Бид цэнгэн зугаацаж болно шүү дээ гэлээ.
– Чи бишгүй л зугаацан тоглолоо. Дуусаагүй гэж үү?! Одоо ажлаа хийсэн нь дээр дээ. Удалгүй зун дуусаж өвөл болно. Өвс хатаж, цэцэгс хагдарна. Ус хөлдөж навчис унан хоол олдохоо болино. Одоо л хөдлөхгүй бол тэр үед хоол олохын тулд юу ч хийгээд нэмэргүй гэж шоргоолж тайлбарлав.
– Би дуучин болохоос ажилчин биш. Зугаацсан нь надад дээр. Хоол хүнс зөндөө л байна хэмээн царцаа мэдэмхийрэн хэлж гэнэ.
– Өвөл гэж ямар аюул байдгийг мэдэхгүй гэнэхнээрээ байгаа аргагүй л балчир залуу байна даа хэмээн шоргоолж харамсангуй хэлжээ. Царцаа зуны турш тоглон наадахад, шоргоолж болон түүний нөхөд амрах завгүй ажиллацгаасан ажээ. Царцаа цагийг зугаатай өнгөрөөн тун аз жаргалтай байв. Гэвч удалгүй өдрөөс өдөрт хүйтэрсээр аюулын харанга дэлдэж эхлэв. Эцэстээ царцаанд ямар ч хоол олдохоо больжээ. Хоног өнгөрөх тутам тэрээр турж цонхийсоор царай зүс гэж авах юмгүй болов. Харин шоргоолжнууд үүрнийхээ гүн рүү орцгоов. Тэдэнд өвлийн турш идэх хоол байхад юунаас айх вэ? Улмаар өлссөн царцаа,
– Ноён шоргоолж минь, надад хоолноосоо жаахныг өгөөч? гэж гуйв. Амьдрал өдрөөс өдөрт хүндэрч амьдрахад хүнд болж байна. Би алдаагаа ухаарч ойлголоо хэмээн царцаа уйлагнав. Гэвч царцаа түүнтэй ахиад хэзээ ч уулзахгүй, мөн үгээ хэзээ ч хэлж чадахгүй шүү дээ. Эцэст нь хөөрхий царцааны үхэл нь иржээ. Чухам яагаад ийм гунигт явдал болов гэдгийг хайрт дүү нар минь тунгааж бодоорой!

Цааш нь...