Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

Баадай нутагтаа эргэн ирж хуучин авгайтайгаа нийлсэний дараа яаж амьдрах тухай төлөвлөн бодоод тун эвтэйхэн арга олж гэнэ. Энэ нь “Эхлээд харганы ноос түүж түүгээрээ эсгий хийх гэнэ. Эсгийгээ гүүнээс худалдана. Гүүнээс маань жороо унага гарна. Жороо унагаа морь болохоор нь гэрээр наймаална. Тэгээд л болох нь тэр” гэж шийдээд гадуур гартал нэг худалдаачин хүн “Илүү гэрээ худалдана”... гэхээр нь “Чамд жороо морь нэгийг өгье! Гэрээ надад өг!” гэсэнд тэр хүн зөвшөөрч гэнэ ээ.
Тэгээд Баадай гэрий нь аваад явах гэтэл өнөөх хүн “За Баадай минь, нөгөө жороо морио аваад ир!” гэсэнд Баадай
“За маргаашаас эхлээд харганы ноос түүнэ. Түүгээрээ эсгий хийн. Эсгийгээ гүүнээс өгнө. Гүүнээс минь жороо унага гарна. Унагаа сургаад морь болгоно. Морь болсон хойно нь чамд өгөх юм шүү дээ!” гэж гэнэ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт Соломбо хаан гэж нэг хаан байжээ. Энэ хаан их баян боловч үр хүүхэдгүй юмсанжээ. Энэ хааны нэг ядуу зарц хүн олон хүүхэдтэй айжээ. Хамгийн бага хүү нь гурван настай сэгсгэр үстэй хүү гэнэ. Тэгсэн чинь нэг лам хааныд очоод
“Энэ ядуу айлын сэгсгэр үстэй хүү чиний өвийг хураах хүү байна даа” гэжээ.
“Энэ гуйлгачин айлын сэгсгэр хүүд өвөө идүүлэхгүй” гэж хаан бодоод нэг өдөр тэр ядуу айлд очиж өнөө хүүг гуйхад нь эх нь өгөх дургүй байв. Эцэг нь “Баян хаан хүн тул өгнө” гээд өгчээ. Хаан эцэг эх хоёрт нь их... алт өгөөд хүүгийн сэгсгэр үснээс атгаж аваад явжээ. Хаан хээр очиж тэр хүүг их хөр цасанд амьдаар нь булж орхив. Гэтэл нэг чавганц цас үүрэхээр явж хөр цасны дэргэд хүртэл хүүхэд уйлах чимээ гарсанд өнөө хөр цасыг ухаж хүүг гаргаад нэг баян айлд аваачиж өгөв. Тэр айл баярлан авч тэжээн өсгөж нэг баян айлын ганц охиныг тэр хүүдээ гуйж эхнэр болгон авч өгөв. Сэгсгэр хүүг сайхан эр болсныг Соломбо хаан сонсоод
“Яаж алах билээ!” гэж боддог болжээ. Нэг өдөр хүүг дуудуулан ирүүлээд
“Чи эрлэг номон хааныд очиж үхсэний өв, хатсаны хаг авч ир!” гэж тушаав. Хүү гэртээ буцаж ирээд хааны тушаасныг хэлсэнд эхнэр нь өгүүлрүүн
“Эрлэг номон хааынд биеэрээ очиж болно. Харин замдаа авч явах зүйлийг чинь би бэлтгэж өгнө!” гээд нэг шуудай нүд, нэг шуудай шөрмөс, нэг шуудай хужир өгч “Үүнийг аваад яв! Замд чинь “Нүдтийн орноос ирсэн хүн байна, нүдийг чинь иднэ” гэж хэрээ хэлнэ. Түүнд нэг шуудай нүдээ асгаж өгөөрэй. Түүнээс цааш нэг чавганц ирж “Шөрмөстийн орноос ирсэн хүн байна, шөрмөсий чинь шөрмөслөж авна” гэнэ. Түүнд шуудай шөрмөсөө асгаж өгөөрэй” гэв.
Явах замд нь эхнэрийн нь хэлсэн зүйлүүд бүгд тохиолджээ. Захисан ёсоор нь гүйцэтгээд явж байтал нэг эмэгтэй хүн үхрийн эвэрт өлгөгдсөн байв. Тэр эмэгтэй
“Хүү чи хаана очиж явна вэ?” гэв. Хүү:
“Эрлэг номон хааныд очиж явна” гэжээ.
“Яасан сайн юм бэ? Би мянган галав өнгөртөл энэ үхрийн эвэрт өлгөөтэй явж байна. Салж чадахгүй нь. Ямар учиртай болохыг эрлэг номон хаанаас асууж өгнө үү?” гэж захижээ. Тэндээс цаашаа нэг далайг гатлаад явж байтал олон хүн сүм дуган барих гэж ноцолдож ядан байв. Барьсан нь нурж эвдрээд ер тогтохгүй байна гэнэ. Тэгээд хүмүүс хүүгийн хаана очиж явааг асуув. Хүү тэдэнд яваа учраа хэлсэнд тэд
“Бид нарын барьсан сүм суварга ер тогтохгүй ямагт эвдрэн нураад байх юм. Та үүний шалтгааныг эрлэг номон хаанаас асууж өгнө үү?” гэж захив.
Тэндээс цаашаа явж байтал усны эрэг дээр нэг хүн онгоцондоо наалдаад салж чадахгүй суухыг үзлээ. Тэр хүн хүүгийн хаана очихоор явааг асууж мэдээд “Би энэ онгоцонд наалдсаар хэдэн галав өнгөрөв. Үүнээс салж чаддаггүйн учрыг эрлэг номон хаанаас асууж өгнө үү?” гэж гуйжээ. Мөн тэндээс цаашаа явж байтал нь алт, мөнгөн хоёр хүн “Чи үнэтэй юу? Би үнэтэй юу?” гэж бие биеэ ташуурдан байв. Хүү цаашаа явж эрлэг номон хааныд хүрээд очтол нь хаан эзгүй учир хатан гарч ирэв. Энэ хатан бол хүүгийн эгч байжээ. Урьд энэ хатныг Соломбо хааныд зарц байхад нь хангарьд шувуу шүүрч авчраад эрлэг номон хааны хатан болгож өгсөн байжээ. Эгч нь дүүгээ таниад
“Энэ газар амьд ирдэг хүн байдаггүй юм. Чамайг нуухаас өөр аргагаүй болов” гэж газар малтаж нүхэн дотор суулгаад дээрээс нь модоор таглаж шороогоор хучаад дээр нь гал түлж галлан байв. Дүү нь зам загуу захисан олон хүний үгийг эрлэг хаанаас асууж өгөхийг эгчдээ хэлэв.
Орой болж хаан гэртээ иртэл хааны унаж явсан хар морь нь хотондоо ойртохгүй, үнэртэж хамраа хорд хорд дуугарган үргэхэд хаан хатандаа хэлжээ.
“Мэргэн шар төлгийг минь авч ир, морь минь хотондоо ойртохгүй байдаг чинь ямар юм болоо вэ?” гэхэд хатан мэргэн шар төлгий нь дээгүүр гурван удаа алхаж, шар гичийн доогуур гурав дахин шургуулаад аваачиж өгсөнд хаан төлөг тавьж үзвэл “Үнсэн тэв, шороон тэв, модон тэв, энэ гурван тэвийн дор зэс хошуутай хүн байна” гэж төлөг нь буужээ. Тэгэхээр нь хаан уурлаж “Ийм юм хаана байх вэ? Энэ төлөг юм мэдэхгүй болжээ” гээд төлгөө усанд хаяжээ. Хаан гэртээ орж хүнгүй байхыг үзээд тайвширч хоолоо идээд унтах болжээ. Гэтэл хатан “Урьд гарьд шувуу намайг энд авчрах замд нэг эхнэр хүн үхрийн эвэрт өлгөгдсөн байсан тэр яасан хүн тийм байдаг юм бэ?” гэхэд
“Тэр бол урьд түүнээс нэг ядуу хүн хүүхдэдээ уулгах гэж сүү гуйхад нь эс өгсөн учраас тийм болжээ” гэв.
Хатан бас
“Мөн замд олон залуус сүм суварга барьж ядан байв. Барьсан нь нурж эвдрээд тогтохгүй байсан. Энэ ямар шалтгаантай юм бэ?” гэв. Хаан:
“Тэдгээр хүмүүс урьд, сүм суварга зэргийг эвдэж явснаас одоо өөрсдөө юм хийх гэхэд нь бүтэхгүй байгаа нь тэр” гэжээ.
Хатан
“Бас нэг хүн усны онгоцонд наалдаад салж чадахгүй байсан, энэ ямар учиртай юм бэ?” гэхэд
“Тэр урьд, амьтныг усаар гаргаж өгөхдөө туйлын их хонжиж мөлжиж байсан учраас тийнхүү наалдсан юм. Одоо салах ойртож байгаа” гэжээ.
Хатан бас асуув: “Алт, мөнгөн хоёр хүн зам дээр байсан. Түүний алт мөнгөнөөс авч болдог юм уу?” гэхэд
“Гуйгаад байгаагийн нь хэрээр авч болно” гэжээ. Маргааш өглөө нь эрлэг хаан замбуутивийг эргэхээр явав. Энэ завсар хатан дүүгээ нүхнээс гаргаж хоол идүүлж хааны хэлсэн бүгдийг хэлж өгөөд дүүгээ явуулжээ. Хүү буцахдаа мориныхүү даах хэрээр алт, мөнгө аваад захисан хүн бүгдийн хариуг хэлээд гэртээ ирж эхнэртээ
“Чиний бэлтгэж өгсөн зүйлүүдийн ачаар амьд мэнд явж ирэв. Өдий их алт, мөнгөтэй болов” гэж баярлан хэлэв.
“Энэ муу яваад өдий их алт мөнгө олоод ирсэн байхад хаан би явбал улам илүү их юм олж ирнэ” гэж бодоод аян замдаа яаравчлан мордов. Гэтэл замд нь өнөө хэрээ, чавганц, буур зэргийн дайсан учирч тэдэнд идэгдэж мөлжигдөж, туйлын их ядарч, арай гэж амьдын төдий явж, онгоцонд наалдсан хүний дэргэд очоод уурлаж
“Чи юунд энд суусан юм бэ?” гэж ховх татан хаяад өөрөө оронд нь суутал онгоцтой нь наалдчихжээ.
Харин өнөө хүү эхнэртэйгээ хамт тэр хааны өвийг эзэмшин амар сайхан жаргав гэнэ.

Цааш нь...

Баадай дээр нэг танил нь ирээд “Баадай минь энэ шөнө чи манайд адуу манаж өгөөч, хүн олдохгүй байна” гэж гуйсанд Баадай дуртайяа зөвшөөрч гэнэ. Тэгээд Баадай адуу манагч хүн гэгдэн өдөржин бэлдэж хоол цайг нь идэж ууж амраад оройхон болоход нөгөө адууны эзнээс,
- Адуу манах хэцүү юу хө? гэж асуусанд,
- Адуу ч манахад амархаан, ганцхан шөнийг өнгөрөөж үүр ...цайлгах л хэцүү дээ! гэж гэнэ. Баадай, адуугий нь туугаад гарч гэнэ. Маргааш өглөө нь Баадай нөгөө айлын гэрийн гадаа хоосон хүрч ирээд,
- Адуу ч яахав, үүр цайх нь цайлаа одоо яахав гэсэнд гэрийн эзэн,
- Баадай минь адуугаа яав аа? гэсэнд Баадай,
- Би адуугий чинь ч хараагүй шүү, харин хэцүүгээр нь шөнийг нь манаад арайхийж үүр цайлгалаа” гэж гэнэ.

Цааш нь...