Үлгэр... зөвхөн үлгэр...

Урьд нэг хаан нэгэн өргөмөл хүүтэй, нэг өөрийн хүүтэй юм байжээ. Хааны хүү, тэр өргөмөл хүүг “Далайгаас загас авчирч өг” гэж явуулжээ. Нэг загас далайгаас барьж автал далайн зах дээр нэг муу хар гэр байж гэнэ. Тэгээд загасныхаа махыг болгож хаан хүүд аваачиж өгөх юм болж, тэр гэрт орж загасныхаа махыг галд нь болгоод сууж байтал тэр айлд нэг сайхан хүүхэн байсанд түүнийг харсаар суутал загасны нь мах түлэгдчихжээ...
“Чамайг харж суусаар хааны хүүд болгож аваачиж өгөх гэсэн загасныхаа махыг түлчихлээ. Одоо яадаг билээ?” гэсэнд хүүхэн “Би чамд нэг юм өгье. Түүнийг аваачиж өг” гэжээ. Тэгээд чихэр гурил хоёроор загас хийж өгчээ. Өнөөх чихэр гурил хоёроор хийсэн загасны махыг хааны хүүд аваачиж өгчээ. Хааны хүү түүнийг идэж “Сайхан юм байна шүү” гээд маргааш нь дахин явуулжээ. Өнөө хүүг явуулсанд маргааш нь ёстой загасны мах болгоод аваачиж өгчээ. Хааны хүү идээд “Өчигдөр чи тийм сайхан амттай мах авчирч өгөөд өнөөдөр яагаад ийм өөр амттай мах авчирч өгсөн бэ?” гэжээ. Тэгэхэд хүү хэлэв: “Би өчигдөр нэг загасны махыг далайн зах дээр байгаа хар гэрт орж галд хийгаад тэр хар гэрийн нэг сайхан хүүхнийг харж байтал түлэгдсэн билээ. Гэтэл тэр гэрийн сайхан хүүхэн гурил чихэр хоёроор загас хийж өгсөн юм. Өнөөдөр ёстой загасны мах авчирч өгөв” гэжээ.
Хааны хүү “Тэр сайхан хүүхэн юм уу?” гэж асуужээ. Өргөмөл хүү “Тэр үнэхээр сайхан хүүхэн” гэжээ. Хааны хүү “Тэгвэл би тэр сайхан хүүхэнд чинь очьё” гэжээ. За тэгээд тэр хүүхэнд очиж хүүхний өвөрт ороод хэвтэж байжээ. Тэр үед хүүхний эцэг аргат өвгөн эзгүй байжээ. Аргат өвгөн ирээд хүүхэнтэйгээ хэвтэж байсан хааны хүүг танилгүй цохиод алжээ. Аргат өвгөний хүүхэн “Хааны хүү юмсан яах билээ?” гэжээ. Шөнө аргат өвгөн хааны хүүг үүрч юм өгдөггүй баян айлд очоод гэрт нь ороод баяны эхнэрийг чангааж гэнэ. Гэтэл гэрийн эзэн “Миний эхнэрийг ямар хүн чангаадаг вэ?” гээд сүхээ бариад гарах зуур үхсэн хүнийг хаалганы дэргэд суулгажээ. Баян хүн түүнийг сүхээр цохиод унагажээ. “Энэ ямар хүн бэ?” гээд үзэхэд хааны хүү байжээ. Аргат өвгөн цаана нь очоод чагнаад зогсож байжээ. Өнөө баян хүн чинь гэгээ гэрэл барьж үзээд “Хааны хүү байна. Аргат өвгөнд очихоос өөр аргагүй. Дөрвөн хошуу малыг тасдаж өгч аргат өвгөнийг залж энэ хүүг аргалуулъя” гэхийг сонсоод давхиж хариад байтал баян айлаас түүнийг залж авчирахаар хүн иржээ.
Бас шөнө болгоод хааны хүүг үүрч авчраад хааны хүүгийн гэрт ороод хааны хүүтэй адил дуугаар “Эхнээр, надад мах тавьсан уу?” гэжээ. Хааны хүүгийн эхнэр “Усны сахиулд хэн мах тавьдаг юм бэ?” гэжээ. “Тэгээд чи нээрэн мах тавиагүй юу?”гэхэд эхнэр “Тавиагүй” гэжээ. Тэгэхээр нь “Би боож үхнэ шүү” гэжээ. “Үх үх” гэжээ. Тэгэхээр нь хааны хүүгийн хүүрийг чагтаганаас нь дүүжлээд орхижээ.
Хаан үзээд “Миний хүү юуны шалтгаанаас үхсэн бэ?” гээд хааны шүтдэг их мэргэн удганыг зална гэхийг сонсоод “Намайг залахгүй юм байжээ” гээд өвгөн харьжээ. Хариад байж байтал удганыг залах болжээ. Олон амьтныг цуглуулж удганыг онгируулан цовхчуулж байжээ. Олон их шон татаж олон морь уяж орхиод удган бууж байтал аргат өвгөн биеэ нууж ирээд гадаа морин дотор хувин бариад аль догшин адууг эрж олоод догшин адууны сүүлнээс хувингаа уяад чирүүлчихэж гэнэ.
Тэгэхэд бууж байсан удганаас бусад нь гарчээ. Өвгөн орж удганыг бууж байхад нь аятайхан барьж аваад хөхүүртэй айраг руу хийжээ. Удган ногоон эрээн шаахайтай байжээ. Тэгээд гараад явжээ. Өнөө улс орж ирээд “Удган хилэгнээд явчихжээ” гэж хэлэлцэж байтал айраг уухыг хүссэн хүн айраг хийж уух гэсэн нь дотор нь юм тулахыг үзээд өнгийж харвал удганы цоохор шаахай цухуйж байжээ. “Удганы таван хүүхэд эхийгээ нэхэж ирнэ. Одоо аргат өвгөнийг залж аргалуулъя” гэхийг өвгөн гаднаас сонсоод буцаж хариад байж байтал хааныхаас залахаар хүн очжээ. Хүн очихоор өвгөн “Юу вэ?” гэхэд “Манай хааны хүү боож үхсэн билээ. Тэр хүүгийн үхсэн шалтгааныг асуухаар удганыг залж ирээд буулгаж байтал хөхүүрт унаж үхсэн. Одоо удганы таван хүүхэд эхээ нэхэх болно. Тэгээд танаар аргалуулах гэнэ” гэжээ.
Аргат өвгөн хааныд очиж нэг хонь алуулж олгойд нь цус хийж бас нэг олгойд нь шар тос хийж дүнхүүтэй боов хийлгэж аваад очиход удганы таван хүү нохойтойгоо угтаад ирэхэд дүнхүүтэй боовоо цувуулан асгажээ. Удганы таван хүүхэд нохойтойгоо боов дээр хоцорчээ. Өвгөн морио булгиулсан болоод унаж олгойтой цусаа хагалж цус нь дор нь тунаж өвгөн олгойтой шар тосоо сугандаа хавчуулан удганыг тэврээд хэвтэж байжээ. Гэтэл удганы таван хүүхэд боовоо түүгээд ирж өвгөний үхсэнийг үзээд “Манай эх ч яахав, харин хааныхаас манай эхийг хүргэж ирээд үхсэн энэ хүнийг нэхэх тул гурван сарын газар нүүе” гээд нүүсний хойно гурав хоног хэвтээд ирж “За аргаллаа” гээд аргат өвгөн дөрвөн хошуу малыг бүрэн хэрэглэлтэй гэрийн хамтаар тасдаж авч хариад амар сайхан жаргажээ.

Цааш нь...

Эртээ урьд цагт энхжин тогтсон нэгэн улсад өвгөн эмгэн хоёр амьдран суудаг байжээ. Хүүхэдгүй юмсанжээ. Өвгөн эмгэн хоёр хүүхдийн хүсэл болж уйтгарлан хичнээн зовсон ч хүүхэд гардаггүй ажээ. Эмгэн нэг удаа гүн ойн дундах дөлгөөн нууранд байдаг алтан хайрст загасыг идвэл хүүтэй болно гэж зүүдэлжээ. Эмгэн сэрээд өвгөнөө яаруулан,
- Тийм нэгэн газар орших тэр нуурыг олж очоод алтан хайрст загасыг бариад ирээч! Загасны шинэ шөл уумаар байна! гэжээ.... Өвгөн юмаа төхөөрч тороо аваад замд хөдөлжээ. Харанхуй их ойд эрсээр яваад нуурыг олж гэнэ. Тороо анх удаа шидтэл хоосон гарч иржээ. Хоёр дахь удаагаа хаяхад нь бас хоосон гэнэ. Гурав дахь удаагаа хаятал алтан хайрст загас баригджээ. Өвгөн тороо эвхэж, олзоо аваад харьжээ,
- За сайхан шөл хий гэж өвгөнийг хэлэхэд эмгэн амттай сайхан шөл хийж хоёюул ууцгаав. Ёстой дээд уруулд хүргэшгүй дэргэдэх хүнд өгөшгүй амттай шөл байна! гэлцжээ.
Удалгүй Иван гэдэг хүүтэй болжээ. Өвгөн өглөөнөөс үдэш болтол тариан талбайдаа ажиллаж, эмгэн гэрээ сахиж хүүгээ асрана. Хүү нь өдрөөр биш цагаар өсөж, энэ бие нь сунаж эр чадал суужээ. Гурван настайдаа айл хөршийн хүүхдүүдтэй тоглодог болов. Харин айл хөршийнхөн нь,
- Хүүгээ гадаа бүү тоглуулаач! Тоглохдоо тооноос хэтэрч, эрхлэхдээ эрхээсээ даварч хүүхдийн гараас нь барихлаараа гарыг нь, хөлөөс нь барихлаараа хөлийг нь хугалаад байх юм. Хүүхдүүд гэмтэж эрэмдэг зэрэмдэг болох нь байна! гэж гомдол хэлцгээх боллоо. Эмгэн өвгөн хоёр санаа нь зовж «Энэ хүүхдийг яах вэ?» гэж бодол болцгоов. Өвгөн,
- Би тариан талбай руу дагуулаад явж байя. Тэнд тоглож байг гэв. Дараа өдөр нь өвгөн газар хагалахдаа хүүгээ дагуулаад явжээ. Өвгөн анжсаа автал хүү нь,
- Би газар хагалъя! гэж гуйв, - Юу гэсэн үг вэ, хүү минь. Чи бага балчир байна! Том болоод ханатлаа хагалаарай! Одоо зүгээр л тогло, гүйж харай, харин хол битгий яваарай гэхэд хүү нь салахгүй гуйгаад байв. - Би газар хагалж үзье! - За за, үз гэхэд хүү анжсаа дартал газар гүнзгий шигдээд морь татаж дийлэхгүй байв,
- Хүү минь, чи их гүнзгий шигтгээд байна! Морь татаж дийлэхгүй анжсаа эвдэнэ гэж эцэг нь сургамжлав, Иван анжсаа өргөж моринд хөнгөлөн түлхэж өгөхөд анжис сайн хагалж эхлэв. Өвгөний нэг өдөр барахгүй их газрыг Иван үдийн зуур хагалжээ. - Хүү минь, зогс, морио амраая! Морь хөөсөртлөө хөлөрч усан хулгана боллоо гэж байж өвгөн хүүгээ болиулжээ. Тэгээд морио нугад бэлчээж өөрсдөө цай ундаа уув. Ундаа уучихаад өвгөн,
- Хүү минь, морио бариад ир. Хоёулаа ажилдаа гаръя гэв. Хүү нуга руу очтол морь нь алга. Ийш тийш харваас бутны цаана нэг чоно суугаад ам хамраа долоож байв. Мориноос арьс яс хоёр үлджээ. Чоно Иваныг хараад түүн рүү дайрав,
- Морийг чинь идсэн одоо чамайг иднэ дээ!
- Бардах цаг болоогүй байна!
Ингэж хэлээд Иван чонын хөлөөс шүүрч аван хүчтэйгээр газар савахад чимхийн чинээ чийг үлдэв. Газар доргиж аянга буусан мэт их дуу чимээ гарав. Эргэж ирээд эцэгтээ,
- Морийг минь чоно идчихжээ гэхэд,
- Ээ, ямар гай вэ! Чонын нүдэнд өртөөгүй чинь сайн байна. Бид хоёрыг идчихнэ шүү, бушуухан явъя! гэж өвгөн хэлэв.
Тэр цагаас хойш олон жил өнгөрч Иван насанд хүрэв. Иван үлгэрт хэлшгүй үзгээр бичишгүй ханхар сайхан эр болжээ.
Тэр үед хааны гурван охин алга болжээ. Хорт Ясан хэдрэгийн Тохойн чинээ сахалт, Хумсын чинээ биет гэдэг хочтой зээ хүү нь тэр гурвыг хулгайлсан юм гэнээ. Уулыг урвуулж усыг зогсоох нь холгүй эрсэн боловч олдсонгүй гэнэ. Тайж ноёд эрэлд яваад хэн нь ч эргэж ирдэггүй алга болдог байжээ. Хаан хот тосгон, хошуу бүрд "Охидыг олж чадсан азтай эрд амьд ахуйдаа хаант улсынхаа хагасыг өгч гурван гүнжийн аль нэгтэй нь суулгана" гэсэн зар тараав. Иван аав ээж хоёроосоо,
- Хааны охидын эрэлд явах ивээл ерөөлөө хайрлаач! гэж гуйж гэнэ. Эцэг эх хоёр нь,
- Мэдэхгуй газар хаашаагаа чи явах нь вэ? Алс замд амь насаа ч алдаж мэднэ! Хүний газар тэнэж явахаар нутаг уснаасаа гэрлэж орон гэрээ толгойлбол дээр биш үү! гэж аргадав. Харин хүү нь санаснаараа зүтгэж,
- Өнгөт орчлонг үзьө, өөрийн чадлыг соръё. Хүний газар гээд миний ухаан хорогдохгүй гэж гуйна. Ингээд алс замд төхөөрөв. Эхлээд дарханд очиж,
- Гурван зуун жин төмөр шийдэм давтаж өгөөч. Хүгарч нугарахгүй, хотойж хавтайхгүй болтол нь давтаад өгөөч гэжээ.
- Давтах ч яахав, давтах л биз. Харин гурван зуун жингийн төмрийг бид яаж өргөх вэ?
- За, та нар төмрийг нь ширгээчих өргөхийг нь би өргөж эргүүлж тойруулж өгье!
Ингээд шийдэм хийж эхэлжээ. Хоёр өдөр өдөржин давтав. Иван төмрийг эргүүлж тойруулж, зуух руу зөөж өгнө. Гурав дахь өдрөө шийдэм бэлэн болов.
- За туршаад үз. Болох нь үү, үгүй юу? Иван шийдмийг өвдөглөн таттал нахийгаад ирэв.
- Энэ шийдэм биш байна! Өөрийг давтаж өгөөч!
Гурван өдрийн дараа сайн ширээсэн өөр шийдэм давтан хийв. Тахийлгах гэтэл тахийсангүй, харин чулуун дээр цохивол хуга үсрэв.
- Энэ ч бас тохирохгүй нь!
- Гурав дахь шийдэм хийв. Тахийсан ч үгүй, чулуун дээр цохиход хугарсан ч үгүй. Иван шийдмээ дээш шидвэл нүдэнд харагдахгүй алга болоод гурван цагийн дараа исгэрэн шуугин эргэж унав. Чулуун дээр унаж тэр чулуу нь хоёр алд гүнзгий газарт шигдэв гэнэ. Надад яг тохирсон шийдэм давтаж өглөө, гялайлаа! гэж Иван талархав.
Маргааш нь Иван өглөө эртлэн босож аав ээж хоёртоо үнсүүлээд алсын замд гарчээ.
- Санаа сэтгэлээ зовоогоод хэрэггүй, аав ээж хоёр минь! Гүнж нарыг олоод та нартаа эргэн ирнээ гэж хэлээд гурван бялуу өвөртлөн шийдмээ бариад явжээ. Ээж аав хоёр нь хүүгээ тосгоныхоо зах хүртэл даган үдэв. Өглөөнөөс орой болтол ургахын улаан нарнаас жаргахын шар нартай уралдан явав. Ан амьтан үзэгдэхгүй, жигүүртэн шувуу ч жиргэхгүй, хэнтэй ч юутай ч дайралдсангүй. Дараа өдөр нь нэг хүнтэй дайралдав. Тэр эр хоёр гартаа нэг нэг царс бариад нэгийг нь нөгөөгөөр нь цохиж байх юм гэнэ.
- Амар сайн уу, Царс баатар минь!
- Би ямар баатар байх вэ! Энэ хорвоод Иван гэдэг нэг баатар байдаг гэнэ лээ. Иван гуравтайдаа хөх чоныг алсан юм гэдэг. Газар дэлхий доргиж байсан гэнэ билээ. Тэр эр ёстой баатар! Үгүй энэ чинь, чи Иван баатар биш биз?
- Миний нэр Иван. Хөх чоныг би алсан нь үнэн. Харин одоо болтол хэнтэй ч хүч чадлаа үзэлцээгүй билээ. Царс баатар,
- Намайг аваад яваач! гэж гуйжээ. Иван ч,
- Тэгье, хамт явъя гэв.
Өндөр уулыг өвөрлөн намхан газрыг нарлан явсаар Иван, Царс баатар хоёул хоёр том ууланд тулаад иржээ. Хоёр уулын хооронд нэг эр зогсчихсон хоёр уулыг харшилдуулж байна гэнэ. Их цуурай гарч байх юм гэнэ.
- Уул баатар минь, амар сайн уу?
- Би баатар гэж үү! Оросод Иван гэдэг баатар байдаг гэж сонссон. Хүүхэд байхдаа хөх чоныг нүцгэн гараараа алсан гэдэг. Газар доргиж уулс нурсан гэдэг. Тэр л ёстой баатар гэхэд Царс баатар Иваныг заан,
- Хөх чоныг алсан баатар энэ байна гэхэд Уул баатар ёслоод,
- Иван баатар, намайг аваад яваач! гэж гуйв.
- Тэгье, хамт явъя.
Ингээд гурвуул болов. Өглөөнөөс орой болтол ургахын улаан нарнаас жаргахын шар нартай уралдан явцгаав. Ан амьтан, жигүүртэн шувуу юу ч дайралдсангүй. Дараа өдөр нь гурвуул нэгэн өргөн гол дээр ирцгээв. Эрэг дээр нэг эр хэвтээд сахал дээгүүрээ хүмүүсийг гол гатлуулж байх юм гэнэ.
- Сахал баатар, амар байна уу?
- Амар байна аа, амар байна уу? Эрчүүд минь! Та нар намайг баатар гэнэ. Оросод Иван гэдэг жинхэнэ баатар байдаг гэнэ билээ. Тэр баатар балчир хүүхэд байхдаа хөх чоныг алсан гэдэг. Газар дэлхий доргиж, ус эргээсээ халин хичнээн газраар үер болов доо! Тэр Иван л ёстой баатар гэхэд Царс баатар Уул баатар хоёр Иваныг заан:
- Иван баатар энэ байна гэхэд Сахал баатар,
- Ах дүү нар минь, намайг аваад яваач дээ! гэжээ.
- Тэгье, хамт явъя.
Ингээд дөрвүүлээ цааш явжээ. Үлгэрт хэлэхэд амархан ч үйлс бүтэх нь хэцүү, эрэлхэг сайн эрчүүд эцэж цуцахгүй явсан гэдэг... (Үргэлжлэл)

Цааш нь...

Эрт цагт том цагаан галуутай нэгэн өвгөн амьдарч байжээ. Галуу нь шөнө бүр байшингийнх нь хажууд өндөглөдөг байв. Нэг өглөө өвгөн өндгөө авахаар галуун дээр очтол алтан өндөг гаргасан байв. Өвгөн баярласандаа уулга алдан,
- Өө, хайрт галуу минь, чи надад алтан өндөг гаргаж өглөө шүү дээ! Би үүгээр эхнэртээ гоёмсог хувцас, бяцхан охин Аннадаа хөөрхөн хүүхэлдэй авч өгнө гэлээ. Маргааш өглөө нь өвгөн гэрээсээ гүйн гарч галуугаа хартал дахин алтан өндөг гаргасан байв. ... Өдөр, хоног, сар харвасан сум шиг өнгөрөхөд өвгөн маш олон алтан өндөгтэй болов. Гэтэл өвгөн сүүлдээ ганц өндөг авахын тулд бүтэн хоног хүлээж тэвчсэнгүй. Шуналдаа хөтлөгдсөн өвгөн эхнэртээ,
- Хайрт эхнэр минь, энэ галуу бидэнд алтан өндөг гаргаж өгдөг юм чинь доторх нь бас алт байж таарна. Чи түүний ямар болохыг харж байгаа биз дээ. Хоёулаа үүнийг төхөөрөөд доторх алтыг нь авъя гэж ятгав. Эхнэр нь,
- Амьдрал минь ийм сайхан болж байгаад чи ханахгүй байна уу? Тэнэг өвгөн минь, бид хоёрт дээд тэнгэрээс заяасан үнэт баялгийг чамлаж болохгүй гээд учирлах загнахыг хослуулан өвгөнөө хориод дийлсэнгүй гэнэ. Шуналдаа автсан өвгөн галуугаа төхөөрч орхив. Гэвч галууны дотроос том алт байтугай алтны өчүүхэн хэсэг ч гарч ирсэнгүй гэнэ ээ.

Цааш нь...

Эрт урьдын цагт Жак гэдэг хүү ээжийнхээ хамт амьдран суудаг байжээ. Тэднийх хурааж хуримтлуулсан хөрөнгө гэх юмгүй ядуу айл аж. Ээж нь бусдын уранхай цоорхойг нөхөн оёж өдрийнхөө хоолны мөнгийг арай ядан олдог байв. Харин Жак жаахан тэнэгээс гадна зун нь халуун нарны илчинд нозоорон унтаж, өвөл нь дулаан зуухны хажууд хэвтэж, идэж уухаас өөр юу ч хийдэггүй аж. Тиймээс хүмүүс түүнийг залхуу Жак гэдэг байв. Ээж нь Жакаар ажил хийлгэх гээд хичнээн ятгаж гуйгаад ч чадаагүй гэнэ. Эцэс сүүлд ээж нь Жакийг ажил олж хийхгүй бол гэрээсээ хөөнө гэжээ. ... Ингээд Жакад ажил хийхээс өөр арга зам үлдсэнгүй. Маргааш нь Жак гэрээсээ холгүйхэн нэг фермд нэг пеннигийн хөлстэй ажилд оров. Орой нь ажлаа тараад гэр рүүгээ харих замдаа барьж явсан мөнгөө гээчихжээ. Ээж нь,
- Чи чинь ямар ухаангүй хүүхэд вэ? Үүнээс хойш мөнгө олдвол халаасандаа хийж яв гэж захив. Жак,
- За, ээж ээ! Би дараагийн удаа таны хэлснээр хийнэ гэж амлав. Дараа өдөр нь Жак бас нэг эзнийд хонь хариулж өгч, ажлынхаа хөлсөнд хавтгай савтай сүү авчээ. Тэгээд савтай сүүгээ халаасандаа хийх гэж байгаад асгачихаж. Ээж нь энэ тухай сонсоод дуу алдаж,
- Чи чинь ямар тэнэг хүүхэд вэ? Савтай сүүгээ толгой дээрээ авч ирэх байсан юм шүү дээ! хэмээн уурлажээ. Жак,
- Таны хэлснийг тогтоож авлаа. Цаашид санаа зоволтгүй байж болно гэж хариулжээ. Маргааш нь Жак өөр нэг фермд бүтэн өдөр ажиллаад, ажлын хөлсөндөө том зөөлөн бяслаг авч, толгой дээрээ тавиад гэр рүүгээ буцав. Замд нь бяслаг нь хайлаад хамаг биеийг нь завааруулсан байж. Гэртээ харихад ээж нь:
- Чи чинь өдий болтол юу ч сураагүй юм уу? Миний хүү цаашдаа яаж амьдрана даа. Тэр бяслагаа болгоомжтойхон шиг тэвэрч ирэх байсан юм гэж загнав. Жак мөн л,
- Би таны хэлснийг ойлголоо. Ахиад юм олдвол тэврээд ирнээ хэмээв. Марыгааш нь Жак бялууны газар хар бор ажил хийж бүтэн өдөр болоод хөлсөнд нь нэг том муур авав. Жак гэр рүүгээ харихдаа муураа дээр өргөөд явтал, муур нь түүнтэй цуг явахыг хүсээгүй бололтой үсрээд буужээ. Жак ч барих гэж араас нь хөөгөөд чадсангүй алдчихав. Ээж нь бас л уурлан, - Тэнэг хүү минь дээ! Чи тэр муураа оосорлоод дагуулж авчрах байсан юм гэлээ. Маргааш нь бас махны дэлгүүрт бүтэн өдөржин ажиллаад, ажлын хөлсөнд нь хонины гуя авчээ. Ээжийнхээ хэлснээр уяагаар хонины гуяа оосорлоод чирээд авч явав. Зам зуур дайралдсан хүмүүс түүний энэ хачирхалтай үйлдлийг хараад шоолон хөхрөлдөж гэнэ. Тэр мөн л огт тоосонгүй гэртээ иртэл, мах нь идэхийг аргагүй бохирдчихсон байв. Түүний энэ үйлдэлд ээж нь байж ядталаа уурлан,
- Наад мах чинь, чи бид хоёрт хэд хоногийн хоол болох байсан юм. Одоо ямар ч хэрэгцээгүй болж. Махыг ингэж авчрах биш үүрээд ирэх байсан гэж загнажээ. Маргаашнаас нь эхлэн нэг хоньчныд долоо хоногийн хугацаатай ажиллахаар болов. Хөлсөндөө илжиг авсан бөгөөд илжгээ үүрээд гэр рүүгээ алхаж гарчээ. Түүний явах замд нэг баян хүний байшин дайралдаж гэнэ. Баяных нэг үзэсгэлэнтэй охинтой бөгөөд тэр нь нялхаасаа том болтлоо инээх битгий хэл ганц ч үг хэлж үзээгүй юмсанж. Нутаг орных нь нэртэй эмч нар тэр охиныг инээхээсээ нааш ярихгүй гэжээ. Тиймээс баян охиныг нь инээлгэсэн хэнд ч хамаагүй түүнийг гэргий болгон өгөхөөр шийдсэн байжээ. Жакыг илжгээ үүрээд тэр байшингийн үүдээр өнгөрөхөд баяны охин цонхоороо түүнийг олоод харчихав. Жак том илжиг мөрөн дээрээ тавьчихсан арай ядан сажилж байлаа. Тэр жигтэй хүн охинд тун их инээдтэй харагдсан учир хойноос нь харсаар байжээ. Гэтэл илжиг нь Жакийн нүүр рүү тангарч унагаад зугтав. Жак араас нь нэлээд гүйж байж бариад авав гэнэ. Энэ явдал охинд их л хөгжилтэй харагдсан тул гэнэт инээж гарчээ. Аав нь охиныхоо хөгжилтэй инээж байхыг сонсоод гайхан баярлаж Жакийг охинтойгоо суулгахаар шийджээ. Ингээд тэнэг Жак баян айлын үзэсгэлэнтэй охинтой гэрлэж аз жаргалтай, урт удаан аж төрөн суусан юм гэдэг.

Цааш нь...

Нэг удаа үйлчлүүлэгч эр үйлчинд хонины арьс авчирч өгөөд: - Энэ арьсаар надад малгай оёод өгөөч? гэхэд,
- Тэгье ээ гэж үйлчин зөвшөөрчээ. Үйлчлүүлэгч тэндээс гарснаа “Том арьс юмсан. Хоёр малгай хүрдэггүй юм болов уу?” хэмээн бодлоо. Тэгээд үйлчин рүү буцаж очоод,
- Үйлчин минь, энэ арьсаар хоёр малгай хийж хүрэх үү? гэж асуув.
- Яагаад болохгүй гэж? Хүрэлгүй яахав гэж үйлчин хэлэв.
– Тэгвэл хоёр малгай хийчихээрэй гэж үйлчлүүлэгч хэлээд явж гэнэ. Жаахан явж байснаа ахин буцаж ирээд: ...
- Арьс маань гурван малгайд хүрэх болов уу? гэж асуухад,
- Яагаад болохгүй гэж. Гурвыг оёсон ч болно шүү. Үйлчлүүлгэч их л баярлаад,
- Дөрвөн малгай оёж болох уу? гэж асуулаа.
– Дөрвийг ч болно.
– Тэгвэл тав?
– Тавыг ч болно.
– За, тэгвэл таван малгай хийчихээрэй гээд үйлчлүүлэгч гарснаа бас л ахин эргэж ирэв.
– Үйлчин минь, зургаан малгай оёж болох юм биш биз?
– Зургаа ч болно.
– Долоог болох уу? Бүр найм ч байсан болно?
– Яагаад болохгүй гэж? Наймыг ч оёж болно.
– Тэгвэл надад найман малгай оёж өгөөрэй!
– За тэгье. Наймыг оёж өгье. Долоо хоногийн дараа ирж аваарай гэв. Үйлчлүүлэгч долоо хоногийн дараа хүрч ирээд,
- Малгайнууд маань бэлэн болсон уу? гэж асуув.
– Бэлээн гэж үйлчин хэлснээ, шавиа дуудаад,
- Энэ хүнд малгайнуудыг нь авчирч өг гэлээ. Шавь нь тэр даруйдаа толгойд углах байтугай алиманд л таармаар найман жижигхэн малгай авчирч өглөө. Үйлчлүүлэгч тэрхүү малгайнуудыг гайхан харснаа,
- Энэ чинь одоо юу вэ? гэж асуув.
– Захиалсан малгайнууд чинь.
– Хүүе, үйлчээн! Яагаад ийм жижигхэн малгайнууд хийсэн юм бэ? гэхэд үйлчин,
– Та өөрөө бодоод үз дээ! гэж үйлчин хэллээ. Үнэхээр яагаад ийм жижигхэн малгай хийснийг та нар ч гэсэн бодоорой.

Цааш нь...

Ндүэ гэдэг тариачин өндөр уулын оройд амьдардаг байжээ. Хавар болоход Ндүэ өөрийн тахиа, шар хоёроо худалдахаар хот руу явжээ. Хотод очиход голын олмоор гардаг бөгөөд энэ гол борооо ховортойд ус багатай, хэрэв бороо ихтэй бол үерлэж олмоор гарах байтугай сэлээд гарахад хэцүү болдог ажгуу. Тариачиныг хот руу явахад их бороо орж байв. Голын эрэгт ирэхэд нь аль хэдийн үерлэсэн ус нь хөөсрөн шуугиж байх нь сүртэй. Тахиа, шар хоёроо заавал худалдах хэрэгтэй учраас Ндүэ буцахыг бодсонгүй. ...Тэгээд бурханд мөргөвөл ус татарч магад гэж бодоод өвдөг сөгдөн мөргөж, хүслээ олонтоо шивнэсэн боловч ус татарсангүй. Гэнэт Ндүэ бурхан гэрэлд дуртайг санаж,
- Бурхан багш минь үерийг намдааж олмоор гарахад минь туслаач? Би хотод шар, тахиа хоёроо зараад, шараа худалдсан мөнгөөр бүдүүнээс бүдүүн лаа авч танд барья. Тахиагаа худалдаад авах мөнгө маань надад болно гэж дахин мөргөжээ. Энэ мөргөлийн үг бурханд таалагдсан бололтой. Тахиа зөвхөн гурван мөнгөний үнэтэй байхад, шар зургаан зуун мөнгөн зоосны үнэтэй шүү дээ. Мөргөлийн дараа удсан ч үгүй голын ус татарч давалгаа намдахад, Ндүэ олмоор гол гатлан хот орж, зах дээр ирээд,
- Сайн санаат хүмүүсээ! Шар гурван мөнгөөр, тахиа зургаан зуун мөнгөөр худалдана. Авцгаагаарай! гэж хашгирахад хүмүүс гайхацгааж,
- Чи лав тоглож байгаа биз? гэж асуухад Ндүэ,
- Үгүй үгүй. Би тоглоогүй. Шараа гурван мөнгөөр, тахиагаа зургаан зуун мөнгөөр худалдана гэж хариулжээ. Ямар хүн шарыг гурван мөнгөөр авахаас татгалзах билээ дээ. Удалгүй хүмүүс гүйлдэн ирж,
- Шарыг чинь гурван мөнгөөр авья гэж бие биенээсээ өрсөн хашгиралдав. Тэгэхэд Ндүэ,
- Байзаарай нөхөд минь, миний шар, тахиа хоёр хамт өсөж, үргэлж хамт байсан юм. Хамтад нь худалдана гэхэд хүмүүс уурлацгаан тал тал тийшээ таржээ. Гэтэл нэг ухаантай хүн “Яагаад тахиаг авч болдоггүй юм? Хүмүүс шарыг долоон зуун мөнгөн зоосоор гуйгаад авна. Тэгэхэд би шарыг тахиатай хамт зургаан зуун гурван мөнгөөр авах нь байна” гэж бодоод шар, тахиа хоёрыг худалдан авч гэнэ. Ндүэ худалдаа хийсэндээ баярлаж гэртээ буцлаа. Дараа өдөр нь Ндүэ сүмд очиж гурван мөнгөөр лаа авч бурханы өмнө тавиад сөгдөн,
- Бурхан багш минь, би амласнаа биелүүлэхээр ирээд байна. Шараа худалдаж олсон мөнгөөрөө лаа авч танд барилаа гэж мөргөжээ. Ингэж Ндүэ тариачин бурханыг залилсан гэдэг.

Цааш нь...

Эрт цагт гургуулын цээжин хэсэг нь маш гоёмсог улаан өдтэй, биеийн бусад хэсэг нь сайхан ногоон өдтэй байсан гэдэг. Тоть түүний хурц улаан өнгөтэй өдөнд нь тун их дурладаг байв. Тоть өөрөө хэн ч үл анзаарах хүрэн өнгийн өдтэй байжээ. Тэгээд нэг удаа гургуултай уулзаад,...
- Чи ч мөн тэнэг юм даа. Наад улаан цээжээ нууж яваач! гэж их л санаа нь зовсон маяг гаргахад, гургуул,
- Яалаа гэж би улаан цээжээ нуух билээ? Бүгд л улаан өнгөнд дуртай шүү дээ гэв.
– Өө, хөөрхий тэнэгхэн минь, яана даа чамайг. Биднийг бурхан Тане л лав энэ улаан өнгийн өднөөс өөр сайхан бэлэг өгч чадах байсан даа. Бидний эх газар дэлхий ч гэсэн хүрэн өнгөтэй шүү дээ. Тийм болохоор намайг өт хорхойнууд газрын өнгөнөөс ялгаж харж чаддаггүй юм.
– Гэхдээ Тане өөрөө газар эхийг ногоон өнгөөр хучсан шүү дээ. Оройн нар жаргах үед тэнгэрийн хаяа улаан өнгөтэй болдог. Тане өөрөө улаан, ногоон өнгөнд дуртай биз дээ?
– Үүнд чинь гайхах юу байгаа юм бэ. Хэрвээ Тане чамайг хайрласан бол энэ утгагүй улаан өнгийн өмсгөлийг өгөхгүй л байсан даа. Гургуул өөрийн улаан цээжийг ичингүйрэн хараад, түүнийгээ далавчаараа халхалахыг оролдов.
– Би тэгээд энэ улаан өднөөсөө яаж салах билээ?
– Ганцхан л арга байна. Чи энэ улаан өднүүдээ надад өгчих? Би түүнийг чинь өөрийнхөө далавчин доор хэн ч олж харахааргүй нуучихъя гэж тоть хэлэв. Гургуул улаан өднүүдээ авч тотинд өгөв. Тоть өднүүдийг авч бэхлээд, далавчаа дэлгэн баяртайгаар хашгирч гэнэ. Шингэх нарны туяанд улааран гэрэлтэх тотины ямар гоё болсныг хараад гургуул сая л түүнд ямар муухай хууртсанаа мэдэв. Ингээд гургуул өөрийн өднүүдээ буцаан авах гэж тотийг аргадан гуйж өдий хүрчээ. Гэвч тэр буцаан өгөх нь битгий хэл гургуулаас зугтсаар яваад өөрийн болгосон түүхтэй гэдэг шүү.

Цааш нь...

Ханс гэгч маш залхуу хүн байжээ. Ажлаасаа гэртээ ирэх бүртээ л хүндээр санаа алдана. Түүний ажил нь гэвэл ердөө л ямаагаа нугад бэлчээх байлаа. Хавраас намар орой болтол ямаа хариулна гэдэг хүнд, ядаргаатай ажил! Хэрэв жаахан хэвтэж унтаж болдог байсан бол ч бас яахав. Тийм арга байхгүй. Дөнгөж ургаж байгаа мод тасдчих вий, хэн нэгнийх нь цэцэрлэгт орчих вий, гүйгээд алга болчих вий гэж үргэлж нүд салгалгүй харж байх нь үнэхээр ядаргаатай. Ийм ажилтай хүн тайван, баяр баясгалантай амьдарч болно гэж үү гээд тэр үргэлж үглэдэг ажгуу. ...“Энэ ядаргаатай ажлаас яаж салдаг юм билээ” гэж тэр бодох болж, арга олохгүй тун удаж гэнэ. Гэтэл нэг удаа түүний толгойд “Тринатай суудаг хэрэг. Тэр бас ямаатай. Тэр ямаагаа нийлүүлж хариулна биз. Ингэвэл миний зовлон дуусах нь тэр” гэсэн бодол төржээ. Ханс Тринагийн ээж аав дээр очиж нямбай, даруу зантай охиноо эхнэр болгон өгөхийг гуйжээ. Эцэг эх нь удаан бодсонгүй шууд л зөвшөөрчээ. Ханс Тринатай сууж, Трина бүх ямаагаа хариулах болов. Хансын хувьд сайхан өдрүүд ирж, тэр залхуурч суусандаа ядраад унтаж идэхээс өөр юу ч хийхгүй болж гэнэ. Гэтэл Трина нь Ханстай адил залхуу юм байжээ.
– Хайрт Ханс минь, бид амьдралаа дэмий үрж, залуу насаа сүйдэлж суух хэрэг юу байнаа? Ямаануудаа хөршдөө өгчхье. Хөрш бидэнд зөгийний үүрээ өгнө биз. Ямаа тайван суулгахгүй байх юм. Өглөө бүр амттайхан нойрноос дандаа сэрээнэ. Харин зөгийний үүрийг байшингийнхаа ард наранд тавьчихад л санаа зовох юмгүй болно. Зөгийний үс, ноосыг нь хяргах, бэлчээрт гаргах ямар ч хэрэггүй. Тэд гэртээ харих замаа өөрсдөө мэднэ. Балаа өөрсдөө хураачихна. Бид хуруугаа ч хөдөлгөх хэрэггүй гэж ярилаа.
– Чи аргагүй л гүн ухаантан шиг ярьж байна шүү. Чиний хэлснээр больё. Зөгийн бал ямааны сүүнээс идэнгэтэй, бас удаан хадгалж болно гэж хариу өчлөө.
Тэр хоёр хөршийндөө очиж хэлэхэд, хөрш нь зөгийнийхөө нэг үүрийг хоёр ямаанаас дуртай нь аргагүй солив. Зөгийнүүд зунжингаа үүрийн гэгээнээс үдшийн бүрий болтол цуцалтгүй нисэж, намар болоход үүр нь сайхан амттай балаар дүүрсэн байлаа. Ханс ваараар дүүрэн бал авав. Ваараа унтлагын өрөөний тавиур дээр тавьсан боловч балыг хулгайч авчих вий, хулгана идчих вий гэж айх ажгуу. Трина урилгагүй зочныг орноосоо босолгүй нүдэж хөөх гэж орныхоо хажууд бүдүүн мод тавьжээ. Нэгэн удаа аль хэдийнээ гэгээн цагаан өдөр болчихоод байхад Ханс хэт их унтсандаа ядраад, хөнжилдөө хэвтэж байхдаа эхнэртээ:
- Бүх эмэгтэйчүүд амттай юм идэх дуртайг би мэднэ. Чи балнаас бага багаар амталж идээд байх юм. Балаа дэгдээхэйтэй галуунаас сольдог юм билүү, тэгэхгүй бол чи балаа цөмийг идээд дуусгачих байх аа гэж би бодож байна гэв.
– За яахав, би зөвшөөрч байна. Гэхдээ үүнийг чинь хүүгээ том болохоор л хийе. Хүү маань тэднийг хариулна биз. Би дэгдээхэйтэй ноцолдож, эрүүл мэндээ муутгаж чадахгүй гэж Трина дургуйцэв.
- Тийм гэж үү? Хүү маань галуу хариулах болж байна уу? Одооны хүүхдүүд ямар болсныг чи мэдэж байна уу? Тэд чинь бидэнд ер баригдахаа больж. Эцэг эхээсээ илүү ухаантай болсон гэж боддог бололтой. Ажлыг өөрийнхөөрөө хийхийг хүсдэг хэмээн хариулах нь тэр.
– Тэр хэрэв миний үгэнд орохгүй бол ч сайнаа үзэхгүй дээ. Хүүг би үүгээр нүдээд өгнөө! гэж Трина хашгираад өөрийн бэлдсэн модыг авч далайнгуутай ваартай балаа цохичихов. Ваар нь доош унаад бут үсрэв. Сайхан амттай бал шалаар нэг урслаа.
– Галуу, нугас ингээд өнгөрлөө. Ваар миний толгой дээр уначихаагүй нь аз боллоо. Бүх юм эсэн мэнд өнгөрсөнд бид баярлах ёстой гэж Ханс хэлэв. Ваарны хагархайд жаахан бал байхыг тэрээр хараад:
- Амтлах юм бага ч гэсэн үлдсэн байна шүү! Ийм аймшигтай юмны дараа амрах ч бас сайхан. Өдөр гэдэг дэндүү урт юм чинь бид жаахан оройхон босоход юу нь болохгүй байхав гэжээ. Тэнэгийн дотор уужуу гэж мөн ч үнэн үг юм даа!

Цааш нь...

Эрт урьдын цагт хойд зүгийн уулсын энгэр дээр эрслэн бамбартайгаа хамт амьдардаг байжээ. Нэг удаа эрслэн идэш хайж яваад үхэр сүрэгтэй таарч гэнэ. Эрслэнгийн гишгэдэл их аяархан ч гэсэн түүнийг үнээнүүд илүү сонор тул сонсчихов. Тэд түгшүүрийг мэдрээд, чангаар мөөрөлдөн, сүргээрээ ойн гүн рүү давхиж эхлэв. Зөвхөн ганцхан үнээ л тугалтайгаа зугтаж ...
чадсангүй. Эрслэн гурав үсрээд л үнээг гүйцэн очиж хоолойг нь зуун тасдаад агуй руугаа чирэв. Эрслэн уул, талаар үнээг чирсээр. Харин тугал нь ээжийнхээ үнэрээр эрслэнгийн араас даган явна. Тэгсээр эрслэн үүрэндээ хүрч хооллоод бөх гэгч нь унтчихав. Эрслэнг унтаж байхад бамбар, тугал хоёр бие биенээ харан, зодолдох уу тоглох уу гэдгээ мэдэхгүй байв. Харж харж байснаа бие биедээ ойртон очиж, нэг нэгийгээ үнэрлээд дараа нь тоглож эхлэв. Тэгээд тэд өлсөөд эрслэнгийн хөхийг хамтдаа хөхөж эхэлжээ. Тэр үеэс хойш тугал арслантай хамт төрсөн ах дүү мэт амьдрах болж. Нэгэн өдөр эрслэн ан хийж яваад савраа гэмтээжээ. Тэр гурван хоног үүрнээсээ гарсангүй. Харин дөрөв дэх өдрөө хоёр хүүгээ дуудаад хэлж гэнэ,
- Хүүхдүүд минь, миний үгийг сайн санаж яв. Үргэлж нөхөрсөг амьдарч байгаарай. Дайсныхаа эсрэг үргэлж хамтдаа тулалдаж бай. Дайсныхаа хорт муу үгэнд битгий итгэж байгаарай гэж хэлээд нас баржээ. Хэдэн жилийн дараа бамбар арслан болж харин тугал бух болов. Гэхдээ тэд урьдын адил ах дүүс шиг амьдарсаар байлаа. Өдөр нь арслан ой талаар яван ан хийж, харин бух уулын нугад бэлчдэг байв. Орой нь тэд усан сангийн хажууд уулзаад, хамтдаа хүйтэн ус уун, тоглож амардаг байлаа.
Амьдтын хэн нь ч тэдний эсрэг сөрж чаддаггүй байв. Хэрвээ арсланд хүрэх юм бол бухнаас мултрахгүй, харин бухад хүрэх юм бол арслангаас аврагдахгүй гэдгийг бүгд мэддэг байлаа. Арслан хүчтэй, бух ч бас эр зоригтой байв. Тэд хамтдаа бүгдээс хүчтэй, бүгдээс зоригтой байлаа. Тэдний энэ нөхөрлөл үнэгэнд таалагддаггүй байв. “Ямар ч аврал алга даа" гэж үнэг бодож байв. "Арслан энэ бухтай нөхөрлөснөөс хойш хэнтэй ч нөхөрлөхийг хүсэхгүй байна. Харин өмнө нь би арслангийн ангаас ихээхэн зүйл хүртэж цатгалан явдаг байсан билээ. Надад арслангийн хувь хэрэггүй ээ, надад миний үнэгний бяцхан хувь л хангалттай. Одоо бол арслан намайг ор тас мартаж, надад юу ч үлдээхээ больжээ” гээд үнэг арсланг бухтай муудалцуулахаар шийдэв.
Тэр нэг удаа арсланг амжилттай ан хийснийх нь дараа отож байгаад түүн дээр чимээгүйхэн хүрч ирэв. Цатгалан сэтгэл хангалуун арслан наранд ээн хэвтэж байв. Хажууд нь идэж дуусгаагүй зээрийн үлдэгдэл хэвтэнэ. “Одоо хамгийн тохиромжтой үе байна” гэж үнэг бодоод ургасны цаанаас гарч ирэв. Сүүлээ хавчин, чихээ унжуулаад мах руу ер харахгүй байлаа.
- Үнэг ээ чи яачихаа вэ? гэж арслан түүнээс асуув.
- Чи яагаад ийм гунигтай байгаа юм бэ? Май жаахан мах идчих, энэ чамайг тайтгаруулах болно.
- Өө намайг юу ч тайтгаруулж чадахгүй ээ гэж үнэг гунигтай хэллээ. Би чамайг хичнээн их аюулд байдгийг мэдсэнээс хойш их хачин болчихоод, юм ч идэж ууж чадахгүй байгаа. Чи ямар аймшигтай дайсантай гэдгээ мэдэхгүй юм даа. Би л чамд санаа тавихгүй юм бол, өнчин чиний төлөө хэн санаа тавих юм бэ? Ямар ч байсан би чиний авга эгч чинь шүү дээ.
- Тийм гэж үү? гэж арслан гайхлаа. Гэхдээ чи ямар ч байсан андуурч байна. Надад ямар ч дайсан байхгүй. Май мах идчих, би чамайг өнөөдөр дайлж байна, тэгээд дэмий юманд битгий санаа зов оо гэхэд үнэг,
- Хэрвээ чи хайртай авга эгчийнхээ үгэнд орохгүй юм бол дараа нь гашуунаар харамсах болно шүү. Гэхдээ тэр үед хожимдсон байх болно гэв. - Тийм бол миний дайсан хэн гэдгийг хэл л дээ? гэж арслан архирлаа.
- Эндхийн бух гэж үнэг хэлэв. Түүний ярьж байхыг би өөрөө сонссон. Хөгшин эрслэн миний ээжийг алсан, харин одоо би арсланг ална гэж ярьж байна лээ.
- Ийм зүйл байх боломжгүй! Бух бид хоёр хамгийн шилдэг найзууд гэж арсланг эргэлзэхэд үнэг, - Найз гэдэг чинь юуг ч нотлохгүй шүү дээ гэж үнэг хэллээ. Найз нараас илүү аймшигтай дайсан гэж байдаггүй юм. Чи их залуу болохоор амьдрал мэдэхгүй байна. Чиний ээж түүний ээжийг идсэнийг бух хэзээ ч уучлахгүй гэв.
- Үнэг ээ, чамайг үнэхээр надад хайртай авга эгч гэдгийг би мэднэ ээ гэж арслан хэллээ. Гэхдээ чи надад бух намайг хэзээ алах гэж байгааг хэлж чадах уу? гэхэд үнэг,
- Бух өглөө эрт босоод эврээрээ газар сэндчин мөөрч, хүзүүгээ сунган сүүлээ савчсан тэр өдөр болно. Чи түүний ингэж байгааг харвал, намайг алахыг хүсэж байгаагын дохио гэж ойлгоорой гэв. - За. Би сэрэмжтэй байх болно гэж арсланг хэлэхэд "Ажлын тал нь бүтлээ" гэж үнэг дотроо бодоод бух руу явлаа. Тэр түүнийг уулын урд энгэрээс олов. Цадталаа идсэн бух нугад унтаж байлаа. Үнэг түүн дээр чанга уйлан, чихээ дэлдийлгэн, сүүлээрээ газар цохилон очив.
- Үнэг ээ чамд юу тохиолдоо вэ? Чи яагаад ингэтлээ их гашуудаад байгаа юм бэ? гэж бух асуухад үнэг,
- Хөөрхий өнчин чамд ямар аюул заналхийлж байгааг би мэдэж байгаа юм чинь яаж зүгээр байж чадах билээ? Ямар ч байсан би чамд гадны хүн биш, чиний авга эгч чинь шүү дээ. - Тийм гэж үү? гэж бух гайхаад Гэхдээ чи андуурч байна. Надад дайсан байхгүйгэв. Үнэг,
- Энэ уулын ард арслан амьдардаг. Тэр чиний найз юм шиг дүр эсгэдэг боловч үнэн хэрэгтээ бол тэр чиний хамгийн заналт дайсан. Тэр ингэж хэлж байхыг би өөрөө сонссон. Миний ээж энэ бухын ээжийг идсэн. Одоо би өөрөө түүнийг иднэ гэж байсан гэж үнэг хэллээ,
- За боль доо! гэж бух мөөрлөө. Арслан бид хоёр төрсөн ах дүү шиг байдаг. Тэр миний талаар хэзээ ч ингэж хэлэхгүй!
- Чи надад итгэхгүй байж болно. Гэхдээ чи дараа нь харамсах болно доо гэж үнэгийг хэлэхэд бух “Хэрвээ үнэг үнэн хэлж байгаа бол яахав? Ямар ч байсан энэ чинь миний авга эгч шүү дээ" гэж бодоод,
- Үнэг ээ чи тэгвэл хэл л дээ. Арслан намайг хэзээ алах гэж байгаа юм бэ? гэхэд,
- Тэрнийг өглөө босож суниан, дэлээ сэгсрэн, хумсаараа газар маажиж байгааг харах юм бол тэр чам руу дайрч идэхийг хүсэж байна гэдгийг мэдэж ав.
- За би сэрэмжтэй байх болноо гэж бух хэллээ. Орой нь арслан бух хоёр ердийнх шигээ усан сангийн хажууд уулзав. Гэвч аль аль нь үнэгтэй тааралдсанаа хэлсэнгүй. Маргааш өглөө нь бух арслан хоёр нар мандахад сэрлээ.
Арслан үүрнээсээ гараад зуршил ёсоороо нойроо хөөн суниаж, дэлээ сэгсрээд, хумсаа ирлэхээр савраараа газар ухлаа. Харин бух ердийнх шигээ эврээрээ газар ухан, нуруун дээрээ суусан ялаануудыг сүүлээрээ хөөв. Харин дараа нь хүзүүгээ сунгаад арслантай мэндлэн чанга мөөрөв.
Гэвч арслан бухны хийж байгаа үйлдлийг, харин бух арслангийн хийж байгааг харчихаад аль аль нь уурандаа автлаа. Арслан нэг л үсрэн бух руу дайрч түүний хоолойг тасдчихав. Гэвч бух цусаа урсган байж түүнийг нуруун дээрээсээ унагаад хамаг хүчээрээ түүнд эврээ зоожээ. Тэгээд арслан, бух хоёр шууд үхэтхийн уналаа. Харин үнэг хүрч ирээд тэднийг хараад инээмсэглэв.
Би эднийг ийм авхаалжтай залиллаа шүү! Би арслан бух хоёрыг айлгасан. Тэд бие биенээсээ айж харин одоо бол би аль алийг нь иднэ дээ! гээд хоол руугаа дайрлаа.

Цааш нь...

Нэг тосгоны дөрвөн хүн хотын зах руу явжээ. Тэд хэрэгтэй бүхнээ аваад буцах замдаа гарч гэнэ. Гурав нь өмнө, харин дөрөв дэх нь ард нь хоцрон явж байлаа. Тэр нь тосгоны хамгийн ядуу нь юмсанжээ. Тиймээс түүнд ачааны хамгийн хүнд нь болох гар тээрмийн чулуунууд оногджээ. Замд тэдэнтэй тосгоных нь нэгэн тариачин тааралдав. Урд явж байсан гурав нь зогсоод,
- Найз минь биднийг хот руу явах хооронд бидний гэр оронд ямар нэгэн гай тохиолдоогүй биз дээ? гэж асуухад ...
- Та нарт бол ямар ч муу зүйл тохиолдоогүй ээ гэж нутгийн эр тэдэнд хэлэв. Харин тэр чулуу үүрээд явж байгаа эрд үнэхээр гай тохиолдсон, түүний луус нь үхчихсэн гэхэд нэг тариачин нь хэлж гэнэ,
- Одоо энэ тухай түүнд хэлэх хэрэггүй. Тэртэй тэргүй түүнд одоо ч хэцүү байгаа.
- Чиний зөв өө. Тэр гэртээ очоод л энэ муу мэдээг дуулаг гэж нөгөө нэг нь хэллээ. Харин гурав дахь нь дуугарсангүй. Энэ гурав дахь эр агуу чалчаа хүн юмсанж. Түүнд юу ч хэлсэн, тэр шууд л ярьчихдаг аж. Нөгөө хоёр нь түүнд,
- Сайн сонс. Хэрвээ ам алдах л юм бол, бид чамайг зодохоос гадна бас тээрмийн чулууг үрүүлнэ шүү гэхэд,
- Үгүй ээ, би юу ч хэлэхгүй! Нэг ч үг алдахгүй байхыг минь хараарай! Амаа ч нээхгүй ээ! гэж чалчаа эр хэлэв. Тэднийг зогсоод ярилцаж байхад чулуугаа үүрсэн ядуу эр хүрч ирлээ. Тэгээд тэд цаашаа хамтдаа алхаж эхлэв. Чалчаа эр ярьж ч чадахгүй ихэд зовж байна гэнэ. Хүч чадалгүй болжээ. Түүнд дуугүй байх хичнээн хэцүү байсан гээч! Тэр зуун алхам яваад л тэсэлгүй хэлээ дуранд нь сул тавьжээ. Ядуу эр өөрт тохиолдсон гайг мэдээд толгойгоо улам доош нь гудайлгав. Тэрээр сэтгэлээр ихэд унасан харагдана. Харин нөхөд нь чалчаа руу дайрлаа,
- Чи тохиролцсоноо мартчихсан юм уу? Чи бидэнд юу гэж амалснаа санахгүй байна уу? Чамтай юу ч ярих вэ дээ! Тэнэг хүнд зөвөлнө гэдэг бясааг хэмжсэнтэй адилхан юм байна! Бас ашигтай ч юм байна! Харин бид хэлсэн үгэндээ хүрнэ ээ гэв. Тэд түүнийг сайтар зодчихоод, дараа нь мөрөн дээр нь тээрмийн чулууг үүрүүлээд тосгонд аваач гэлээ. Чалчаа эр маргасангүй. Тэр чулуун тээрмийг чирэн явахдаа инээмсэглэж байлаа.
- Энэ хүнд юм гэж үү дээ! Хүний нууцыг хэлнийхээ үзүүрт барина л гэдэг л хавьгүй хэцүү юм байна! Тийм учраас л чалчаа хүмүүсийн талаар ингэж хэлдэг аж. Хоосон үгтэй хүмүүст хэлсэн үгэндээ хүрэхээс чулуун тээрэм үүрэх нь илүү амархан байдаг ажээ.

Цааш нь...

Эртээ урьдын цагт өвгөн эмгэн хоёр амьдардаг байжээ. Өвгөн нь ажилсаг ухаалаг харин эмгэн нь хэлээ шүднийхээ цаана байлгаж чаддаггүй юмсанжээ. Эмгэн нөхрөөсөө юу олж мэднэ, түүнийг нь тосгон тэр чигээрээ мэддэг байлаа. Гэхдээ эмгэн зөвхөн үнэнийг хэлэхгүй, бүр баахан худлаа үгээр хачирлан ярьдаг аж. Нэг удаа өвгөн ой руу модонд явлаа. Явж байгаад нэг газар гишгэтэл тэнд нь цөмөрчихөж гэнэ. “Энэ юу вэ? гэж өвгөн бодов. Харъя байз” өвгөн мөчир хугалан аваад ухтал алтаар дүүрэн тогоо гарч ирэв. “Ямар их аз вэ! Одоо ч хангалуун сайхан амьдрах цаг ирлээ дээ" ...гэж баярлав. "Гэхдээ алтаа гэртээ хэрхэн аваачих билээ? Чалчаа эхнэрээсээ нуух аргагүй шүү дээ! Тэр хорвоогоор нэг тараачихна. Бүр гай ч дагуулан авчирч магадгүй”. Өвгөн бодож бодож, тогоог газарт буцаагаад булчихав. Маргааш өглөө нь тэр маш олон бин, амьд туулай бас амьд цурхай загас эмгэнээсээ нууж аваад ой руу явжээ. Өвгөн ойгоор явахдаа модны мөчирнүүдэд бингээ өлгөж байлаа. Том нарсны бүр орой дээр цурхай загасаа тавьчихав. Харин туулайг торонд хийгээд голын усанд тавилаа. Тэгээд гэртээ эргэн ирээд,
- Эхнээр, бидэнд аз таарлаа шүү. Гэхдээ чамд хэлж болохгүй байх аа. Чи бүгдэд тараачих биз гэхэд эмгэн,
- Өвгөөн хэл л дээ. Би хэнд ч хэлэхгүй. Үнэн шүү гэв. Өвгөн,
- За яахав би хэлье. Би ойгоос тогоо дүүрэн алт олсон.
- Бурхан минь! Хурдхан шиг очоод гэртээ авчирья гэж эмгэнийг адгахад өвгөн,
- Харин хөгшөөн, хэнд ч хэлж болохгүй шүү гэдгийг чи санаж яваарай, үгүй бол бид гайд унах болно гэлээ. Өвгөн эмгэнээ дагуулан ой руу явав. Эмгэн модон дээрх бингүүдийг хараад хэлж гэнэ,
- Бурхан минь хараач, мөчир дээр бин ургаж гэхэд өвгөн тайвнаар,
- Юундаа гайхсан юм бэ? Шөнөөр үүгээр бинтэй үүл өнгөрсөнийг харахгүй байна уу? Тэгээд л бингээр бороо орж гэхэд эмгэн гайхсан ч дуугүй өнгөрчээ. Тэгээд тэд цаашаа явав. Явж явж эмгэн модон дээр байх цурхай загасыг олж хараад байрандаа хөшчихөж гэнэ.
- Өвгөөн, өвгөөн! гэж эмгэн шивнэхэд өвгөн,
- Чи юу хараа вэ? Алив эмгээн, хурдхан явцгаая гэж.
- Өвгөөн, чи харахгүй байна уу? Хараач цурхай загас модон дээр ургачихсан байна!
- Тийм үү? Байзаарай, би авирч гараад түүнийг аваад ирье. Оройн хоолондоо шарж иднээ гээд өвгөн модон дээр авирч гараад цурхай загасыг авлаа. Тэгээд цааш явсаар байгаад гол дээр хүрч ирээд өвгөн хэлж,
- Алив эмгээн, тороо шалгацгаая гээд тороо харснаа эхнэрээ дуудав,
- Эмгээн хараач, торонд туулай орчихсон байна. Эмгэнийг,
- Ёстой шидтэй юм аа, туулайнууд усанд сэлж эхэлсэн байна шүү! гэхэд өвгөн,
- Сайн л биз дээ. Баярын хоолонд тохирох юм байна. Өвгөн туулайг аваад цааш явж нөгөө газраа дагуулан хүрч ирцгээв. Тэд алттай тогоогоо гаргаж аваад гэр рүүгээ үүрэн явлаа. Тэгэхэд орой болж харанхуй болсон байв. Хаа нэгтэйгээс үхэр сүрэг гэр рүүгээ мөөрөлдөн дөхөх аж. – Өвгөөн, өвгөөн энэ үхэр мөөрч байна уу даа гэж эмгэн хэлэхэд,
- Юуны чинь үхэр гэж! Манай ноёныг чөтгөрүүд зодож байхад гэж өвгөн хэлээд цааш явцгаав. Эмгэн дахин хэлж гэнэ,
- Өвгөөн, хөөе, өвгөөн! Бух мөөрөөд байна уу даа.
- Ямар юмны чинь бух вэ? Чөтгөрүүд манай ноёноор ус зөөлгөж байна гэжээ. Хоёр хөгшин гэртээ эргэж ирээд алтаа нуумагц л, эмгэн тэсгэлгүй хөршүүдийхээрээ гүйн шивнэж, энд нэг ярьж харин тэнд бол бүр ч нэмж цуурч гэнэ. Өвгөний алтны талаарх цуурхал хөршөөс хөрш рүү, тэднээс цаашлан тосгон даяар тархлаа. Энэ цуурхал ноёнд ч бас хүрсэн байна. Ноён хүмүүсийг дуудаад өвгөнийх рүү явав. Гэрийн гадаа ирээд ноён хашгирав,
- Чи муу дээрэмчин, миний газраас тогоо дүүрэн алт олчихоод надад мэдэгдээгүй юм уу?! Одоохон алтыг гаргаад ир гэв. Харин өвгөн тийм их хүч хөдөлмөр дэмий зарцуулаагүй ажээ.
- Өршөөгөөрэй, эцэг ноёнтоон. Би юу ч мэдэхгүй, юу ч хараагүй. Ямар ч алт олоогүй. Энэ миний хөгшин л дэмий чалчиж байгаа биз гэхэд эмгэн,
- Би яагаад дэмий чалчсан гэж? чарлан өвгөн рүү дайрлаа. Харин ноён өвгөн рүү бүр ширүүнээр дайрч гэнэ.
 - Алтаа өгөхгүй бол чи л муугаа үзнэ шүү. Ингэхэд би түүнийг чинь хаанаас авах юм бэ? гэхэд өвгөн,
- Эцэг ноёнтоон, бүх талаас нь бодож үзэн манай эмгэнийг сайтар асуун байцаах нь зөв болов уу гэхэд ноён,
- За алив, эмгэн чи надад хаанаас бас хэзээ алт олсоноо сайтар ойлгомжтойгоор хэлээдэх гэж гэнэ. Эмгэн,
- За ноёнтоон. Өчигдар бид ойгоор явж байтал бингийн үүлнээс бин орсон байлаа. Бүх модны мөчир дээр бин дүүжлээстэй байсан.
- Боль доо, чи худлаа хэлж байна! гэж ноён үгийг нь таслав.
- Үгүй ээ, эцэг ноёнтон минь үнэн. Бурханаар андгайлая. Дараа нь цурхай загас ургасан модонд хүрсэн гэж гэнэ. Тэгэхэд нь өвгөн,
- Хараач эцэг ноёнтоон, эмгэн маань бүр галзуурчихаж гэв. Эмгэн,
- Намайг галзуурчихсан гэнээ! Бүр орой дээр нь цурхай загас ургаж байсан! Харин дараа нь ноёнтоон бид гол руу эргэсэн. Тэнд торноосоо туулай гаргаж авсан.
- Дуугаа тат муу боол чи! Цурхай загас модноос ургаж, туулай торонд баригдана гэж хаана байдаг юм бэ?! гэж ноёныг бухимдахад өвгөн,
- Ноёнтоон, манай эмгэн чинь ийм л тэнэг хүн шүү дээ гэхэд эмгэн өөрийнхөөрөө зүтгэн,
- Байзаарай, хүлээж бай. Тэгээд бид  тэр голын хажуугаас алттай тогоог олсон юм. Ухаж аваад чөтгөрүүд таныг зодож байх тэр үеэр л гэртээ авчирсан.
- Юу гэнээ –э-э-э?!
- Тийм ээ ноёнтоон, чөтгөрүүд танаар ус зөөлгөж байх тэр үед.
- Өвгөөн, танай эмгэн чинь үнэхээр ухаан солиотой юм байна! гэж ноён уурлан хэлэв. Тэгээд ноён нулимаад яваад өглөө гэнэ. Харин өвгөнд алт нь үлджээ. Харин дараа нь тосгон даяар өвгөнийг эмгэнээ дуугуй байж сургасан гэж ярьцгаадаг болсон юмсанжээ.

Цааш нь...

Эртээ урьдын цагт энэ хорвоо дээр нэгэн төмрийн дархан эхнэр хүүгийн хамт амьдардаг байжээ. Ганц хүү нь хорвоод хосгүй залхуу юмсанжээ. Хүү нь хорин нас хүрсэн боловч өөрийнхөө хүч хөдөлмөрөөр сохор зоос ч олж үзээгүй аж. Тэр их хүчтэй, эрүүл чийрэг биетэй ч, идэж уун, унтаж хэвтэхээс өөрийг мэддэггүй эцэ эхээрээ тэжээлгэн амьдардаг байв. Түүний эцэг нь хөгширч, лантуугаа ч өргөж даахаа больжээ. Өвгөн хэвтэрт орж үхэл нь ойрхон ирсэн гэдгийг мэдэрч байв. Тэгээд өвгөн хүүгээ дуудаад... хэлсэн нь
- Хэнийг дуурайхаараа чи ийм залхуу болоод төрсөнийг би мэдэхгүй юм. Би бүх насаараа ажил хөдөлмөртэй нөхөрлөн, өөрийнхөө гараар бүх хөрөнгөө олсон. Харин чи нэг рубль ч олж чадахгүй юм.
- Нэг рубль олно гэдэг тийм ч хэцүү хэрэг биш ээ гэж хүү нь хэлжээ. Эцэг нь,
- Тийм бол яваад олоод ир. Чи нэг рубль олж ирж чадвал бүх эд хөрөнгө чинийх болох болно. Хэрвээ чадахгүй бол зэвэрсэн хадаас ч чамд өвлүүлэхгүй гэж гэнэ. Залуу өв залгамжлан авахыг хүсэж байсан ч ажил хийнэ гэхээс залхуу нь хүрээд байлаа. Төрсөн цагаасаа хойш сохор зоос ч олж байгаагүй түүнд бүхэл бүтэн рубль олно гэдэг амар хэрэг гэж үү? Эцэгтэйгээ маргах арга ч байсангүй. Эцэг нь юу л гэнэ бүх зүйл түүгээр болдог ажээ. Эцэг нь хэлсэн үгээ өөрчлөх нь зүйрлэвэл яг л чулуун уул хөдөлдөггүйтэй адил билээ. Харин ээж нь их өрөвчхөн сэтгэлтэй хүн байжээ. Ямар ч байсан энэ чинь бидний төрсөн хүү шүү дээ гэж өрөвдөөд түүнд хэлж гэнэ,
- Сонс хүү минь би чамд рубль өгье. Чи явж орой болтол зугаалаад ир. Харин орой нь ажлаасаа ирж байгаа мэт ирээд эцэгтээ мөнгөө өгөөрэй. Хөдлөх хүртэл хүүгийн залхууг хүргэж байлаа. Гэхдээ арга байсангүй явах л хэрэгтэй. Тэр ээжээсээ нэг рубль, дарстай сав, бяслаг аваад уул руу явлаа. Тэгээд өдөржингөө идэж, ууж, өвсөн дээр хэвтэн тэнгэрийн шувуудыг тоолжээ. Харин орой нь тэр гэртээ эргэн ирээд эцэгтээ рублээ өгөөд хэлэв,
- Май аав аа, ав даа. Энэ рублийг олох гэж нуруугаа хөштөл ажиллаа гэв. Эцэг нь рублийг авч эргүүлж тойруулан үзэж бүх талаас нь харснаа гал руу шидчихэв. Тэгээд,
- Үгүй ээ. Чи энэ рублийг хөдөлмөрөөрөө олоогүй байна гэхэд хүү нь зөвхөн мөрөө хавчин,
- Итгэхгүй байгаа бол хэрэггүй дээ гээд унтахаар явжээ. Маргааш ээж нь хүүдээ дахин нэг рубль өгөөд түүнд зааж өгөв,
- Хүү минь, чи өдөржингөө унтаж хэвтээд байж болно. Гэхдээ гэртээ ирэх замдаа жаахан ч болов гүй. Тэгэхээр чи хөлөрнө, ядарна. Тэгвэл эцэг чинь чамайг түүний хүслийг биелүүлэн нүүрэндээ хөлс бурзайлган өдөржингөө ажиллаж гэдэгт итгэх болно. Залхуу хүүд хөл нь хайран байсан ч, эцгийнх нь өв хөрөнгө бүр ч хайран байлаа. Тэр ээжээсээ рубль болон хоол унд аваад дахиад л уул руу явав. Нар мандахаас нар жаргатал ууж идэн, наранд биеэ ээжээ. Харин орой нь гэртээ харих замыхаа талд нь гүйжээ. Тэр эцэг дээрээ шалба норчихсон ирлээ. Сандал дээр унаад эцэгтээ мөнгөө сунгав.
- Энэ рублийг олоход их хэцүүхэн байлаа гэж тэр хэллээ. Бух шиг л өдөржингөө ажилласан. Ядарсандаа бараг л унах гэж байна гэхэд эцэг нь хүүгээсээ рублийг аваад эргүүлж тойруулан тал бүрээс нь шинжсэнээ дахиад л гал руу шидчихэв.
- Үгүй. Хүү минь чи намайг хуураад байна. Энэ рублийг чи зүгээр авсан байна. Чи уулсаар дэмий гүйж, гутлаа дэмий элээсэн байна гэжээ. Залхуу хүү унтаад л байлаа. Харин ээж нь огт унтаж чадахгүй байлаа. Өвгөнөө хуурч болохгүй байгааг, зөвхөн мөнгө л дэмий үрэгдэж байгааг бодон хэвтэнэ. Хүүд ямар ч зүйл тус нэмэр болохгүй байв. Маргааш нь тэр хүүгээ сэрээгээд хэллээ,
- За хүү минь, хүссэн хүсээгүй чи үнэхээр ажиллах хэрэгтэй болж байна. Чи одоо ойлгож байгаа биз дээ. Аавыг чинь хуурч болохгүй юм байна. Аавын чинь хэлсэн үгийг өөрчилж болохгүй гэдгийг чи мэднэ. Яах ч арга алга аа. Залуу хүүд ч үгэнд нь орохоос өөр арга байсангүй. Тэр бүтэн нэг долоо хоногийн турш ажиллаа. Хэн нэгэнд ямар нэгэн зүйл аваачиж өгнө. Нэгэнд нь тусална, нэг нь түүнд задгай зоос өгнө, нөгөө нь хоёрыг өгнө, тэгсээр тэр нэг рубль олжээ. Тэгээд эцэгтээ ирээд түүний өмнө бөөн задгай мөнгө асгалаа. Өвгөн зооснуудыг алганаас алганд унагаж, дуугарч байгааг сонсож байснаа хэлж гэнэ,
- Үгүй ээ хүү минь, чи дахиад л намайг хуурч байна. Чи энэ мөнгийг хөдөлмөрөөрөө олоогүй байна гэв. Тэгээд тэр зооснуудыг хамж аваад галд шидчихжээ. Харин тэгтэл хүү тэссэнгүй гал руу гүйн очоод нүцгэн гараараа цогнуудыг холдуулан зооснуудаа гарган авч байлаа.
- Та чинь яаж байна аа? Би бүтэн долоо хоногийн турш нуруугаа бөхийлгөн, өглөөнөөс үдэш болтол ажилласан. Харин та миний олсон мөнгийг гал руу хог шиг шидэж байдаг! гэж хүү нь уйлан хэлэв. Түүнийг хараад эцэг нь,
- Харин одоо бол чамайг энэ рублийг хөдөлмөрөөрөө олсон гэдэгт би итгэж байна аа. Бусдын мөнгөнд чи харамсахгүй байсан. Хүний мөнгө хямдхан байдаг юм. Харин өөрийн мөнгөө чи хөдөлмөрөөрөө олсон, тэгээд л чи хайрлан харамлаж байна. Ийм байдаг юм шүү дээ хүү минь. Миний үгийг санаж яваарай. Ажиллаад л байх юм бол мөнгөтэй болно. Чиний бүх ажил үйлс бүтэх болно. Хэрвээ ажиллахгүй юм бол хүний мөнгө байлаа ч чамд тус болохгүй. Хүний рубль сохор зоосны ч үнэгүй байдаг юм. Ингээд эцэг нь хүүдээ өөрийнхөө бүх эд хөрөнгийг өвлүүлэн үлдээгээд, өөрөө хэн ч эргэж ирдэггүй тэр газар руугаа сэтгэл амар явжээ.

Цааш нь...

Баадай бадарч гэрээсээ гараад цааш явж байтал саахалт айлын эзэн хонь хариулж яваа нь харагдсанд Баадай хоёр гутлаа тайлж хавчиг үүрэгтээ хийгээд хаврын зулзаган ногоон дээгүүр хөл нүцгэн жирийлгэсээр хонин дундуур нь гарч явтал нөгөө хоньчин хүн Баадайг хараад,
- Баадай минь хаашаа одох нь вэ? гэж асуусанд Баадай,
- Баруун Зуу орохоор явж байнаа! гэж хэлэв. Баадайг хөл нүцгэн явж байгааг тэр хүн хараад их л гайхан, ...
- Та ийм хол газар явах мөртөө юунд хөл нүцгэн гэрээсээ гарав аа! гэж асуусанд Баадай ийн хэлжээ,
- Би тэр жил Баруун Зууд мөргөөд буцахдаа гутлаа мартчихсан юм л даа. Одоо тэр гутлаа авах гэж яваа болохоор бас нэг илүү гутлаар юу хийхэв. Аягүй бол буцахдаа үүрэх болно шүү дээ! гэж хэлсэнд хоньчин Баадайг өрөвдөх сэтгэл төрж,
- Та миний муу гутлыг өмсөөд яв! Буцааж авчрах хэрэггүй. Урагдсан газар нь хаяарай гэж хэлээд гутлаа тайлж өгсөнд Баадай,
- Таны гутал тун азтай юм байна. Надтай хамт Баруун Зуу ордог байна шүү гэсэнд тэр хоньчин маш их баярлан замдаа сайн явахыг ерөөгөөд хөл нүцгэн хоцров гэнэ.

Цааш нь...

Нэг удаа үнэг, чоно, баавгай гурав хамтран хөх тариа тарихаар шийджээ. Тэгээд хөх тариаг боловсорч гүйцэхэд нь тэд түүнийгээ хурааж, юүж* болгон боож, юүжээ хатаагаад цохиж эхэллээ. Үнэгэнд юүж цохих нь залхуутай санагдав. Тэр нуур руу ан хийж, нугас барьж идэхээр гүйгээд явчихдаг байв. Харин баавгай өглөөнөөс шөнө болтол ажилладаг байлаа. Тэгээд тэр үнэгт хэлж ...гэнэ,
- Үнэг ээ, чи бага ажиллаж байна, харин би их ажиллаж байна. Үнэг ингэж хэлж гэнэ:
- Бид ургацаа шударгаар хуваах болно. Чи хамгийн ихийг нь, харин би хамгийн багыг нь авах болно гэв.
Тэгээд тэд юүжээ цохиж дууслаа. Сүрлийг нь нэг дор, хивэгийг нь нэг талд, харин будааг нь өөр газарт тавилаа. Сүрэл нь хамгийн их, хивэг нь дунд зэрэг, харин будаа нь хамгийн бага байв. Баавгай чоно хоёр ингэж хуваасанд нь ихэд баярлаж гэнэ.
- Үнэг ч шударгаар хувааж чаддаг юм байна шүү, гэж баавгай хэллээ. Надад хамгийн том овоо нь ноогдож байгаа нь зөв шүү гэв. Баавгай өөртөө сүрлийг авлаа, чоно хивэгийг, үнэг будааг авлаа.
Тэд өөрсдийн ургацаа тээрэм дээр аваачив. Тэгээд тээрэмдэж эхэлжээ. Үнэгний хуурай будааг тээрэм бяцалж байсан болохоор чангаар цохилон дуугарч байлаа. Чоно баавгайн хувьд тээрэм нь хивэг болон сүрлийг үрж байсан болохоор чимээгүйхэн л шуугиж байв. Баавгай асууж гэнэ,
- Үнэг ээ, чамайг тээрэмдэх болохоор тээрэм яагаад чанга цохилон дуугараад байгаа юм бэ? Харин биднийг тээрэмдэх болохоор яагаад чимээгүйхэн шуугиад байгаа юм бэ? гэв.
- Би тээрэмдээ элс нэмчихсэн юм, тэгээд л тэр цохилоод байгаа юм, гэж үнэг хариуллаа. Чоно баавгай хоёр бас тээрэмдээ элс нэмчихлээ, тэгтэл тэр нь цохилж, хахирч эхэлжээ.
Тэд гурилаа тээрэмдчихээд хөрөнгө чанаж эхлэв. Чоно баавгай хоёр харж гэнэ. Үнэгний хөрөнгө цайвар өнгөтэй бөгөөд пүр, пүр буцалж байв. Харин тэднийх бараан өнгөтэй бөгөөд дуугарахгүй буцалж байлаа. Тэд асуув,
- Үнэг ээ, чиний хөрөнгө яагаад цайвар өнгөтэй бөгөөд пүр,пүр гээд байгаа юм бэ? Чинийх илүү амттай байгаа байх аа. Амсуулаач гэхэд үнэг хэлж гэнэ,
- Эхлээд би та нарынхыг амсая. Дараа нь та нар минийхийг гэв. Үнэг тэдний тогоо тус бүрээс нэг нэг халбагадаж аваад мэдэгдэлгүйгээр өөрийнхөө тогооны захад тавьчихав. Дараа нь тэр хэлж гэнэ:
- Чоно оо, чи үүнээс амс даа, харин баавгай чи эндээс амс даа. Тэгээд тэд өөрсдийнхөө хөрөнгөнөөс нэг нэг халбагыг авлаа. Амслаа. Чоно хэлж гэнэ,
- Чиний хөрөнгө минийхээс илүүгүй юм аа гэхэд Баавгай, - Минийх амтгүй л дээ, гэхдээ бас чинийх ч гэсэн амтгүй юм байна гэхэд чоно,
- Үнэг ээ, харин чиний гурил яагаад илүү цагаан өнгөтэй байгаа юм бэ? гэхэд үнэг хариулав,
- Би түүнийг урсгал усанд угаачихсан юм, тэгээд л тэр илүү цагаан өнгөтэй байгаа юм. Чоно баавгай хоёр өөрсдийнхөө шуудайтайг аваад голын урсгалд хийчихэв. Тэгтэл урсгал ус тэдний гурилыг угааж бүгдийг нь хаман аваад явчихжээ.
Ингэж үнэг тэднийг хуурсан юм даа.
*Юүж - Тэвэр, боодол, баглаа.

Цааш нь...

Нэг тугал сүргээсээ тасраад зөгийд хатгуулан оодогносоор алс бөглүү ойд төөрч гэнээ. Тэгж явтал хашир хөгшин чоно тааралдаад,
- Өөдлөхөд өнчин цагаан ишиг өөрөө гүйгээд ирнээ гэдэг боллоо. За чамайг иднэ, залгина! гэхэд тугал айн чичирч,
- Чоно гэдэг та юу? Ийм сайхан амьтан байж намайг иднэ гэхэд би л үнэмшихгүй гэхэд чоно,
- Чи намайг магтах нь уу? Эх чинь зааж өгсөн биз! Зоволтгүй,... магтаал надад хэрэггүй. Би хүн амьтанд хараалгасаар ирсэн түүхтэй гээд шүлсээ савируулан амаа ангайлган аахилав. Гэтэл ойн цоорхойгоос хүчит хүрэн баавгай гарч ирэхэд тугал хэлсэн нь
- Баавгай гуай энэ чоно гэгч амьтан намайг иднэ гэнээ. Энэ чоно намайг идэх ёстой юу? гэхэд баавгай хүрхрэн,
- Би бол энэ ан амьтны хаан юм. Чоно ч идэх ёсгүй. Би чамайг иднээ хөө. Чоно чамайг идэх гэвэл би үртэс болтол алгадна гэхэд чоно айн зугтлаа. Баавгай муухай хүрхрэн орилов. Тугал айгаад,
- Та яасан муухай дуугарна вэ? Би айгаад гэхэд баавгай,
- Тэгдэг юм. Чоно ч гэсэн айгаад зугтлаа. Надаас бүү ай! гээд тугалыг дагуулан ижилд нь хүргэж өгөөд Бух эцэг, Үнээ эхэд нь хандан,
- Үртэй амьтан байж үрээ бодохгүй яасан малууд вэ? Ёстой мал шиг мал байна шүү. Дахиад ингэвэл эцэг Бух тантай, эх Үнээ тантай хатуу ярина шүү, дуулав уу? гэхэд Бух, Үнээ зэрэг зэрэг мөөрч гэнээ. Баавгай мойтго мойтго цогион дундаа,
- Миний ачийг санаарай, Бухандай минь! гээд явсан гэнээ.

Цааш нь...

Олон хүүхэдтэй ядуу эр байжээ. Нэг хүүхэд нь ажилд тун дургүй бөгөөд өдрийн турш айл саахалтын хүүхдүүдтэй хамт дов толгодоор өдөржин дэмий тэнэнэ. Ядуу эр хүүгээ ажилд дургүй залхууг мэдэх учир нэг өдөр дуудаж,
- Хүү минь, чи одоо том болжээ. Бас эхнэргүй, тэгээд ажил хөдөлмөрт дургүй. Дов толгодоор хий дэмий тэнэж байна. Маргааш чи ойд очиж тэрэг мод авчир гэж даалгалаа. - Тэгье, аав аа гэж өөр аргагүй болсон хүү нь хариулав.
Маргааш өглөө ой уруу явахад хөгшин эцэг нь:
- Замд бэрхшээл тохиолдвол хэрэгцээг дуудаарай. Тэр л чамд тусална ...гэж захижээ. Хүү аавынхаа хэлснээр ой руу явлаа. Ойд очиж модоо ачаад буцаж явтал түлээ ачсан тэрэгний нь гол хугарчихжээ. Цаг орой болж байсан учир засах хэрэгтэй гэж залуу бодов. Гэнэт аавынх нь хэлсэн үг санагдлаа. Тэгээд л:
- Хэрэгцээ, хүүе Хэрэгцээ, хурдан ирж тусалаач! Чиний хэрэг гараад байна! гэж хашхирав. Гэвч хэрэгцээ ирсэнгүй.
- Хүүе хэрэгцээ! Ирж тэрэгний гол засаж өгөөч! Ирээч! Хэрэгцээ бас л байдаггүй. - Хэрэгцээ тэрэг засаж өгөөч! Би өлсөж байна! Би гэртээ хурдан харья! Хэрэгцээ бас л дүлий мэт бараа сураггүй. Түүнийг ирэхгүй болохоор залуу нэг мод аваад янзалж тэрэгний гол хийв. Тэгээд хийсэн голоо тэргэндээ хийж, сураар сайтар боолоо. Бүрэнхий болж байхад тэрэг дүүрэн модтой гэртээ иржээ.
- За хүү минь сайн явав уу? гэж эцэг нь асуулаа.
- Сайн явсан. Харин замд тэрэгний гол хугараад түүнийг сольж тавилаа. Таны хэлсэн ёсоор хэрэгцээг зөндөө дуудсан. Надад туслахыг гуйсан ч тэр ирсэнгүй. Өнөөдөр чих нь дүлийрчихсэн байсан байх. Хэрэгцээ ерөөсөө ирээгүй.
- За хүү минь хэрэгцээ гэдэг чинь тэр шүү дээ! Тэр чамд юу хийхийг сайн зааж өгчээ. Хэрэгцээ гэдэг чинь хүний нүдэнд харагдахгүйгээр хүрч ирээд чиний хүсээгүй боловч чамд хэрэгтэй зүйлийг зааж өгдөг юм хэмээн өвгөн инээмсэглэн өгүүлжээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт эмгэн өвгөн хоёр таван хүүхэдтэй байжээ. Өвгөн нэг өдөр ууланд явж байсан чинь уулын бэлд баахан үхэр хад байжээ. Хөгшин тэр үхэр хадны зарим дээр зогсож, зарим дээр нь харайж гарч яваад нэг том үхэр хад дамжин үсэртэл тэр хад нь хөдөлж босоод хөгшнийг бариад авчээ. Харсан чинь нэг чихээрээ хучиж нэг чихээ ...дэвсэж хэвтсэн мангас эмгэн байжээ. Мангас эмгэн хөгшнийг барьж аваад идэх гэжээ.
Тэгэхээр нь хөгшин, за чи намайг битгий ид миний таван хөвгүүн бий, би түүнийгээ явуулъя. Чи тэднийг барьж ид. Би одоо хариад уулнаас чулуу зөөж ир гээд нааш нь явуулъя. Худал хэлбэл чи миний гэрт очоод намайг ч ид, миний таван хөвгүүнийг эмгэнтэй нь цөмийг нь ид гэж хэлж гэнэ. Мангас эмгэн за яахав болох л юм. Харин таван хүү гэдэг чинь зөөлөн л хоол гэж хэлээд тавьжээ.
Хөгшин гэртээ их баяр хөөр болж, би арай чүү амьд мэнд ирлээ гэсэн шиг, таван хүүгээ дуудаж тавуулаа одоо уулнаас очиж сайхан тэгш дөрвөлжин цагаан чулуу олж ир гээд явуулжээ. Таван хүү ууланд гарч хадан дотор чулуу хайж явтал мангас эмгэн барьж аваад гэртээ авч харьж гэнэ. Тэгээд мангас эмгэн бөөсөө хуурч өгөхөд дөрвөн хүүхэд нь худлаа идсэн дүр үзүүлээд ар тийшээгээ цацаад байжээ.
Хамгийн бага хүү нь мангас эмгэний хажууд суучихаад ээжээ! Дахиад надад гэсээр л идээд байжээ. Хоол унд идэж уусан болоод унтах болсонд, мангас эмгэн:
- За хүүхдүүдээ та нар хаагуур яаж унтдаг билээ гэж асуужээ. Хамгийн том хүү:
- Би өрх дээр өндийн унтдаг гэж гэнэ. Хоёр дахь хүүхэд,
- Би тотгон дээр тонгойж унтдаг билээ гэхэд гурав дахь хүү
- Би завагт зарзайж унтдаг гэж гэнэ. Дөрөвдүгээр хүү
- Би ширдэг дээр ширийж унтдаг гэж гэнэ. Тавдугаар хүү нь:
- Би ээжийнхээ өвөрт унтдаг гэж гэнэ. Тэгээд тус бүрийнхээ унтдаг газартаа унтацгаа гэж хэлээд мангас бага хүүг өвөртөлж унтжээ. Удалгүй мангас эмгэн юм идээд шалир шалир гэсэн чимээ гарч гэнэ. Өрх дээр өндийж унтдаг хүү:
- Ээжээ та юу идэж байгаа юм бэ? гэж асууж гэнэ. Мангас эмгэн:
- Өө миний дотор хорсдог хуучтай, тэгээд нэг жаахан шар тос байсныг идэж байна гэжээ. Шөнө дунд болж байтал мангас эмгэн унтаад хурхирч эхэлжээ. Өрх дээр өндийдөг хүү гэрт орж ирээд ширдэг дээр ширийж унтдаг хүүхдийг сэрүүлж, чи гэр лүүгээ очоод аавын төмрийн хар хайч аваад ир гэж явуулжээ. Энэ хүү маш хурдан хөлтэй болохоор удалгүй хайч аваад иржээ. Завагт зарзайж унтдаг хүү, тотгон дээр тонгойж унтдаг хүү хоёр хар хайчийг ангайлгаж баруун зүүн хоёр тотго дээр бариулыг зөрүүлж бариад ширдэг дээр ширийж унтдаг хүүхдийг нилээд хол гаргаж зогсоогоод өрх дээр өндийж унтдаг том хүү хаалганы цаана их нүх малтаад балт сүх барьж зогсчээ. Тэгээд хамгийн том хүү:
- За би ээж ээж гараад ир би явлаа гэж хашгираад энд зогсож байя. Мангас эмгэн гараад ирвэл, ширдэг дээ ширийж унтдаг хүү би энд байна гээд зугтаа. Тотго дээр тонгойдог, завагт зарзайдаг, хоёр хүү хайчаа мангас эмгэний хүзүүгээр нь тас хайчил. Би сүхээрээ толгойг нь зад цавчъя гэж хэлжээ. Тэгээд өрх дээр өнгийдөг хүү:
- Ээж ээж гараад ир би зугтаах гэж байна гэж хашгирчээ. Мангас эмгэн сэрж нүдээ хуу татан ай юу гэнэ чи гээд үүдээ сөхөөд гарч ирж хаашаа явж байгааг нь харах гэсэн янзтай хартал үүдэн хоймор хэртэй зогсож байсан хүү би энд байна гээж ухасхийж эмгэн ч цааш хөдлөх гэтэл хоёр хүү хайчаараа аман хүзүүгээр нь тас хайчлаж, том хүү толгойг нь зад цавчиж хоёр болгожээ. Тэгээд мангас эмгэний хүүрийг нүхэнд хийж дараад гэрт орвол бага дүүг нь юу ч үгүй идээд толгойных нь ясыг үлдээсэн байжээ. Энэ ухаант дөрвөн хүү мангасыг дарж гэр орныг түймэрдээд гэртээ ирж аавыгаа тэр хайчаар хайчлаад ээжийгээ авч аглаг ууланд гараад ан гөрөө хийж амар мэнд жаргажээ.

Цааш нь...

Эрт дээр цагт ийм нэгэн явдал болжээ. Тун ч эрх дураараа гөлчгийтэй нэгэн хулгана байж гэнэ. Гөлчгий нь тэр үдэш оройн хоолоо голж заавал бяслаг иднэ гэж усан нүдэлжээ. Хөөрхий эх нь эрх үрээ аргадаж “ээж нь одоохон одоохон” гэсээр бяслагны эрэлд гарчээ.
Бэлэн зэлэн бяслаг хаанаас зам дээр хэвтэж байх билээ. Эхийгээ ирэхгүй удаад байхаар нь гөлчгий гэрээсээ гарчээ. Намуухан ...үдшийн одод түгж, жирвэс жирвэс ирмэлцэнэ. Зүүн уулын оройгоос гэгээ цацрэх нь саран мандаж буйн тэмдэг. Хором хормоор дээшлэх хорьдын тэргэл сарыг эрх гөлчгий анх удаа олж харлаа. Тэгээд, еэ гялай еэ гялай. Ямар том бяслаг вэ? Яагаад уулын орой дээр тавьсан юм бол? Ээж минь үүнийг олж ирэхээр явж дээ. Араас нь очиж ээждээ тусалдаг хэрэг. Ийнхүү гөлчгий уул өөд өгсөж гарлаа. Яваад л байж яваад л байж. Өлийгөөд нэг харвал өнөөх бяслаг маань тэнгэрт хөөрсөн байж гэнэ.
- Ёох, ёох энэ ер нь ямар хачин бяслаг вэ? Тавагнаасаа дээш хөөрдөг бяслагийг би ер нь үзээгүй юм байна гэж гөлчгий амандаа бувтнавал,
- Тэнэгхэн гөлчгий минь тэр чинь бяслаг биш сар байхгүй юу гэх хэн нэг нь хэлэх шиг болов. Гөлчгий гайхан,
- Та хэн гэгч вэ? Надад юм хэлэв үү? Гэвэл,
- Би бол бүх хулганын хаан Мануул гэгч байна. Одоо чамайг оройн зоог болгон гэх нь тэр. Айж сандарсан гөлчгийд цэхийсэн ногоон нүднээс өөр юу ч харагдсангүй. Гөлчгий,
- Та... та намайг өршөөгөөч гэсээр ухарч байтал тас гэдэргээ савж ёроолгүй мэт ангалд унах нь тэр. Хаана юунд унасныг бүү мэд. Харин нөгөө аймшигтай ногоон нүд ойр хавьд байсангүй. Хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа харанхуй хонгилын тэртээ үзүүрээс өчүүхэн дэнгийн гэрэл наашилж буйг гөлчгий олж харлаа.
Дэнгийн гэрэл ойртох тусам гөлчгий улам айж чичирсээр байлаа. Гэвч энэ амьтан бол сайхнаас сайхан сэтгэлт шаргалхан зурам байлаа. Гөлчгий зурамны цооног нүхэнд уначихсан юм санж. Зурам хөөрхий гөлчгийг өрөвдөн хооллож ундлаад унтуулж гэнэ.
Намуухан үдшийн нам гүмийг эвдэж үглэн хайлан үр зулзагаа хайж яваа эх хулганыг олоход тийм ч хэцүү байсангүй. “Үр хүүхдээ дураар нь өсгөх, өөрт нь хожим гай болно” гэж зурам түүнд сургамжилсан юм гэдэг.

Цааш нь...

Энэ бол оймс залгидаг мангас. Давжаа жаахан биетэй, дэрсэн хоёр хөлтэй. Хумс нь махир, гар хөл нь чөргөр. Данхар толгой даравгар амтай. Өргөн барсгар нүүрэнд нь дөрвөн том нүд эргэлдэнэ. Яг энэ мангас миний оймсыг залгисан юм. Ер нь би оймс өмсөх тун дургүй. Гутлаа холхиндог өмсөх нь оймс мэтийг углах гэж бөхийж, бөгтийж янцаглахгүй амар. Найзууд гадаа шүгэлдэхэд гялс манас гараад л гүйчихнэ. Нэг удаа оймсоо удаан өмссөнөөс болж дээвэр дамжин гүйх уралдаанд оролцож амжаагүй юм. Тэгээд ч энэ намраас ээж...,
- Чи одоо том болсон оймсоо өөрөө угаах хэрэгтэй гэдэг боллоо. Нэгэнт би өөрөө угаах учраас тэр болгон өмсөж хир болгох хэрэггүй биз дээ. Өвөөгийн найз Дамбий гуай малгайгаа гээчихнэ гээд өмсдөггүй гэсэн. Хачирхалтай нь сүүлийн хэд хоногт оймснууд маань хосоороо эсвэл өрөөсөн нь алга болдог боллоо. Энэ нь намайг хувцаслаж цэцэрлэгт хүргэж өгдөг ахыг минь маш их бухимдууллаа. Аргагүй шүү дээ. Тэр миний оймсноос болж хичээлээсээ хоцордог юм чинь. Нэг орой ах хичээлээсээ ирээд,
- Чиний оймснуудыг мангас залгичихаж! Гэв.
- Мангас гэнээ? Оймс иддэг мангас гэж байдаг гэж үү? Одоо бас намайг идэх болов уу гэсэн чинь ах,
- Үгүй энэ мангас бол зөвхөн замбараа муутай хүүхдийн тарааж хаясан оймсыг л залгидаг юм. Өөр хэнийг ч юуг ч иддэггүй юм гэлээ.
Ингээд би тэр үдэш мангасыг хайлаа. Намайг орон доогуур шагайх мөчид салхивч салхинд падхийн савж онгойх нь тэр. За одоо л орж ирлээ дээ гэж бодохоос аймаар. Хараач тэр яг дүрээрээ. Оймс залгидаг мангас ороод ирэх нь тэр. Муухай чөргөр гар хөлтэй, данхар толгойт мангас намайг аягүй зэвүүнээр цэхэлзэж харснаа цонхны тавцангаас орон дээр, орон дээрээс ширээн дээр үсрэн гарч зогслоо. Тэр даравгар амандаа миний улаан, ногоон цагаан йомснуудыг зуучихжээ. Тэр над руу давшилж “Оймсоо авах уу? Чи” гэж архирлаа. Би айгаад “үгүй, үгүй” гэлээ. Мангас чөрийсөн гар хөлөө ийш тийш савчуулан дөрвөн том нүдээ сүртэй эргэлдүүлж байснаа,
- Одоо чиний үлдсэн бүх оймсыг авна гээд хөлд минь углаатай байгаа хоёр цагаан оймсыг шувт татан авлаа. Би,
-Ээжээ намайг аваач! Гээд байдгаараа чанга хашгирлаа. Аав ээж хоёр сандран гүйсээр өрөөнд минь орж ирлээ. Гэвч тэдний хэн нь ч мангасыг олж харсангүй. Ээж “ Энэ хүүхэд өвчин тусав уу” гэхэд аав, “Адармаатай золиг аав ээж хоёроо дамшиглаж байгаа нь!” тэр гээд тоосон ч үгүй. Ах маань харин болсон явдлыг сонсоод,
- За тэгнээ тэр. Би чамд эс хэллүү. Миний дүү тэр Мангасаа яг үзсэнээрээ дүрслээд зурчих гэлээ. Ингэж л би энэ мангасыг зурсан юм. Маргааш нь ах миний зурсан мангасыг үзээд зургийн доод хэсэгт их л томоор, “Миний дүү оймсоо хамаагүй тайлж хаяхгүй гэж надад амлалаа. Урьд залгисан оймснуудаа эргүүлж бидэнд өгнө үү” гэж биччихээд хананд наачихлаа. Үнэхээр хэд хоногийн дараа “Мангас чиний оймснуудыг буцааж өглөө” гээд миний алга болсон бүх оймсыг ах надад өгсөн юм. Түүнээс хойш би бүх оймсондоо хайртай, нямбай хүүхэд болсон. Оймс залгидаг мангас ч манайхаар дахин айлчилсангүй.

Цааш нь...

Ах дүү хоёр байж гэнэ. Ах нь гурван настай, дүү нь нэг настай юмсанжээ. Ах нь дүүдээ туйлын хайртай, цаг ямагт дүүтэйгээ наадна. Дүүгээ унтах, хэвтэх, уйлах, орилоход нь сувилан зугаацуулна. Ийнхүү ээждээ их л тустай эрхэм сайн хүү билээ.
Гэвч насан балчир, хашир томоогүй тул байн байн эндүү ташаа зүйл олонтаа үйлдэнэ. Нэг өдөр эх нь хүүгээ унтуулаад үнээгээ саахаар гарч одоход ах нь дүүгийнхээ дэргэд сууж өлгийг нь хөдөлгөж ... сувилан унтуулж байтал дүүгийн нь нүүрэнд ялаа суугаад тайван нойрсуулдаггүй гэнэ.
Ах нь гараараа ялааг үргээх гэтэл нэг ялаа хацарт нь шигдээд нисдэггүй гэнэ шүү. Тэгэхлээр ах нь хилэгнэж, гараа далайгаад ялаан дээр буулгаж орхив. Гагцхүү ялаа нь аль хэдийн нисэн одсон бөгөөд дүүгийн нь хацар агшин зуур улайж дүү нь тэсэж ядтал чарлав. Ах нь сая эндүүрснээ мэдэж хичнээн аргадавч дүү нь улам уйлсаар. Эх нь хүүгийнхээ чарлах дуунаар сандран орж ирвэл нялх хүүгийн нь нэг хацар улайгаад хавдсаныг үзэж ихэд гайхан яасныг асуув.
-Миний дүүгийн хацар дээр нэг ялаа суугаад босохгүй болохоор нь цохиод авсан нь дүүгийн хацар тааралджээ гэж өчив.
-Ээ тийм үү? Нүүрэнд нь суусан ялааг үргээхээс биш цохиж болдоггүй юм. Хойшид сайтар мэдвэл зохино гэж ээж нь хэлжээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт төмөр байшинтай мангас эмгэн арван хоньтой амьдардаг байжээ. Мангас эмгэн арван хонио өдөрт нь тууж гараад хариулж явдаг байв. Амьтан хүн жирийн малчин юм байж гэж бодоод л хүрээд ирэхээр нь манайд очиж цай уу. Би хониноосоо нэгийг алж өгнө гээд, мэхлэж төмөр байшиндаа авч ирээд төхөөрчихөөд байдаг байж. Нэг өдөр их өлсөж цангасан нэг бадарчин явж байгаад тэр мангас эмгэнтэй тааралдаж гэнэ.... Эмгэн их баярлаад манайд очиж цай унд ууж хонож өнжиж амар. Би энэ хэдэн хониноосоо нэгийг алж өгье гэхэд нь бадарчин их баярлаад л яасан сайхан зантай эгч вэ? гэж бодоод дуртай зөвшөөрч эмгэнийг дагаж явжээ. Тэр эмгэний арван хонь тарган гэдэг учиргүй. Ёстой сүүлээ дааж ядсан иргүүд байжээ.
Бадарчин хэдэн хонийг нь туулцсаар гэрт нь ирсэн чинь нэг жижигхэн төмөр байшинтай юм гэнэ. Эмгэн төмөр байшингийнхаа хаалгыг онгойлгож хэдэн хонио оруулаад бадарчинг ор ор гэж гэнэ. Бадарчин орж ирсэн чинь баруун талдаа өндөр үргэлж ортой, зүүн талдаа хэдэн хонио хашдаг хашлагатай голд нь гал зуухтай юм гэнэ. Эмгэн хаалгаа дотроос нь цоожлоод гал түлж бадарчинд сайхан цай чанаж өгөөд нэг хонины гуя өгсөн учир бадарчин ч хагартлаа идэж цаджээ. Эмгэн өргөн орныхоо ар талд бадарчинд ор дэр засаж өгөөд, өөрөө бадарчингийн өмнүүр унтаж гэнэ.
Шөнө бадарчин нэг сэрсэн чинь учиргүй их гал түлчихсэн маш халуун, эмгэн зуухны аман дээр суучихсэн нэг их урт төмөр улайсгаад гарган ирж хэд цохиж давтаж байгаад буцааж гал уруу шургуулаад бадарчингийн урдуур хэвжээ. Бадарчин:
- Энэ мангас эмгэн байжээ. Одоо намайг энэ улайсгасан төмрөөрөө сүлбэж алаад шарж идэх гэж байгаа юм байж, гэж мэдээд унталгүй сэрүүн хэвтэж байсан чинь эмгэн хурхирч эхэлжээ. Бадарчин босч хувцаслаад гарах гэтэл хаалга нь цоожтой, эмгэн түлхүүрийг өөрөө биедээ авч явдаг учир харанхуйд яаж ч болохгүй болжээ. Ингэхээр мангас эмгэнийг алж байж түлхүүр олж авах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол мангас, эмгэнд идүүлэхээс өөр аргагүй болжээ.
Тэгээд бодож байснаа тэр галд шургуулчихаад байгаа улайсгасан төмрөөр мангас эмгэний хоёр нүдийг сүлбэвэл сохор эмгэн барьж идэж чадахгүй гэж бодоод ухасхийн улайсгасан төмрийг шүүрч аван унтаж байсан мангас эмгэний хоёр нүдийг сүлбэжээ. Мангас эмгэн цочин харайж босоод, аа чи тийм сүрхий шулам байсан юм бий гэж бадарчинг үнэртэн хөөж гарчээ. Эмгэн баруун талд гарахаар нь бадарчин зүүн талд гараад, зүүн талд гараад очиход нь баруун талд нь үсэрч гараад бүтэн шөнө хөөцөлджээ.
Үүр цайж гэрэл гэгээ орохоор мангас эмгэн их ядарч бадарчин ч сульдсан байж гэнэ. Тэгсэн чинь хэдэн хонь нь бэлчээрт гарах цаг болов гэсэн маягтай үүд рүү хошуурч байжээ. Эмгэн:
- За чамайг би хэдэн хонио гаргаж зайтай болгож байгаад барьж амьдаар нь цусыг чинь сорно доо гээд хаалгаа таглан зогсож байж хонио ганц ганцаар нь нуруу гэдэс, хавиргыг нь илбээд л гаргаад байж, тарган том иргэнүүд болохоор гэдсийг нь илбэхээр дээр дээр үсрээд гадагш гарч байжээ.
Бадарчин яг хаалгаа голлон зогсож байгаад, эмгэн нэг хонины нурууг илбэчихээд гэдсэн доогуур нь гараа хийх гэтэл хонины дээгүүр нохой харайгаад орхисон чинь хонины нуруун дээр хамт хаалганы гадаа гарч гэнэ. Бадарчин унаад бостол мангас эмгэн хормойн үзүүрийг хальт самардаад хараал тавиад хоцроход нь бадарчин хэдэн тарган хонийг нь тууж аваад яваад өгчээ. Мангас эмгэн сохор учир яаж ч чадалгүй харангадаж үхэж гэнэ ээ.

Цааш нь...

Өгүүлэх нь: Олон жилийн өмнө монголчуудын дунд аймшигт хар цэцэг тахал дэлгэрээд хүн амьтан хэдэн зуу мянгаараа хиаран үхэж байв. Эрүүл үлдсэн нь өвчилснөө зол заяа нь мэдэг гэж амь зулбан дүрвэн зугатааж байжээ.
Арван таван настай залуу эр Тарваа гэгч бас тийнхүү ганцаар хаягдаж ухаан алдсанд сүнс нь биеэсээ зайлан одож тамын газар эрлэг хаанд очжээ. Эрлэг номун хаан сүнсийг нь үзээд ихэд гайхаж, “Амь нь гараагүй бие орхиод юунд ирэв?” гэж асуужээ. ... Тэр сүнс: “Биеийг минь нэгэнт үхсэнд тооцоод хаясан учир би гүйцэд үхэхийг нь хүлээсэнгүй ирлээ” гэжээ. Тэрхүү сүнсний ийм дуулгавартай хүлцэнгүй нь эрлэг хаанд таалагдсан учир эрлэг хаан өгүүлрүүн:
“Цаг чинь хараахан болоогүй буй. Эзэндээ буцаж очиж орогтун. Харин явахаасаа өмнө надаас юу хүссэнээ ав!” гээд тамын орноор дагуулан явжээ. Тэнд баялаг, тансаг, зол заяа, жаргал цэнгэл, баяр баясгалан, зовлон шаналал, нулимс, зугаа хөгжөөн, инээдэм наадам, дуу хөгжим, үлэг домог бүжиг дэвсэл тэргүүтэн хүний амьдралд дайралдаж болох бүхэн цөм бүрэн байжээ. Сохор Тарваагийн сүнс энэ бүхнийг үзээд үлгэрийг шилж авчээ. Эрлэг хаан түүнийг нь өгөөд газарт нь буцаажээ.
Сүнс нь амьгүй болсон биендээ эргэн ирвэл хэрээ нүдийг нь ухсан байв. Төрсөн бие ийм болсныг үзэхэд их л харамсалтай байсан боловч эрлэг хааны үгийг аймшиггүй зөрчиж чадсангүй. Арга буюу биендээ оршжээ. Сохор Тарваа үүнээс хойш удтал амьд явсан бөгөөд улс зон бүхний үлгэр мэргэ төлгийг андахгүй болжээ. Сохор мөртөө хожмын юмыг урьдаас мэддэг байв. Тэр хүн Монгол орноор хэрэн явж, үлгэр ярьж, түүгээр ард амьтныг сургамжилдаг байв. Монголчуудын дунд үүнээс хойш үлгэр ярьдаг болж гэнэ.

Цааш нь...

Зарим нь үүнийг байсан, харин зарим нь байгаагүй гэж хэлэх байх, гэхдээ хорвоо дээр зальтай хэрцгий хаан амьдарч байсан гэдэг нь үнэн юм шүү. Тэр амьдралдаа хэнтэй ч сайнаар харьцаж байгаагүй аж. Түүнд өрөвдөж хайрласан хүн байсангүй, энхрийлэн хайрладаг нохой ч байгаагүй аж. Балчир хүүхдээс авахуулаад настан буурлууд хүртэл бүгд л хаанаас айдаг байлаа. Тэр өөрөө ганцхан зүйлээс л айдаг нь хөгшрөлт байв. Хаан бүтэн өдрөөр өрөөндөө суун өөрийгөө ... толинд хардаг байлаа. Үсээ бууралтасан байвал түүнийгээ будчихдаг байв. Үрчлээ олж харах юм бол гараараа тэнийлгэнэ. "Би хөгширч болохгүй" гэж хаан бодож байлаа.
Одоо бүгд надаас айж байгаа, миний өөдөөс хэн ч сөрж чадахгүй байна. Хэрвээ хөгшрөөд чадалгүй болчих юм бол ард түмэн шууд л миний үгэнд орохоо болино. Тэгэхээр би тэднийг яаж захирах билээ?
Тэгээд хаан хөгшрөлтийн тухай хэзээ ч санахгүй байхын тул бүх өвгөчүүлийг алахыг тушаажээ. Хүний толгой дөнгөж бууралтаж эхлэх л юм бол, тэр хүний төгсгөл ирдэг байлаа. Сэлэм, сүхээр зэвсэглэсэн хааны цэргүүд түүнийг барьж аваад, талбай дээр аваачиж толгойг нь тас цавчдаг байв.
Улсын өнцөг булан бүрээс эмэгтэйчүүд болон хүүхдүүд хаан дээр ирцгээн, түүнд баялаг бэлэг өргөн барьж, гашуун нулимс урсган байж эцгүүдээ болон нөхрүүдээ өршөөхийг хаанаас наминчлан гуйх болжээ. Хаан өдөр болгон тэдний гомдлыг сонсохоос залхсан байлаа. Тэр зараачдаа дуудан, бүх хот тосгодоор, бүх зам талбайгаар явж, хаан агуу өгөөмөр зан гаргаж байгааг зарла гэж тушаалаа. Зараачид мориндоо мордон ийш тийшээ явцгаалаа. Бүх зам гудамжуудаар, талбайгаар явцгааж бүрээгээ үлээн чангаар зарла:
- Бүгд сонсоцгоо! Хаан та нарт ивээлээ хайрлаж байна. Нуурын ёроолоос алтан ваар гарган авсан хүн эцгийнхээ амийг аварна, харин ваарыг шагнал болгон авах болно. Хааны ивээл ийм байна. Ваарыг авч чадахгүй нь эцгээ аварч чадахгүй бас өөрөө толгойгоо алдах болно. Зараачдыг улсын талыг ч туулж амжаагүй байхад зоригт залуус нууран дээр цугларч эхэлжээ.
Нуур эгц ганга эрэгтэй аж. Түүний өндөр эргээс цэвэр тунгалаг усанд маш нарийхан амтай, сийлбэр хээтэй, тахир бариултай алтан ваар тодхон харагдаж байлаа. Ингээд ерэн есөн өдөр өнгөрлөө. Ерэн есөн зоригтон өөрсдийн аз жаргалаар аз туршжээ. Хэрцгий хаан ерэн есөн толгойг цавчсан байлаа. Яагаад гэвэл нуурын ёроолоос ваарыг хэн ч авч чадахгүй байлаа.
Тэр яг л тарнидуулсан юм шиг байв. Дээрээс нь харахад ваар хүн болгонд харагдаж байлаа. Харин усанд орсон хойноо хэн ч түүнийг олж чадахгүй байсан юм. Тэр үед хаант улсад Аскер гэдэг залуу амьдардаг байлаа. Аскер эцэгтээ маш их хайртай, тиймээс эцэг нь хөгширч, нүүрэн дээр нь үрчлээ гарч, үс нь бууралтан саарал өнгөтэй болж байгааг хараад, эцгээ бөглүү хол уулын хавцал руу дагуулан явж, тэнд байшин барин нуужээ.
Өдөр болгон, уулсын цаагуур нар орсны дараа залуу нууцаар хавцал руу явж, эцэгтээ хоол аваачиж өгдөг байв. Тэр эцгийнхээ хажууд суугаад бодлогширов.
- Хүү минь чи юунд санаа зовоо вэ? гэж өвгөн асуулаа. Магадгүй өдөр болгон ийшээ ирэхээс залхаж байна уу?
- Үгүй ээ эцэг минь гэж залуу хариуллаа. Таны эсэн мэнд байгааг харахын тулд би өдөрт гурван удаа энэ уулсыг давахад ч бэлэн байна. Миний сэтгэлд өөр нэг бодол байна. Өдөр ч, шөнө ч, миний толгойноос хааны ваар гарахгүй юм. Хичнээн бодсон ч, эргээс тунгалаг усан дахь ваар маш тод харагддаг, бүр гараа сунгах л бол бариад авчихмаар харагддаг. Харин хэн нэгнийг усанд үсрэн ороход ус шууд булингартан, ваар ёроолд нь шигдэн, хэзээ ч байгаагүй юм шиг алга болдгийг ойлгохгүй юм гэхэд өвгөн хүүгээ дуугүй сонсон бодлогоширов. Эцэст нь өвгөн,
- Хүү минь, надад хэлээч нуурын эрэг дээр, ваар харагдаж байгаа тэр газарт ямар нэгэн мод байна уу?
- Тийм ээ аав аа гэж залуу хэллээ. Эрэг дээр мөчирхөг том мод ургасан байдаг гэхэд өвгөн дахин асуув,
- Тэгвэл чи сайтар сана даа. Тэр модны сүүдэрт тэр ваар харагддаг уу?
- Тиймээ аав аа гэж залуу хэллээ. Модны том сүүдэр усанд тусдаг, тэгээд тэр сүүдэрт нь л ваар байрладаг.
- Тийм бол хүү минь намайг сонс гээд өвгөн хэллээ,
- Тэр модон дээр авирч гар, тэгвэл чи түүний мөчир дундаас хааны ваарыг олох болно. Харин усанд харагдаж байгаа тэр ваар бол зүгээр л түүний ойсон дүрс. Залуу хаан руу сумнаас ч хурдан давхилаа.
- Би толгойгоороо дэнчин тавьж байна гэж тэр хашгирлаа. Өгөөмөр хаантаан би таны ваарыг авчирна аа! Хаан хөхөрлөө:
- Тэгш тоонд хүрэхийн тулд чиний л толгой надад дутаад байна. Би ерэн есөн толгой тасдсан, чинийх зуу дахь нь болох болно.
- Магадгүй тийм байж ч болох юм, үгүй ч байж болох юм гэж залуу хариулав. Гэхдээ энэ удаад таныг тоогоо тэгш болгож чадахгүй гэж би айж байна.
- За яахав азаа турш даа гэж хаан хэлээд зарц нартаа сүхээ улам хурцлахыг тушаажээ. Харин залуу эрэг дээр очоод юу ч бодолгүй шууд эрэг дээр ургаж буй модонд авирч эхэллээ. Эрэг дээр цугларсан хүмүүс гайхан дуу алдацгаав.
- Аллах түүнийг өршөөг! Айснаасаа болоод түүний ухаан самуурсан юм шиг байна! гэж зарим нь хэлж байлаа. Магадгүй тэр модноос ус рүү үсрэх гэж байгаа юм болов уу гэж зарим нь хэлнэ.
Харин залуу тэр үед модны орой дээр авиран гарч, мөчир дундаас нарийхан хоолойтой, сийлбэр хээтэй, тахир бариултай алтан ваарыг оллоо. Гэхдээ ваарыг модон дээр ёроолыг нь дээш харуулан өлгөсөн байв, тийм болохоор тэр ваар хүн болгонд усанд байх ёстойгоороо амсар нь дээшээ харан байгаа юм шиг санагддаг байжээ. Залуу ваарыг модон дээрээс аваад хаанд барьж ирэв.
Хаан гараа алдлан хэлсэн нь,
- Би чамаас ийм ухаан гарна гэж бодсонгүй. Ингэхэд чи өөрөө ваарыг олсон уу гэхэд,
- Үгүй ээ гэж залуу хариулав. Би өөрөө бодож олоогүй. Гэхдээ надад таны энэрэлт харцаас нуусан хөгшин эцэг бий, тэр л хаан таны ваар нуусан аргыг бодож олсон юм. Би зөвхөн түүний зөвлөснөөр хийсэн гэхэл хаан бодлогоширов.
-Хэрвээ нэг өвгөн ерэн есөн залуугийн олж чадаагүйг олж чадаж байгаа бол өвөгчүүл залуусаас илүү ухаантай юм шиг байна гэж тэр хэллээ.
Тэгээд тэр үеэс хойш тэр улсад хэн ч өвгөчүүлд хуруугаа ч хүргэж чадахаа больжээ. Бүгд л тэдний буурал толгой болон ухааныг хүндлэн, хэрвээ хөгшин хүнтэй тааралдах юм бол түүнд зам тавьж өгөн гүнээ мэхийдэг болжээ.

Цааш нь...

Нэг удаа үнэг дээгүүр харан гүйж яваад ширгэхээ дөхсөн худагт уначихаж гэнэ. Үсрэн гарахаар олонтоо оролдсон ч чадсангүй. Яаж эндээс гарах вээ хэмээн аргаа баран бодон суув. Харин тэр үед хажуугаар нь нэгэн хуц явж байгаад худаг руу өнгийснөө... үнэг байхыг олж хараад,
- Үнэг ээ, чи наанаа юу хийж байгаа юм бэ? гэхэд үнэг:
- Амарч байна аа, хонгор минь гэж хариуллаа. Дээр халуун байна, харин энд сэрүүхэн сайхан байна шүү! Тэгээд бас хүссэнээрээ хүйтэн ус ууж болно!
Харин хуцны ам нь цангаж байлаа.
- Ус нь цэнгэг юм уу? гэж хуц асуув.
- Гайхалтай! гэж үнэг хариуллаа. Цэвэрхэн хүйтэн! Хэрвээ хүсэж байгаа бол ийшээ үсэр. Энд чамд ч надад ч зай байна гэхэд хуц худаг руу үсэрлээ, тэгтэл үнэг түүнд хэлж гэнэ:
- Өө чи чинь үсэрч чаддаггүй юм байна. Намайг тэр чигээр нь ус болгочихлоо гээд үнэг хуцны нуруун дээр үсрэн гараад, нуруунаас нь эвэр дээр нь дамжин худагнаас үсрэн гарлаа. Харин хуц худагт бараг л өлсөж үхэх шахсан юм. Түүнийг арай гэж олоод эвэрнээс нь татан худагнаас гаргажээ.

Цааш нь...

Эрт цагт бурхан багш амьтдыг бүтээхдээ үхрийн бөөр, тэмээний засаа хоёрыг мартчихжээ. Үхрийг бөөрөө нэхэж ирэхэд нь үлдсэн бөөрний өөдөс эвлүүлж дэвлүүлж байгаад арай нэг юм бөөртэй болгож өгч гэнэ. Ингээд үхрийн бөөр үйж зүүсэн юм шиг эрээн алаг болсон юм байжээ.
Тэмээ засаагаа авах гэж ирэхэд нь мөн л үлдсэн жаахан засаагаа... өгсөн чинь,
- Би ийм том биетэй амьтан, наадах чинь даанч жижигхэн юм гээд голоод авсангүй гэнэ. Тэхлээр нь бурхан уурлаад ”Aвбал ав! Байвал бай!” гээд хойноос нь шидчихсэн чинь хоёр жижигхэн засаа ард нь очоод наалдчихаж гэнэ. Тэмээний засаа ардаа байдгийн учир энэ гэнэ.
Буга бурхан багшийг амьтанд юм хайрлаж байна гэж дуулаад эвэр гуйж очиж гэнэ. Бурхан бугад:
- Хамгийн сайхан эврийг тэмээнд өгсөн. Чи түүнээс авч чадвал аз гэж хэлээд явуулжээ. Буга тэмээтэй уулзаад,
- Эврээ ганцхан өдөр өгнө үү? Би амьтны хуриманд гоёод маргааш усан дээр уулзахдаа авч ирж өгье гээд гуйгаад байхаар нь тэмээ эврээ өгчээ.
Маргааш тэмээ усан дээр ирж эврээ авах гэж бугыг хичнээн хүлээвч тэр ирсэнгүй гэнэ. Үүнээс хойш тэмээ ус уух болгондоо буга эврийг минь өгөх болов уу гэж ийш тийшээ харж, алсын бараа харж зогсдог болсон гэнэ. Харин буга тэмээний эврийг мэхэлж авсан тул түүний эвэр нь жил болгон гуужин унадаг учиртай юм гэлцэнэ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт нэг айхавтар хараалч эмгэн байж гэнэ. Тэр хараалч эмгэнийг хараал хэлэхийн завдалгүй харваж алах хүн хэрэгтэй байжээ. Чингис хаан Хасарыг энэ эмгэнийг хараал хэлүүлэлгүй харваж унага! гэж зарлиг болж гэнэ.
Хасар ч харваж, хараалч эм ч унаж гэнэ. Яагаад ч юм амь алдаж, харвасан учир тэр эм хазаар өвснөөс татаад өндийж босохыг оролдтол хазаар... өвсний үндэс нь тэрнийг даасангүй тасарчээ. Тэр эм амь тавихынхаа өмнө: “Хасарын удам мөхөг, Хазаар өвсний үндэс нь тасраг” гэсэн хараал амжиж хэлжээ. Тэрнээс болж хазаар өвс үндэсгүй болсон юм гэнэ. Хасарын удам угсаа ч бас тасарсан юм байх.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт нэг эмгэн, өвгөн хоёр амьдарч байжээ. Өвгөн нь маш хоолсог ховдог бөгөөд хэдэн малыг нь алж идсээр байгаад дуусгажээ. Эмгэн аргаа бараад ганц тугалтай үнээгээ харамлан хайрлаж, хамгаалж түүний сүүгээр амьдарч байв. Гэтэл нэг өдөр эмгэн аргал түлш түүж яваад эргэж ирсэн чинь өвгөн нь тугалыг нь алаад идчихсэн байжээ. Эмгэн уур хилэн, уй гашуу болж байж ганц үнээгээ сааж уусаар л байж гэнэ.... Нилээд хэд хоож байтал нэг шөнө хөгшин нь худлаа унтагч болж хэвтэж байгаад эмгэнийг унтмагц босч очоод ганц үнээг нь алаад идчихжээ. Эмгэн өглөө босоход зөвхөн дэлэн нь үлдсэн байж гэнэ. Тэгэхээр нь эмгэн дэлэнгий нь аваад ууланд гарч хаданд наачихаад сааж уугаад байжээ. Энэ дэлэн маш их сүү гардаг байсан болохоор, эмгэн ганцаараа ууж барахгүй бүр тараг айраг хийдэг болжээ.
Эмгэн ганцаараа баян тарган элбэг дэлбэг амьдарч гэнэ. Тэгээд нэг өдөр хөгшин маань яаж байдаг бол гэж бодоод нэг гүзээ айргийн тос, нэг тулам ааруул аваад өвгөнөө эргэхээр очжээ. Сэмхэн явсаар гэрийн нь гадаа очиж хатавчаар шагайн харвал өвгөн нь үүнийг өнөөдөр үүнийг маргааш иднэ гэсэн долоон хорголоо тоолж суужээ. Тэгэхээр нь өрхөөр нь ааруул тосоо шидэж оруулсан чинь өвгөн түүнийг авч үзээд, Ай хайрхан минь, Хаан аавын хишиг болов уу? Хатсан эмгэний хишиг болов уу? гэж хэлээд иджээ. Эмгэн сэмхэн буцаад явчихаж гэнэ.
Олон хоног өнгөрсний дараа намар болж хүйтэн сэрүүн орох үеэр эмгэн нь дахин нэг удаа хөгшнөө эргэж очжээ. Мөн л нэг гүзээ тос нэг тулам аарцтай очжээ. Гэтэл хөгшин нь хөдөлж чадахгүй болсон орон дээрээ хэвтжээ. Эмгэн мөн л өрхөөр нь тос ааруул хоёроо шидэж өгчээ. Гэтэл энэ удаад ааруул тос нь тулганы доод талд унаж гэнээ. Хөгшин ухасхийн өндийж ааруул тосны үнэр авангуут өрөвхөн залгихаар сорчихсон чинь замд нь байсан тулгаа давхар ховх сороод тулга нь хоолой дээр нь тээгэлдэж хахаж үхжээ.

Цааш нь...

Эрт урьд цагт нэг хаан байжээ. Тэр хаан айл зэргэлдээ олон гүрэнтэй дайтан, хамаг сан хөмрөгөө шавхаж гэнээ. Тэгээд сан хөмрөгөө аривтгахыг эрэлхийлж өдрийн бодол, шөнийн зүүдэнд дарагдан явах болжээ.
Нэг өдөр хаанд нэг бодол төржээ. Түүний албат ардын дотор алт эрдэнэ олж баяжсан нэгэн харц хүн бий бөлгөө. Тэр харц эд ...агуурсаа ядууст тарааж тэтгэдэг байжээ. Иймээс хаан тэр харцыг ялд унагаж эд агуурсы нь хураан авахаар шийдэж гэнэ. Дэлхийд лалын шашин, бурхны шашин, эрхүүдийн шашин буй бөлгөө. Энэ гурван шашны аль нь үнэн, аль нь худал буй хэмээн асууна. Хэрэв нэгийг нь үнэн, хоёрдохыг нь худал гэвэл чи тийм ариун шашныг худал гэв гээд ялд унагана. Одоо тэр миний гараас гарахгүй гэж бодоод хаантан нөгөө харцыг дуудаж:
- Орчлонд лал, эрхүүд, бурхны шашин буй бөлгөө. Энэ гурван шашны аль нь үнэн буй? Чи хэлж өгнө үү? гэсэнд харц язгуураас хэрсүү сэргэлэн, ухаан самбаатай болохоор хааны ямар урхи бэлдсэнийг тааварлаад,
- Ийм чухаг зүйлийг шүүхэд мунхаг миний ухаан яахин хүрэх билээ. Гэвч эртний нэгэн үлгэрийг жишээ татан хариулахыг бодъё, гээд өгүүлрүүн:
- "Эрт урьд цагт нэг их хаан байжээ. Тэр хааны удам судрыг сөхвөөс хаан залгамжлах хун тайждаа нэгэн алтан бэлзэг өгдөг байжээ. Алтан бэлзэг авсан хүү эцгийн орыг эзэлж өөрийн оронд суух хун тайждаа өгдөг тэр ёс улирсаар мянган үеийг өнгөрөөжээ. Гэтэл тэр хаан гурван хүүтэй тэдэндээ адилхан хайртай, тэгээд ийн боджээ. Алтан бэлзгийг ууган хүүдээ өгвөл хоёр бага нь гомдоно. Дунд хүүдээ өгвөл их, бага хоёр нь гомдоно. Отгон хүүдээ өгвөл хоёр ах нь гомдоно. Тэгээд нэг өдөр мэргэн ухаан олж, нэг дарханыг дуудан ирүүлээд нөгөө алтан бэлзгийг өгч чи үүнтэй адилхан хоёр алтан бэлзэг хий. Энэ нууцыг задалж хэрхэвч үл болно хэмээн хатуу тушаажээ. Дархан нөгөө бэлзэгтэй нь ав адилхан хоёр алтан бэлзэг хийгээд ирсэнд хаан ууган хүүгээ дуудаж нэгий нь өгөөд:
-Чи аавынхаа орыг эзлээрэй гэсэнд ууган хүү нь алтан бэлзгийг баярлан авч бусдаас нуун хадгалжээ. Хаан дараа өдөр нь дунд хүүгээ дуудан нэг алтан бэлзэг өгөөд:
-Чи аавынхаа их орыг эзлээрэй гэсэнд тэр алтан бэлзгийг баярлан авч олноос нуун хадгалжээ. Түүний дараа өдөр хаан, отгон хүүгээ дуудаж үлдсэн алтан бэлзийг өгөөд:
-Чи хаан аавынхаа их орыг эзлээрэй гэсэнд тэр мөн л алтан бэлзгийг баярлан авч түмнээс нуун хадгалжээ. Нэг сайн өдөр хаан насан өөд болжээ. Ууган хүү нуусан алтан бэлзгээ гаргаж:
-Би аавын их орыг эзлэнэ гэсэнд дунд хүү мөн л нуусан алтан бэлзгээ гаргаж.
-Би аавын их орыг эзлэн гэвэл отгон хүү нь бас л нэг бэлзэг гаргаж:
-Би бас эзлэнэ!- гэв. Албат ард цөмөөр тэр гурван бэлзгийг үзэж аль нь үнэн, аль нь хиймэл бэлзэг болохыг ялган салгаж ядааж эцэс сүүлд нь улс гүрнээ гурав хувааж, гурван хүүд адил хувь хүрээ гэсэн үг буюу хэмээн гурван хэсэг болгон гурван хүү алба барих болжээ". Таны асуусан лал, эрхүүл, бурхны шашин гурав дээрх гурван алтан бэлзэгний үлгэртэй адил буюу. Тиймээс би аль нь үнэн, аль хоёр нь худал болохыг хэрхэн ялган салгаж чадах аж дээ, гэсэнд хаан, харцын их ухаанд биширч ялд унагаж чадалгүй тавьж, харин их шан хүртээжээ. Ийнхүү харц, хартай хэрсүү хааныг давжээ.

Цааш нь...